VOV4.Bahnar - Dôm sơ năm tơ je# âu, kon pơ lei Dak Lak hlôi pơ\n tơ pl^h ‘long pơ tăm vă hơ to\k plei ‘yăl păng io\k yua. Lơ\m no\h, tơ drong tơ mơ\t yua tơ drong jang pơ tăm ‘long che\h phe hơ lam hăm dôm kơ loăi ‘long sa plei hlôi tơ gu\m lơ u\nh hnam hơ met ‘lơ\ng tơ drong ar^h sa.

Ku\m nhen lơ u\nh hnam kon pơ lei nai vă đei dơ\ng kon jên yua ‘ngoăih kơ che\h phe dôm sơ năm kơ âu u\nh hnam [ok Cao Văn Thắng oei tơ\ xăh Ea Kiết, apu\ng Cư Mgar, de#h char Dak Lak hlôi [rư\ [rư\ pơ tăm hơ lam [ơ, tiu,sâu riêng lơ\m pơ gar che\h phe vă je# 2 héc ta kơ hnam sư. {ok Thắng tơ roi tơ băt, [ok rơ\ih [ơ, sâu riêng, tiu vă pơ tăm hơ lam yua kơ ‘no\h j^ dôm kơ loăi ‘long tro\ [lep hơ nhăk ăn đei yua nhen: pe\ng yơ\p, pơ jing te\h hngôm mư\h pơ tăm atu\m hăm che\h phe. Gơ nang đơ\ng tơ mơ\t yua rim trong pơ tăm hơ lam âu, pơ gar che\h phe hnam [ok blu\h jing sơ đơ\ng io\k 4 tấn găr 1 hec tar. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, jên io\k kơ u\nh hnam [ok ku\m đei hơ to\k lơ jo# đơ\ng dôm kơ loăi ‘long pơ tăm hơ lam.   

Oei yă Hoàng Thị Phong, oei tơ\ xăh Ea Kao, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, de#h char Dak Lak hlôi đei băt hơ dăh pơ tăm che\h phe hlo\h 10 sơ năm kơ âu. Dang 5 sơ năm hơ drol ki [o#h io\k yua đơ\ng tơ drong pơ tăm sâu riêng kơ na yă pơ tăm hơ lam kơ loăi ‘long âu hăm pơ gar che\h phe xă 7 xào kơ u\nh hnam sư hăm 50 tơ nơm sâu riêng. Dang ei rim sơ năm, ‘ngoăih kơ io\k yua đei che\h phe, yă Phong oei chă dơ\ng đei 2,3 j^t triệu hlak jên đơ\ng tơ drong te\ch sâu riêng. Yă Phong akhan, đơ\ng ro\ng âu kơ so# che\h phe pơ tăm gô kră, kơ na kăl athei pơ tăm thim kơ loăi ‘long hơ yơ ‘no\h vă che\h phe kră pă đei găr ‘no\h oei đei tru\h jên io\k yua nai. Yă Hoàng Thị Phong, tơ roi:“ Pơ gar che\h phe hnam nhôn ‘no\h ku\m kră bơ\ih, kơ na chă sâu riêng pơ tăm hơ lam vă chă thim kon jen, đơ\ng ro\ng âu kơnh che\h phe kră ku\m athei ko\h hu\t, tơ dăh pơ tăm plơ\ng dơ\ng che\h phe, thoi no\h nhôn ku\m đei sâu riêng vă io\k yua ‘mong, mư\h ư\h kơ đei ‘no\h pơm liơ đei jên yua rim năr vă gô che\h phe. Dăh mă nhôn athei pơ tăm dơ\ng 2,3 kơ loăi ‘long pơ tăm vă đei io\k yua rim năr, mư\h ư\h kơ ko\h hu\t pơ tăm dơ\ng ‘no\h liơ gô đei dôm ‘long đunh năr”.

Hăm ‘nho\ng Nguyễn Văn Quốc oei tơ\ thôn 3, xăh Hòa phú, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột rơ\ih ‘long [ơ ‘no\h j^ ‘long pơ tăm hơ lam ăn kơ pơ gar che\h phe xă 1hec tar hnam sư. ‘Nho\ng Quốc tơ roi tơ băt, rim ‘long [ơ pơ tăm hơ lam kơ ‘nho\ng ăn io\k yua dang 50 k^, 1 pơ yan kơ so# [ơ ‘nho\ng gơ\h te\ch đei 2,3 j^t triệu hlak jên. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, hơ yơ\l đơ\ng ‘long [ơ kơ jung, rơ ngơp, ke\ pe\ng to\ ăn kơ che\h phe ư\h kơ đei hiong hơ yu\h đak kơ tang lơ\m pơ yan to\.” &nh pơ tăm [ơ mă mônh ‘no\h j^ yua kơ io\k yua mu\k drăm đơ\ng ‘long âu, ‘long ‘no\h [ônh kơ vei lăng, hơ yơ\l hla t^h ke\ pe\ng rơ ngơp ăn kơ ‘long che\h phe, âu ki ăn ư\h kơ đei dôm ‘long [ơ, ro\ lăng pơ gar che\h phe hnam nhôn jô ho\nh đ^ bơ\ih”.  

Tơ drong pơ tăm hơ lam ‘long sa plei lơ\m pơ gar che\h phe hlôi tơ gu\m ăn kơ lơ kon pơ lei đei dơ\ng io\k yua lơ, pơ jing tơ drong pơ tăm lơ ‘long pơ tăm lơ\m atu\m 1 hơ găt te\h, hơ to\k io\k yua mu\k drăm lơ\m jang sa.  

Kih thuơ\t pơtăm hrau lơ\m pơgar chehphe

Hre\i au hơgăt te\h pơtăm [ơ tơ\ dêh char Dak Lăk 5.000ha. ‘Long [ơ ư\h khan lăp hơnhăk ba đe\i iok yua kơ jăp mă le\i oe\i jing ‘long pơ tăm ‘lơ\ng hơ iă vă pơtăm hrau lơ\m pơgar chehphe tơgu\m ăn bing kial păng pơm yơ\p ăn chehphe lơ\m pơyan phang. Kơ yuơ lơ lo\h, roi năr roi đe\i lơ kon pơle\i rơ\ih ‘long [ơ chă pơtăm lơ\m pơgar chehphe bơ\n. Vă kon pơle\i păng bôl băl băt hơdăh găh chă rơ\ih hơdre\ch, pơtăm ve\i lăng [ơ, đơ\ng ro\ng au, Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường, kang [o# Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên gô pơkă, pơtho tơbăt ăn kon pơle\i bơ\n găh kih thuơ\t pơtăm ve\i lăng mư\h chă pơtăm hrau lơ\m pơgar chehphe.

Hre\i au đe\i 4 hơdre\ch [ơ đe\i Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang drơ\ng nơ\r pơtăm jing ‘lơ\ng lơ\m groi te\h Tây Nguyên ‘no\h rim hơdre\ch [ơ au ư\h khan lăp đe\i ple\i ăl, ple\i ‘lơ\ng mă le\i oe\i ke\ krơ\ng hăm sơdrông, dă [iơ\ tơhoach năr jang ve\i lăng dơ\ng. Lơ\m au, mă kăl hlo\h ‘no\h hơdre\ch [ơ Booth 7. Tơdrong kăl hlo\h kơ [ơ Booth ‘no\h kơchơ\t [ơ lơ\m ple\i hăp đe\i tru\h 15%, lơ\m mă [ơ hmă lăp đe\i đơ\ng 5 tru\h 10%. Lăm [ơ dreng, [au phu, hơnhet, găr ie\, kơđo\h hơ [ơ\l, khe\i năr đum đunh tru\h 7 năr lơ\m mă [ơ hmă lăp 3 năr. Tơdrong mă au sơđơ\ng ‘lơ\ng hơ iă ăn te\ch mơdro tơ\ te\h đak đe. Mă kăl, khe\i năr phe\ ple\i lơ\m khe\i 10 – 11, klui hlo\h 2 khe\i pơtêng hăm rim kơ loăi [ơ anai kơna kơ jă chă te\ch măt hlo\h [ơ hmă. Kiơ\ đơ\ng Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường, [ơ Booth gơ\h chă pơtăm tơ\ lơ kơ loăi te\h. Lơ\m au te\h go#h, te\h chuơ\h krông krang [iơ\ dăh mă te\h tơnă ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Te\h pơtăm [ơ kăl đe\i ke\ hram đak kơ yuơ [ơ ư\h kơ ke\ hrơ\ng mư\h đak tơ\ng. Đo# PH hmă hmă lơ\m 4-6, te\h kăl đe\i chă cho\h rơ moăn, hium rơgo\h rơ\m re\k đơ\ng no\h mă sir sơlu\ng pơtăm. Tơdăh tơ\ te\h krông krang dêh hnang le\i kăl chă pơm kơnong vă hoe\i kơ đak lo\k jro\h hu\t. Hăm groi te\h păng to\ ‘mi kial tơ\ Tây Nguyên pơma atu\m ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h chă pơtăm lơ\m khe\i 6 tru\h khe\i 7 dương l^ch. Mư\h pơtăm, thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường pơkă: “ Hmă hmă bơ\n chă pơtăm hăm dơđăh tơgep. Đơ\ng ro\ng 6 khe\i ơng tơgơp lơ\m pơgar ơng bơ\n gơ\h hơnhăk chă pơtăm. Đe\i 1 kih thuơ\t tôch kơ kăl ăn ‘long [ơ ‘no\h ‘long [ơ ư\h kơ ke\ kơ krơ\ng hăm đak tơ\ng, kơ yuơ lơ lo\h mư\h chă pơtăm ‘long [ơ bơ\n chă pơtăm đơng. Sir sơlu\ng đang tu\h mơ\r. Mă [ar bơ\n sir sơlu\ng hơdrol [ar khe\i păng tu\h mơ\r đơ\ng no\h [u\ kơ lơ\p mơ\r au. Lơ\m 1 sơlu\ng bơ\n chă tu\h mơ\r đơ\ng 15 tru\h 20 k^. Găh sơlu\ng să, jru\ ‘no\h să 60cm, jru\ 50cm đơ\ng no\h bơ\n [u\ he# le# đunh đơ\ng 1 khe\i 1 poăt tru\h 2 khe\i, đơ\ng no\h ‘no\h bơ\n chă cho\h jrau te\h hăm mơ\r păng pơtăm ‘long vă kơ hăp ke\ er^h tôm”.

‘Long [ơ Booth gơ\h chă pơtăm ngăl hăp păng pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai. Tơdăh vă đe\i io\k yua kơ jăp le\i kon pơle\i bơ\n chă pơtăm ngăl hăp. Mă le\i, hre\i au trong chă pơtăm hrau lơ\m pơgar chehphe to\k bo\k đe\i kon pơle\i rơ\ih io\k kơ yuơ ‘long [ơ hrip io\k jơ\ng ‘năr tơ\ tăl kơ jung, chă trep io\k mơ\r lơ\m jru\ hlo\h. ‘Long [ơ pơm yơ\p, bing kial tôch kơ lăp mư\h chă pơtăm hrau hăm chehphe, ‘ngoăih kơ ‘no\h oe\i hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp lơ\m m^nh hơgăt te\h. Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường pơkă dơ\ng: “ Hăm pơgar chehphe ‘nao pơtăm lơ\m 3 sơnăm ‘no\h bơ\n gơ\h chă pơtăm plăh sơlam re\ng chehphe. Bơ\n gơ\h chă pơtăm atăih d^h băl 9m x 12m. ‘No\h jing 3 tru\h 4 re\ng chehphe ‘no\h bơ\n chă pơtăm 1 re\ng [ơ. Hăm chehphe hlôi đe\i ple\i kơ jăp ‘no\h tơnap mă gơ\h chă pơtăm plăh sơlam rim re\ng chehphe le\i bơ\n chă pơtăm tơ\ j^h mir pơgar. Hmă hmă nhen nhôn chă tơche\ng hơlen ‘no\h [o#h lơ lau, bơ\n kăl chă pơtăm 100 dơnơm lơ\m 1ha, hơto\ hăm 1 poăt bơ\n chă pơtăm ngăl hăp. Hăp dă [iơ\ pơ je\i pơ đ^ jơ\ng ‘năr păng mơ\r hăm ‘long pơtăm tơm”.

Adoi nhen chehphe, mư\h ‘long [ơ tru\h sơnăm mă 2, mă 3 kon pơle\i kăl kăt hơmet pơ ‘lơ\ng sơdrai, kăt hu\t dôm sơdrai sơdrông sa păng rim sơdrai chăt đơ\ng tơm atăih đơ\ng te\h dang đơ\ng 1 poăt met tru\h 1 met. Kăl chă kăt hơmet sơdrai 2 ‘măng lơ\m 1 sơnăm atu\m hăm tơdrong kăt sơdrai vă pơ jing sơdrai ‘lơ\ng ‘no\h tơdrong tang găn sơdrông tơ\ dơnơm ‘long [ơ je\i tôch g^t kăl.  M^nh [ar kơ loăi pơrang ngăl pơra\m ‘no\h hơđang tơm păng pơrang tơ [och kơ hroih tơ\ ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h kăl pơra\m hu\t pơrang hăm trong kăt hu\t dôm sơdrai kro lăp đơ\ng ro\ng phe\, kăt hơmet sơdrai, pruih pơgang [lep vă tang găn pơrang ăn ‘long [ơ. Găh tang găn hơlau pơrang pơram [ơ, thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường pơkă: “ Mư\h pơtăm [ơ bơ\n kăl kơchăng tru\h tơdrong tang găn pơrang pơra\m, mă kăl tơ\ ple\i. Tơ\ ple\i [ơ đe\i pơrang tơ [och kơ hroih kơ đo\h ple\i [ơ pơm ăn ple\i [ơ kơne#. Tơdrong tơm kơ yuơ đơ\ng rim kơ loăi pơmau mă le\i mă kăl ‘no\h pơmau phitoptora dăh mă suradium păng mă kăl m^nh pơrang mă bơ\n ngăl [o#h tơ\ ‘long sâu riêng ‘no\h hơđang tơm hơđang ple\i ‘no\h tơ\ ‘long [ơ je\i le\i lăi mơ\n. Bơ\n [o#h tơ\ tơm ‘long [ơ hmă hmă kơ brơ\p găm păng hơđang kơđo\h ‘no\h ‘nau jing kơ loăi pơrang hli hlơt hlo\h ăn ‘long [ơ. Hmă hăm tơdrong tơm pơm ăn kơ yuơ mu\r măr dăh mă ong hlôt lơ\m tơm oe\i ie\ kơna bơ\n kăl chă pruih hrôi rim kơ loăi pơgang ADS, pơgang pơlôch pơmau dăh mă bơ\n chă pruih pơgang pơlôch sơdrông vă kơ pơlôch dăh mă tơpu\h hu\t ong, mu\r măih kơ yuơ lơ lo\h kơna bơn pruih hrôih, ư\h kơ gơ\h gô ple\i t^h pơrang hlôi pơra\m le\i tơdrong chă ming hơmet tôch tơnap tap.

‘Ngoăih tơdrong chă rơ\ih hơdre\ch, tơdrong chă pơtăm kie\r hui plăh sơlam ‘no\h khe\i ‘năr chă pơtăm hrau păng ve\i lăng, tu\h mơ\r prôi pho\ng ăn pơgar ‘long pơtăm hrau je\i tôch g^t kăl. Kơ yuơ lơ lo\h, vă chă pơtăm hrau đe\i io\k yua kơ jăp kon pơle\i bơ\n kăl chă lăng mă hơlen dôm pơgar chehphe bơ\n, kih thuơ\t pơtăm hrau hơdrol vă chă pơtăm hrau. Hơmo\ kon pơle\i pơla păng bôl boăl jang sa đe\i io\k yua kơ jăp.

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t - Thuem