VOV4.Bahnar - Ơ m^h ma păng bôl boăl! Mă đơ\ng đe\i lăng jing an^h tơm chehphe kơ chehphe Việt Nam, mă le\i an^h jang chehphe Dak Lăk to\k bo\k tơ jră muh măt hăm tôch lơ tơdrong tơnap tap nhen: chehphe kră kru\t, te\h ư\h kơ jing ‘lơ\ng, to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng, pơrang sơdrông pơrăm. Mă kăl ‘no\h tơdrong io\k yua pho\ng ư\h kơ [lep găh lơ to\ se\t, khe\i ‘năr prôi kơna hlôi pơm kơ ne# tru\h tơdrong blu\h vơ\ kơ dơnơm chehphe. Lơ\m tơdrong tơroi Yăk hơdoi hăm kon pơle\i cho\h jang sa năr au, rim bơngai joăt jang chehpge gô hơlen dôm tơdrong pơm pơra\m đơ\ng prôi phi\ng ư\h kơ [lep păng pơ kă m^nh [ar tơdrong mư\h io\k yua pho\ng vă tơgu\m ăn ‘long pơtăm jing ‘lơ\ng.

Kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h tơm Pơ tru\t cho\h jang sa Te\h đak ch^h jo# đe\i [o#h, lơ\m vă je# 30 sơnăm kơ au, dơnơm chehphe tơ\ Việt Nam lang să kơtang păng jing ‘long pơtăm ke\ pơ je\i hơnhăk chehphe jing te\h đak te\ch mơdro dơ\ng mă 2 lơ\m apu\ng ple\nh te\h.

Mă đơ\ng đe\i rơvơn păng an^h dơ\ng lơ\m te\ch mơdro tơ\ te\h đak đe mă le\i an^h jang chehphe pơma atu\m păng an^h jang chehphe Dak Lăk pơma hơdro# hơnơ\ng tơ jră mu\h măt hăm lơ tơdrong tơnap tap, tơdrong long.

Lơ tơdrong đe\i pơm kơne# tru\h tơdrong ato\k tơ iung kơ jăp ‘lơ\ng kơ an^h jang chehphe lơ\m te\h đak nhen: tơdrong đe\i [ơm đơ\ng tơ pl^h to\ mi kial pơm ăn to\ ‘mi kial tơ pl^h ư\h kơ măh ê hlôi pơm kơne# tru\h tơdrong blu\h vơ\ kơ chehphe, pơrang sơdrông pơra\m roi năr ri lơ, kơ jă chehphe, pho\ng păng kon jên hơpăh bơngai jang hơnơ\ng ư\h sơđơ\ng pơm ăn bơngai jang chehphe măh mơ hoal. Mă le\i, m^nh lơ\m dôm tơdrong đe\i [ơm kơtang hlo\h ‘no\h tơdrong joăt chă prôi pho\ng hre\i au.

Tiên sih Nguyên Đăng Nghĩa, Kơdră che\p pơgơ\r An^h tơm chă tơche\ng păng pơtho tơbăt cho\h jang sa akhan:“ Hre\i au tơdrong te\h cho\h jang sa kơ bơ\n to\k bo\k ư\h kơ ‘lơ\ng hơ iă, to\k bo\k jing rang rar kơtang hlo\h, pơm ăn ‘long pơtăm ư\h kơ jing ‘lơ\ng”.

Lơ lo\h, tơdrong chă prôi pho\ng lơ ăn ‘long pơtăm ‘no\h ư\h khan lăp hơdro# ‘long pơtăm ư\h kơ trep io\k pơ đ^ te\nh koăng găh pho\ng prôi mă le\i oe\i pơm ăn pơ hoach lơ kon jên tơmơ\t jang păng io\k đe\i ư\h kơ jơne\i.

Lơ lo\h, tơdrong chă prôi pho\ng lơ ‘no\h ‘long pơtăm trep io\k ư\h kơ đ^ mă le\i oe\i pơm ăn tơ hoach lơ kon jên tơmơ\t jang dơ\ng. Đe\i [o#h yan au hre\i ‘nau, hlôi đe\i lơ tơdrong kơtơ\ng ang găh tơdrong ‘lơ\ng, tơdrong prôi dôm yơ păng prôi [lep trong tơchơ\t hlôi đe\i ch^h tơbăt tơ\ [I pho\ng.

Mă le\i, kiơ\ đơ\ng khu\l joăt jang găh cho\h jang sa akhan, mă đơ\ng io\k yua pho\ng yă kiơ păng lơ\m khe\i ‘năr ayơ oe\i pơm kiơ\ tơdrong tơchơ\t 4 [lep gô tơgu\m ăn bơngai pơtăm chehphe hoe\i chă pơlơ\m lơ\m pho\ng lơ.

Tiên sih Trương Hồng, kang [o# bơ\ jang găh Dơno\ an^h jang keh thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên pơkă:“ ‘Moi kiơ\ tơdrong tơchơ\t 4 [lep. Prôi [lep kơ loăi pho\ng, mă [ar ‘no\h [lep lơ to\ se\t ‘no\h kăl hlo\h. Păng bơ\n je\i prôi [lep kih thuơ\t. ‘Ngoăih tơdrong chă prôi ư\h kơ [lep kih thuơ\t, nhôn pơkă ăn kon pơle\i bơ\n prôi [lep trong chă prôi. Kon pơle\i bơ\n hre\i au ngăl gô chang ‘mi, lăng [o#h ‘năr vă ‘mi ‘no\h hơnhăk pho\ng năm prôi hloi. Tơdrong mă au je\i ư\h kơ ‘lơ\nbg hơ iă, tơdăh đe\i ‘mi t^h le\i hăp pơm ăn pho\ng hram jru\ lơ\m te\h. Tơdăh chang ‘mi mă le\i ư\h kơ đe\i ‘mi ‘no\h pơm ăn pho\ng ư\h kơ hach lơ\m te\b, pơm hiong răm đơ\ng 15-20% păng pho\ng hiong răm kơ yuơ đak lo\k kluơ tru\h 40%, pơm hiong răm kơtang pho\ng vă pơ tru\h ăn ‘long pơtăm. Mư\h bơ\n chă prôi pho\ng ư\h kơ [lep lơ lo\h gô ư\h kơ măh pho\ng mơ\r vă rong ple\i păng pơm ăn ple\i hơlu\ng. Kơ yuơ lơ lo\h, nhôn chă pơkă ăn kon pơle\i ‘ne\ chă prôi pho\ng gô chang ‘mi, lăp chă prôi mư\h te\h ju păng ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h prôi đang bơ\n kơ lơ\p he# te\h hơ [ơ\l dang 5-10cm. Kiơ\ tơdrong chă tơche\ng đơ\ng an^h tơm tơche\ng hơlen tơdăh kon pơle\i pơm kiơ\ [lep le\i gô pơm ato\k đe\i ‘lơ\ng đơ\ng 10-20%. Đơ\ng no\h gô tơgu\m ăn pơ kom đe\i pho\ng păng mă kăl dơ\ng ‘no\h tơgu\m ăn ve\i lăng cham char rơgo\h ‘lơ\ng”.

Kiơ\ đơ\ng Tiên sih Trình Công Tư, kang [o# Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng hơlen te\h, pho\ng păng Cham char Tây Nguyên, lăng atu\m te\h tơring Tây Nguyên, mă kăl te\h go#h (te\h Bazan) tôch ‘lơ\ng ăn pơtăm lơ kơ loăi ‘long pơtăm. Mă le\i, đe\i [ar tơdrong đa lương je\i tôch g^t kăl hăm ‘long pơtăm io\k găr nhen chehphe, tiu, ‘no\h kali păng lâm ‘no\h tă ư\h kơ măh. Kơ yuơ lơ lo\h, mư\h prôi pho\ng kon pơle\i bơ\n je\i lăng tru\h prôi tơmơ\t dơ\ng 2 kơ loăi au.

Tiên sih Trình Công Tư: “ Tơdăh bơ\n lăp lăng tru\h đam mă le\i ư\h kơ lăng tru\h lân hăm kali le\i ư\h kơ ‘lơ\ng ôh. Hre\i au, kon pơle\i ngăl io\k yua pho\ng NPK mă le\i dôm kơchơ\t lơ\m pho\ng au je\i ư\h kơ lăp hăm rim kơ loăi ‘long pơtăm kơ yuơ lơ lo\h mư\h chă prôi pho\ng kon pơle\i bơ\n kăl lăng tru\h io\k yua pho\ng hmă”. 

M^nh tơdrong pơkă ăn kon pơle\i bơ\n dơ\ng ‘no\h mă đơ\ng ‘long pơtăm lơ\m hơgăt te\h ayơ le\i tơdrong jang đơ\ng kon bơngao ‘no\h kăl hlo\h lơ\m ve\i kơ jăp ve\i lăng năng tông te\h jing ‘lơ\ng.

Tru\h hloi tơ\ te\h go#h (te\h bazan) tơdăh ư\h kơ ve\i lăng ‘lơ\ng chehphe le\i gô pơm ăn tru\h dơnơm hơ ngrăng hơ ngrônh, ple\i ư\h kơ lơ. Lơ\m tơdrong tơmơ\t kơchơ\t ‘lơ\ng ăn kơ te\h bơ\n kăl chă prôi tu\h mă [lep dôm pho\ng, mơ\r vă tơgu\m ăn te\h jing ‘lơ\ng hoe\i rang rar.

Thak sih Đào Hữu Hiền, kang [o# bơ\ jang lơ\m Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên pơkă: “Tơdăh ư\h kơ tu\h mơ\r, ư\h kơ ve\i lăng năng tông [lep kih thuơ\t ‘no\h gô pơm ăn te\h rang rar, pơgar ‘long pơtăm ư\h kơ jing ‘lơ\ng, ple\i ư\h kơ lơ, ư\h kơ ‘lơ\ng, dơnơm ‘long kră kru\t [ônh. Kơna 2-3 sơnăm bơ\n kăl chă tu\h mơ\r m^nh ‘măng, lơ\m mă no\h mơ\r gô pơm ăn te\h jing ‘lơ\ng hlo\h.”

Tơdrong pơm kiơ\ khoa ho\k kih thuơ\t lơ\m cho\h jang sa ‘no\h m^nh tơdrong kăl pơm kiơ\ nơ\r pơkă lơ\m tu\h mơ\r prôi pho\ng đơ\ng rim bơngai jang khoa ho\k, rim bơngai joăt jang găh cho\h jang sa, kon pơle\i bơ\n je\i hơlen kiơ\ to\ ‘mi kial tơ\ tơring vă rim ‘măng chă prôi, tu\h phop\ng mơ\r tro\ [lep, [lep hăm khe\i ‘năr blu\h vơ\ kơ ‘long pơtăm.

Tơdrong jang kiơ\ trong tơchơ\t prôi pho\ng gô tơgu\m ăn ‘long pơtăm jing ‘lơ\ng sơđơ\ng păng tơgu\m ăn chehphe je\i blu\h vơ\ ‘lơ\ng hơnơ\ng liơ\m khe\i ‘năr to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng hre\i au.

Bơngai ch^h: Hương Lý

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t