VOV4.Bahnar - Gơnơm tơle\ch jang lơ trong pơkăp nhen, tơgu\m jên jang, axong hơdre\ch ‘long pơtăm, pơtho găh kih thuơ\t choh jang păng pơjing pơgar caphê kiơ\ trong pơm jang kơjăp đunh đai, vă kon pơlei jang kiơ\... dêh char Lâm Đồng hlôi jing tơring che\p kơ\l kơ tơring Tây nguyên lơ\m tơdrong tơle\ch jang kiơ\ Pơkăp pơtăm tơ ‘măl caphê đơ\ng Jơnu\m pơgơ\r teh đak.

            Khei năr tơje# âu, pơgar caphê xă 10ha kơ unh hnam [ok Lê Quang Linh, tơ\ xăh Lộc Đức, apu\ng Bảo Lâm (Lâm Đồng) hlôi jing anih truh vă chă ho\k hơlen tơdrong jang đơ\ng lơ kon pơlei jang mir lơ\m tơring. Kơlih kiơ mă hơvơn lơ bơngai truh tơmang noh yuơ [ok Linh hlôi pơjing pơgar caphê kră, ưh đei lơ plei jing minh pơgar caphê pơgep đei lơ plei hloh, đei yua hloh 7 tân găr minh ha minh xơnăm. Vă đei jơnei âu, [ok Linh hlôi pơtăm tơ ‘măl tôm hơgăt caphê kơ unh hnam hăm trong pơtăm dar deh, gơnơm noh mă lơ\m tơdrong pơgep hơmet pơgar caphê kơ unh hnam hơnơ\ng đei yua păng lơ plei hloh kiơ\ rim xơnăm: “Tơ\ng bơ\n mă hơmet pơ ‘lơ\ng ro# pơđ^ hloi noh ưh đei caphê io\k yua bơih, noh bơ\n ưh kơ băt gơnơm chă xa tơ\ yơ păng io\k jên đơ\ng yơ vă pơm jang. Yuơ noh athei le# minh [ar anih tơm xo vă io\k jên pơtoi rong anih pơtăm ‘nao. Duh đơ\ng anih noh bơ\n ưh đei gơnơm lơ\m jên to\k io\k, dăh mă ưh đei tơjră hăm tơnap tap găh jên jang. Hơnơ\ng jang thoi noh truh hơtuch duh pơtăm đei pơgar caphê hăm hơdre\ch ‘nao hloi. Inh noh bơngai jang mir, jang yă kiơ duh athei jo# hơlen mă hơdăh, [ơ\t mă koh pơđ^ pơgar ‘long noh kăl jên tôch lơ, mă athei gô truh 3 xơnăm ‘mơ\i pơtơm đei jên jang dơ\ng, atheo pơgep dar deh, pơgep 70% hơgăt teh adrol, athei kăt hleh mă rơhơi tơm gơh đei tôm to# chră noh tơ ‘mơ\ng hăp hon ‘lơ\ng, đei măh to# chră, vei lăng tơnăp noh pơgar ‘long pơtăm kơ unh hnam gô đei yua lơ”

Oei hăm [ok Huỳnh Đức Đông, tơ\ Kueng 13, th^ tra#n Di Linh, apu\ng Di Linh, dêh char Lâm Đồng, đơ\ng năr chă ho\k hơlen păng io\k jang kiơ\ kih thuơ\t pơtăm caphê kiơ\ trong jang ‘nao yuơ anih choh pơtăm dêh char Lâm Đồng pơjing, tơdrong pơyua kơ pơgar caphê kră hloh 25 xơnăm kơ unh hnam [ok hlôi đei hơto\k hơdăh. ‘Nguaih kơ plei caphê to\k hloh 2 ‘măng, pơgar caphê oei đei pơtăm ‘nao păng to\k giơ\ng pran. Tơdrong ruh hla, ruh plei păng hơdrông pơrang pơrăm noh đei hơmet keh kong: “Adrol xơ\ plei caphê ưh đei lơ, pơhlom dang 3 tân jur tơ\ hơla đe\ch ưh kơ hloh ôh. Mă lei khei năr đơ\ng ro\ng kơ noh lơ hloh, mă pơrang duh pă đei oei bơih. Adrol ki ba ưh kơ băt hơdăh găh kih thuơ\t pơm jang, ưh đei io\k jang kiơ\ kih thuơ\t noh pơgar caphê hơnơ\ng [ơm hơdrông pơrang pơrăm, ruh plei lơ, plei ưh đei ăl giơ\ng ‘lơ\ng nhen dang ei ôh”.

Atu\m hăm pơjing dôm um ru\p jang hơdrol, anih choh pơtăm dêh char Lâm Đồng oei jang atu\m hăt hot hăm Anih pơkăp pơm jang caphê kơjăp xơđơ\ng VnSAT vă pơtho găh trong jang caphê kiơ\ trong ‘nao đơ\ng choh teh, rơih hơdre\ch, hleh xơdrai, truh tơ\ tuh pho\ng, tang găn păng hơmet pơrang pơrăm păng ruih mong đak... ăn kon pơlei ho\k hơlen. Kiơ\ kơ [ok Nguyễn Phúc, tơ\ xăh Lộc Ngãi, apu\ng Bảo Lâm (Lâm Đồng), đơ\ng ro\ng kơ io\k yua kih thuơ\t gơh rơgei lơ\m choh pơtăm, tôm hơgăt caphê đei tơgu\m pơtăm ‘nao kơ unh hnam hlôi to\k giơ\ng pran, pơkăp gô pơyua lơ hloh lơ\m khei năr truh: “Kon pơlei jang mir noh adrol ki tam gan vao, [ơ\t mă ho\k kiơ\ lăm pơhrăm bơih noh tơdrong hlôh vao găh pơtăm tơ ‘măl caphê đei hơto\k hơdăh. Đơ\ng chă xir hơlu\ng, tuh pho\ng, pruih pơgang... lăng atu\m [ôh đei yua lơ hloh”.

Kiơ\ kơ [ok Lại Thế Hưng, Kơdră Anih tơm choh pơtăm păng vei hơlen ‘long pơtăm dêh char Lâm Đồng, ‘nguaih kơ tơle\ch pơtăm tơ ‘măl caphê đơ\ng Jơnu\m pơgơ\r teh đak, dêh char Lâm Đồng oei jang atu\m hăm hnam đăi ho\k Trung Nam Hàn Quốc hơlen keh kong păng pơjing dôm um ru\p jang hơdrol vă hơvơn kon pơlei io\k jang, gơnơm đơ\ng noh mă tơdrong pơyua păng tơdrong ‘lơ\ng hăm plei caphê kơ kon pơlei roi năr roi đei hơto\k: “Nhôn đei dôm kơloăi pơgang vă pơgiơ\ng ‘long pơtăm RIC10WP, pơgang pơlôch pơrang 18EC hlôi đei tơmơ\t lơ\m pơkăp jang caphê kơ dêh char Lâm Đồng. Dôm tơmam âu tơgu\m ăn tơm caphê to\k giơ\ng pran, mă kăl noh hăm dôm pơgar caphê dreng hla, tơm kră kru\t noh gô pơm ăn rơh to\k giơ\ng pran hloh, pơm ăn rơh ‘nao hon ‘lơ\ng trep tơmam ‘lơ\ng gơh pran, pơm hơto\k pơ ‘lơ\ng tơmam drăm duh nhen tơdrong kơjăp xơđơ\ng đunh đai”.

Gơnơm tơle\ch hrơ\p m^nh ‘măng lơ trong jang, tơdrong hơmet ming chehphe kră tơ\ dêh char Lâm Đồng hlôi io\k đei jơnei hơ iă, jing dêh char dơ\ng hơlau lơ\m tơring Tây Nguyên găh jang kiơ\ Tơdrong jang pơtăm ming chehphe kơ Khu\l Kơdră te\h đak. Mă kăl, lơ\m au đei lơ mir pơgar chehphe pơtăm ming đei plei lơ lơ\m 1ha đei đơ\ng 7 tru\h 10 tân, hơnhăk plei chehphe lơ\m dêh char đei tru\h 450.000 tân lơ\m 1 sơnăm. Lơ lo\h tơdrong yă kiơ pơm ăn Lâm Đồng io\k đei lơ lau? Tơdrong pơma dơnu\h tơ\ ala au hăm [ok Phạm S, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h ve\i lăng kon pơlei dêh char Lâm Đồng gô pơma hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong au.

-Tiến sĩ Phạm S: Mă blu\ng, hăm trong io\k tơdrong jơnei mu\k drăm pơm tơdrong tơm kơna Dơno\ an^h ve\i lăng kon pơlei dêh char pơro# athe\i Dơno\ an^h ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang lơ\m pơgơ\r tơle\ch trong pơtho tơbăt ăn kon pơlei [o#h tơdrong pơtăm ming đei io\k yua kơ jăp ‘no\h tơm hlo\h. Tơdrong mă [ar dơ\ng, lơ dêh char anai, lơ\m jang kiơ\ no\h kăl chă rơ\ih hơdre\ch ‘long pơtăm, ăn te\h pơdơ\h, cho\h hơmet ming te\h … lơ lo\h ‘no\h đunh dêh, kon pơlei ư\h kơ đei jang sa io\k yua yă kiơ. Lơ\m mă no\h, dêh char ako\m hơlen hơdăh tơdrong yă kiơ pơm ăn chehphe kră kru\t dăh mă kơ yuơ pơrang pơra\m … tơdăh ư\h khan đơ\ng pơrang sơdrông pơră\m ‘no\h kơ yuơ te\h đ^ rang rar lei ăn pơtăm hloi, kon pơlei pă đei gô đunh nhen nơ\r chă pơkă đơ\ng Dơno\ an^h tơm vei lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang. Lơ\m trong pơro# lơ lo\h ‘no\h dêh char Lâm Đồng hơlen tôch kơ [lep, kon pơlei đei pơm kiơ\ hloi. Mă [ar, tơdrong ato\k tơ iung chehphe kăl đei pơtăm hơdre\ch hle, hmă hmă đei plei đơ\ng 2 – 2 tân 5 tă, mă tơmơ\t đei plei đơ\ng 5 tru\h 5 tân 5 tă ‘no\h io\k đei lơ hlo\h 2 ‘măng, io\k đei lơ kơna tơpl^h đơ\ng đe chă jang sa lơ\m 2 ha 5 sao ‘no\h lăp ako\m tơpl^h lơ\m 1 ha. Mă pêng ‘no\h athei Dơno\ an^h mong jên cho\h jang sa păng an^h mong jên mơdro sa anai nhen BIDV, dăh mă Viettinbank, mă tơm ‘no\h Dơno\ an^h mong jên choh jang sa kơna hlôi pơm hla bơar đang, kon pơlei lăp năm tru\h ch^h anăn, tơpl^h hơgăt te\h cho\h jang sa, kơna đe sư [ônh to\k io\k đei kon jên vă tơmơ\t jang sa. Mă 4, dêh char Lâm Đồng pơjao ăn Dơno\ an^h ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang vei lăng rim tơdrong te\ch mơdro hơdre\ch ‘lơ\ng. Kon pơlei lui kiơ\ hơdre\ch ‘nao păng sơđơ\ng jơhngơ\m răt pơtăm. Mă 5, atu\m hăm ‘no\h nhôn hơlen hơdăh dôm hơdre\ch lăp hăm groi te\h, to\ ‘mi kial ‘moi kiơ\ trong chă tơche\ng hơlen khoa ho\k kơna kon pơlei jang kiơ\. ‘Moi kiơ\ 5 trong jang lơ lo\h kơna Lâm Đồng pơtêng hăm rim dêh char Tây Nguyên ‘no\h hlôi tơmơ\t 60% hơgăt te\h pơtêng hăm rim dêh char, 82% kon jên ăn to\k io\k pơtêng hăm rim dêh char Tây Nguyên. Lơ\m mă no\h, m^nh [ar dêh char anai nhen Dak Nông, Kon Tum … tơdrong ke\ lang să hơdre\ch păng pơtăm ming ‘no\h ư\h gan kơtang pơtêng hăm Lâm Đồng. Kơ yuơ lơ lo\h, nhôn tơche\ng lơ lau, mư\h jang kiơ\ hrơ\p m^nh ‘măng lơ lo\h tơgop ăn dêh char Lâm Đồng io\k đei lơ hlo\h kơ dêh char Dak Lăk păng jing dêh char dơ\ng hơlau găh plei lơ păng đei chehphe lơ kơ Việt Nam.

          - {ok ai, mă đơ\ng tơdrong ‘lơ\ng păng đei plei chephe kơ Lâm Đồng roi năr roi lơ, mă lei tơdrong er^h sa kơ kon pơlei pơtăm chehphe oe\i tim gan sơđơ\ng, jang sa tim mă io\k đei kơ jăp, ro\ năng tơdrong tơm ‘no\h kơ yuơ đơ\ng trong tơgoăt te\ch mơdro kơ bơ\n găh chehphe au oei tim mă kơtang dăh mă lơ liơ?

-Tiến sĩ Phạm S: Găh tơdrong tơ\ au ‘no\h tơgoăt d^h băl cho\h jang sa hăm tơdrong kơ jă, pơtêng hăm đei plei lơ ‘no\h oei kơ đe\h lăp ‘nao đei 17%, kơ yuơ lơ lo\h kơna kon pơlei cho\h jang sa ke\ tơgoăt jang hơdoi păng hơlen hơdrol kơ jă te\ch mơdro hăm an^h mơdro sa ‘no\h ư\h gan kơ jăp ‘lơ\ng. Tơdrong mă [ar dơ\ng, bơ\n gơnang lơ\m sơ\k tơ\ te\h ho\h đe\ch, hui bơngai đei an^h sơ\k hơdro#, to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng, lơ\m pơyan phe\ nhen le\ ư\h kơ đei to\ lơ\m mă ưh kơ đei cham sơ\k kơna pơm ăn plei chehphe kơ Lâm Đồng ưh kơ gan ‘lơ\ng. Nhôn dăr lăng ‘no\h kơ jă chehphe pơtêng hăm Dak Lăk, Buôn Ma Thuột ‘no\h Lâm Đồng re hlo\h. U|nh hnam jang hơdoi hăm an^h mơdro sa oei kơ toei pơtêng hăm rim ‘long pơtăm anai păng hrei au, tơdrong pơjing rim Hơp tak xah găh jang chehphe ‘no\h to\ se\t sot pơtêng hăm tơdrong ‘me\h vă. Kơ yuơ lơ lo\h kơna m^nh [ar tơring atăih yăih jang sa tim gan gơ\h, plei ư\h kơ lơ, atu\m hăm kơ jă tơpl^h ư\h kơ tom băt lơ\m plei te\h hrei au dang 34-35.000 hlak jên lơ\m 1 k^ ‘no\h oei đei bơngai pơtăm chehphe oei tơ [ơ\p tôch lơ tơdrong tơnap tap.

- Mư\h lei tru\h au kơnh, Lâm Đồng gô đei dôm trong jang yă kiơ vă ato\k kơtang păng hơvơn lơ hlo\h dơ\ng rim an^h jang mu\k drăm vang tơ iung pơjing jang hơdoi te\ch răt chehphe – m^nh lơ\m tơmam drăm tơm kơ tơring po bơ\n?

Tiến sĩ Phạm S: Hăm dêh char Lâm Đồng, vă jang kiơ\ tơdrong ato\k kơ jă măt plei chehphe lơ\m khei ‘năr tơpl^h to\ ‘mi kial ‘no\h gô hơnơ\ng ato\k kơtang jang kiơ\ pơtăm ming chehphe, kơ yuơ ‘nau jing m^nh trong tơle\ch jang tôch kơ [lep jang kiơ\ trong jang cho\h jang sa lơ\m plei te\h. Tơdrong mă [ar, hơlen m^nh [ar tơring vă tơpl^h lăp pơtăm chehphe vo#i, tơ pl^h pơtăm chehphe chè. Ư|h kơ đei tơ\ yơ đei groi te\h, to\ ‘mi ‘lơ\ng hlo\h ăn chă pơtăm chehphe nhen Lâm Đồng, mă kăl tơ\ Đà Lạt, adoi hơnơ\ng chă rơ\ih dôm hơdre\ch ‘lơ\ng, pơt^h gia nhen ư\h khan lăp pơtăm chehphe Arabica, catimor mă lei dêh char gô ako\m pơtăm hơdre\ch Bourbon, Catuai Caturra hơdre\ch chehphe đei apu\ng ple\nh te\h răt lơ kơna k^ pơkăp ap^nh răt hơdrol. Pơtru\t rim an^h mơdro sa tơmơ\t jên jang năm tơ\ Lâm Đồng ‘moi kiơ\ jang hơdoi vă jang kiơ\ Tơdrong tơchơ\t 57 păng 98 đơ\ng Khu\l kơdră che\p pơgơ\r te\h đak vă ako\m ato\k kơtang jang hơdoi păng jang kiơ\ trong tơgoăt jang hơdoi, mă kăl rim trong choh jang sa kơ jăp ‘lơ\ng hăm chehphe. Pơ\ih să hơgăt te\h pơtăm ‘long pơm yơ\p hăm chehphe păng tơpl^h hơgăt te\h să pơtăm chehphe joăt joe đơ\ng sơ\ jing pơtăm chehphe tu\h mơ\r vă vang jang kiơ\ trong jang lơ\m plei te\h, vă kơ bơ\n rơ\ih an^h te\ch mơdro sơđơ\ng ‘lơ\ng ‘no\h gô tơpl^h jơhngơ\m đon kon pơlei pơtăm chehphe păng an^h mơdro sa chehphe jang sa jang kiơ\ trong lơ lo\h, tơgop ăn an^h jang chephe kơ jăp ‘lơ\ng, kon pơlei păng an^h mơdro sa jang chehphe jang sa đei io\k yua kơ jăp hlo\h dơ\ng lơ\m khei năr tru\h au kơnh.

- Lei ah, bơnê kơ ih [ok hơ!

Tơblơ\ păng rapor: Lan – Amazưt