Kiơ̆ nơ̆r tơroi đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, lơ̆m lơ sơnăm âu ki, kơsô̆ bơngai đei ƀet bơ̆ng jĭ grŏnh tơ̆ dêh char hơnơ̆ng đei hlŏh 90%. Lơ̆m 3 sơnăm tơjê̆ âu, đơ̆ng 2021 truh 2023, dêh char ưh đei bơngai jĭ grŏnh yơ. Sơnăm 2024, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, đĭ đei 121 ‘nu bơngai jĭ grŏnh, ưh đei bơngai yơ lôch ră. Bơngai jĭ akŏm lơ hlŏh tơ̆ plt Buôn Ma Thuột (67 ‘nu), apŭng Lắk 26 (‘nu). Kiơ̆ tơdrong hơlen đơ̆ng CDC Đắk Lắk, kơsô̆ bơngai ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh truh dang ei đei 55,3%. Lơ hơioh jĭ grŏnh đơ̆ng 1-4 sơnăm, iŏk đei 58,2%, đơ̆ng 5-9 sơnăm đei 13,3%, dôm hơioh đei sơnăm nai đei jĭ dang 28.6%. Kơsô̆ hơioh tam mă ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh đei 65,3%, lơ̆m noh tam mă tôm sơnăm ƀet bơ̆ng đei 7,2%.

Ƀak si Lê Phúc – Phŏ Kơdră Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk, ăn tơbăt: “Mĭnh kơsô̆ mĕ ƀă oei đei đon lăng pơhơi. Mưh kon yuh, hiĕn, hơdrap oei lê̆ kon tơ̆ hnam, ưh đei năm tơ̆ hnam pơgang vă khăm hơlen, tơtom ăn oei hơdrô̆ (tơdăh jĭ grŏnh) kiơ̆ trŏ tơdrong hơgăt. Yoa thoi noh, 1,2 anih đei jĭ tơpŏh đơ̆ng lơ bơngai jĭ grŏnh lơ̆m tơpôl. Tơdrong mă 2 tôch pơngơ̆t ‘nŏh mưh đe oh năm hŏk, ‘nâu jĭ anih akŏm lơ bơngai, tơdăh hnam trưng ưh đei tang găn ‘lơ̆ng tơdrong jĭ, ưh đei băt hơioh jĭ yuh vă ăn oei hơdrô̆ ‘nŏh gô pơm ăn kơsô̆ bơngai jĭ grŏnh tŏk lơ. Mă 3, dang ei plt HCM hlôi roi tơbăt đei jĭ, kon pơlei tôch pơngơ̆t păng mưh năm đơ̆ng plt HCM vih tơ̆ Buôn Ma Thuột pơm tơlĕch trong tơpŏh jĭ tôch hơmơt.”

Xăh Cư Êbur jĭ tơring đei bơngai jĭ grŏnh lơ hlŏh tơ̆ plt Buôn Ma Thuột, hăm 31 ‘nu bơngai jĭ. Kiơ̆ ƀok Y Suôn Ênuôl – PhŏKơdră vei lăng Hnam pơgang xăh Cư Êbur, đơ̆ng rŏng đei bơngai jĭ grŏnh blŭng a, Hnam pơgang xăh Cư Êbur hlôi tơlĕch lơ trong jang tang găn jĭ, kiơ̆ đơ̆ng chă dăr lăng, băt hrôih dôm bơngai jĭ păng hơmơt jĭ tơpoh lơ̆m tơpôl, ăn oei hơdrô̆, hơmet, chĕng găn tơring, hơmet tơtom anih đei jĭ, trŏ hăm tơdrong hơgăt vă tang găn ưh ăn jĭ tơpŏh lanh xă lơ̆m tơring, kŭm hăm ‘nŏh jĭ pơgơ̆r hơlen năng, tơlĕch trong ƀet klăm, ƀet pơtôm pơgang tang găn jĭ ăn đĭ đăng đe hơioh lơ̆m tơring, mă loi athei năng truh tơ̆ dôm tơring “tam mă” ƀet bơ̆ng jĭ tơ̆ dôm pơlei pơla.

Ƀok Y Suôn Ênuôl ăn tơbăt: “Đơ̆ng khei 8/2024 Hnam pơgang pơgơ̆r ƀet bơ̆ng pơđĭ ăn 7 pơlei pơla, hăm 363/430 hơioh, iŏk đei vă jê̆ 85%. Atŭm hăm ‘nŏh pơgơ̆r roi tơbăt ăn kon pơlei athei chông ba hơioh đơ̆ng 1 sơnăm truh hơla kơ 5 sơnăm tam mă ƀet pơgang tang găn jĭ grŏnh năm tơ̆ hnam pơgang vă ƀet. Dang ei hnam pơgang oei hơnơ̆ng hơlen năng, jang hơdoi hăm dôm hnam trưng mâm non chih măt đe hơioh tam mă đei ƀet pơgang tang găn jĭ grŏnh. Hơnơ̆ng roi tơbăt lơ̆m zalo, Facebook păng jơ hôp đe ƀok pơgơ̆r pơlei, hôp kon pơlei păng gơnơm bơngai jang chă roi tơbăt lơ̆m grŭp, kueng pơlei pơla, pơih tơroi lơ̆m radio xăh tơ̆ 7 pơlei pơla.”

Mŏ H’Đi Ê Ênuôl tơ̆ xăh Cư Êbur ‘nao chông kon năm tơ̆ hnam pơgang xăh vă ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh. Mŏ H’Đi Ê ăn tơbăt kon mŏ hlŏh 3 sơnăm bơih mă lei đơ̆ng nge truh dang ei, hơnơ̆ng kơ jĭ pơlŏ tŏ hơkâu, nŏng năm hơmet jĭ tơ̆ hnam pơgang tơsoh kơna mŏ tam mă đei ba kon năm 1 jrŭm vắc xin tang găn jĭ grŏnh yơ. Dôm năr âu ki, tơ̆ pơlei đei lơ hơioh jĭ grŏnh păng đei kăn ƀô̆ jang pơgang pơlei roi tơƀôh dôm tơdrong krê đơ̆ng jĭ grŏnh hăm đe hơioh păng tơdrong gĭt kăl đơ̆ng ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh kơna mŏ adrin hơmet jơnăr vă ba kon năm ƀet.

Mŏ H’Đi Ê Ênuôl tơroi: “Inh ƀôh tơdrong jĭ grŏnh oei tôch hơmơt, dôm dêh char nai hlôi tơpŏh jĭ grŏnh tôch dêh. Găh noh dơ̆ng, inh pơngơ̆t yoa hơkâu jăn mon ưh kơjăng tơdăh ưh đei ƀet bơ̆ng jĭ gô ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh jơhngâm pran mưh tơpoh jĭ. Lơ̆m pơlei, mih ma duch nă kŭm đei đon răng, bu bu kŭm ba kon năm ƀet bơ̆ng jĭ grŏnh. Đei đe duch, đe ma tơ̆ Hnam pơgang roi tơbăt, krao hơvơn rim bơngai ƀet bơ̆ng kơna đon răng tang găn jĭ đơ̆ng kon pơlei roi tŏk ‘lơ̆ng yoa ‘mĕh vei lăng jơhngâm pran ăn kon pơlei. Inh kơtơ̆ng đe tơroi jĭ grŏnh tam mă đei pơgang hơmet klăih, ƀet vắc xin tang găn jĭ ‘nŏh ‘lơ̆ng hlŏh.”

Ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh ăn hơioh păng bơngai ‘lŏ jĭ trong jang tang găn tôch đei yoa, pơm tơjur ƀiơ̆ bơngai jĭ păng tơdrong krê đơ̆ng jĭ âu. Hơdai hăm hơtŏk tơdrong ƀet vắc xin, vă jĭ grŏng huei tơpoh xă, Anih vei lăng jang pơgang oei tơlĕch lơ trong jang nhen roi tơƀôh ăn Anih vei lăng kon plei dêh char tơtom tơlĕch trong bơ̆ jang tang găn jĭ. Pơtho ăn dôm anih jang pơgang bơ̆jang ‘lơ̆ng tơdrong tang găn jĭ nhên dăr lăng, kơjăp tơdrong jĭ lơ̆m tơpôl, anih jang pơgang, tơring đei jĭ adrol ki vă chă ƀôh hrôih bơngai đei jĭ, pơgơ̆r hơmet tơtom ưh ăn jĭ tơpŏh xă. Athei dôm hnam pơgang vei lăng ‘lơ̆ng anih ăn oei hơdrô̆, đei tôm giơng, pơgang, đak sirôm, tơmam drăm, khul bơngai jang vă iŏk hơmet, ăn oei hơdrô̆, hơmet ăn bơngai jĭ.

Ƀak si Hoàng Nguyên Duy, Phŏ Kơdră Anih vei lăng jang pơgang dêh char Đắk Lắk, tơroi dơ̆ng: “Jĭ grŏnh tơ̆ dêh char bơ̆n dang ei oei gơ̆h vei lăng ‘lơ̆ng. Mă lei tơ̆ hơnăp kơnh, jĭ gô tơpŏh dêh tơdăh bơ̆n ưh iŏk đei tơdrong tơgŭm, pơngơ̆t đơ̆ng Khul kơdră pơgơ̆r tơring. Anih jang pơgang tơtă ăn kon pơlei athei hơtŏk đon kơchăng, chông ba kon năm ƀet bơ̆ng mă tôm kơliêu hăm dôm kơloăi vắc xin. Dang ei, dôm kơloăi vắc xin đơ̆ng Tơdrong jang ƀet bơ̆ng pơih xă đĭ đei tôm bơih, ưh đei tơdrong ưh măh vắc xin.”

Vă kơchăng tang găn jĭ grŏnh, hơdai hăm tơdrong adrin đơ̆ng anih jang pơgang, kon pơlei athei đei đon răng, chông ba hơioh năm ƀet vắc xin tang găn jĭ grŏnh mă tôm păng trŏ năr: Ƀet jrŭm 1 ƀât hơioh đei 9 khei; Jrŭm 2 ƀât hơioh đei 18 khei; Jrŭm ƀet pơtôm ăn đĭ đăng hơioh đơ̆ng 9 khei truh 5 sơnăm tam mă đei ƀet dăh mă ƀet tam mă tôm 2 jrŭm vắc xin tang găn jĭ grŏnh. Mưh ƀôh hơkâu yuh, hiĕn, lĕch đak muh, kơƀroh kơ ƀrônh tơ̆ hơkâu jăh ăn oei hơdrô̆ păng chơ ba hơioh năm tơ̆ dôm hnam pơgang jê̆ hlŏh vă gơ̆h khăm, hơmet jĭ tơtom, găn tôch ai jĭ ăl, pơm tơlĕch lơ tơdrong krê hơmơt.

Grŏnh jĭ tơdrong jĭ tơpoh krê hơmơt, sư tơpoh tôch kơ hrĕnh păng ƀơ̆t lăp đei ƀôh jing hơbuh. Vă tơgŭm kon pơlei hlôh hơdăh hloh găh jĭ grŏnh, trong tang găn păng vei lăng bơngai jĭ grŏnh vă dă ƀiơ̆ kơ đei jĭ ăl, grŭp bơngai chih kơtơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh - Kơdră khoa hơmet hơioh jĭ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

- Apĭnh ƀak si roi rơbăt yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ grŏnh păng dôm tơdrong đei ƀôh đơ̆ng jĭ?

-Ƀak si Minh: Grŏnh jĭ 1 tơdrong jĭ yua đơ̆ng yŏng jĭ grŏnh Polinosa morbillarum pơm ăn. Mưh ƀơm jĭ, hơioh đa đei ƀôh jĭ nhen yuh, jĭ trong dui jơhngơ̆m, nhen hiĕn, hơnơ̆k, kơseh, 1,2 ‘nu hơioh đei ƀôh măt ƀre, hlak măt, mưh khăm gô ƀôh hơlŏng ƀrê. Tơdăh dôm hơioh lăp đei jĭ grŏnh hmă ưh kơ đei dôm tơdrong jăl nai ‘noh jĭ gô dă ƀiơ̆ đơ̆ng rŏng đơ̆ng 7-10 năr păng hơioh gô prăih dar deh. Mă lei, 1,2 ‘nu bơngai mưh đei jĭ grŏnh đei dôm tơdrong jĭ ăl nai krê hơmơt kăl kơ hơmet tơtom.

-Jĭ grŏnh pơm ăn dôm tơdrong jĭ krê hơmơt thoi yơ, hă ƀak si?

-Ƀak si Minh: Jĭ grŏnh tơdăh nhen đei jĭ nai gô tôch kơ krê hơmơt. Dôm tơdrong nai nhen ƀơm tơ̆ ‘ngok ưh kơ đei klăih pơm ăn hơioh đei dôm tơdrong jĭ ‘ngok đơ̆ng rŏng kơ ‘noh. Tơ̆ 1,2 ‘nu hơioh đei ƀơm jĭ tơ̆ tơsoh yua kơ lơ̆m khei ‘năr hơioh đei jĭ grŏnh gô pơm tơ jur jơhngơ̆m pran kơna dôm tơdrong jĭ mưh đei jĭ gô ăl păng hơmet mơmat ƀiơ̆ pơting hăm dôm hơioh pran păng ưh kơ đei jĭ, 1,2 ‘nu hơioh đei jĭ ƀơm tơ̆ ‘ngok yua đơ̆ng rơka đơ̆ng rŏng dang 1,2 sơnăm pơm ăn tơdrong jĭ kơ̆l ‘ngok, mă loi ‘noh jĭ dôm bơngai jĭ tơsoh ăl, jĭ đon ăl, jĭ ‘ngok ăl hơnhăk truh lôch răm.

-Mưh hơ ioh đei jĭ grŏnh, mĕ ƀă hơioh kăl kơ băt vei lăng ƀlep trong thoi yơ, hă ƀak si?

-Ƀak si Minh: Hăm hơioh jĭ grŏnh ưh kơ đei sŏng sa enh kơ tơmam kiơ ôh. Kăl kơ ăn hơioh sŏng sa tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng vă kơ hơioh đei jơhngơ̆m pran ‘lơ̆ng tơ jră hăm jĭ jăn pơma atŭm păng jĭ grŏnh pơma hơdrô̆. Hăm dôm hơioh đei jĭ grŏnh ăl, mĕ ƀă hơioh athei pơm kiơ̆ ƀlep nơ̆r pơtho đơ̆ng đe ƀak si găh tơdrong vei lăng hơkâu jăn kŭm nhen trong dui jơhngơ̆m. Hăm hơioh jĭ grŏnh đei jĭ ăl gô đei pơtho hơdrô̆ đơ̆ng ƀak si vă vei lăng hơioh mă lăp. Thoi noh, jĭ grŏnh athei đei klăih song kơloăi păng hơmet tơ̆ dôm anih jang pơgang păng đei pơtho hơdăh lơ̆m rim tơdrong đei jĭ vă hơioh prăih tơtom.

-Ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho tơtă kiơ ăn kơ kon pơlei vă tang găn jĭ grŏnh?

-Ƀak si Minh: Tang găn jĭ grŏnh ‘lơ̆ng hloh ‘noh jĭ hăm vắc xin. Trong mă blŭng vă tang găn jĭ ăn kơ hơioh ‘noh jĭ pơm ăn kơ hơioh pran kơchăng hăm trong ƀet bơ̆ng vắc xin. ‘Nâu jĭ tơdrong tơm lơ̆m tơdrong tang găn jĭ grŏnh ăn kơ hơioh. Mưh hơioh đei ƀôh jâu jĭ grŏnh nhen yuh, hiĕn, măt ƀre, jĭ trong dui jơhngơ̆m, lĕch bre brônh ‘noh ba hơioh truh tơ̆ hnam pơgang hloi vă đei hơlen lăng, klăih song kơloăi jĭ păng hơmet tơtom. Ưh kơ măh ĕnh, kơ̆m dêh hang, ưh kơ iŏk yua trong hơmet thoi kră sơ̆ nhen yua pơgang hla ‘long dăh mă dôm tơdrong joăt ưh kơ đei yua nhen krôp nge dêh hnang hăm bơngai jĭ grŏnh mă pơm hiong tơdrong hiôk vă hơmet. Vei lăng hơioh đei jĭ grŏnh kăl kơ kiơ̆ nơ̆r pơtho đơ̆ng đe ƀak si kiơ̆ rim jơ năr hơdăh, rim tơdrong jĭ ăl mă hơdăh vă veh ver kơ dôm tơdrong jĭ ăl gô đei ƀôh.

Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!