Hrei ‘nâu, jô̆ păh lăp 1 năr Khoa hơmet jĭ Tơpoh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên sơng iŏk hơmet đơ̆ng 10 truh 15 ‘nu jĭ pơlŏ lĕch đe. Akŏm đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, Khoa hlôi hơmet ăn kơ 350 ‘nu jĭ, lơ̆m noh đei 40% ‘nu jĭ ăl, đei hơmơt kơ lôch lơ, tŏk 20-25% pơting hăm khei ‘nâu sơnăm sơ̆.

Nhen mŏ Cao Huyền Dịp, oei tơ̆ apŭng Đăk Mil, dêh char Đắk Nông. Bơngai jĭ ƀĭch tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t yuh dêh, lap rơmơ̆n, pham jur lơ, hơmơt kơ lôch tôch dêh. Đơ̆ng rŏng sơng iŏk, đe ƀak si Khoa hơmet jĭ tơpoh hlôi hơvơn hloi pham vă bet tơmơ̆t ăn bơngai jĭ. Gơnang đơ̆ng tơdrong đei măt tơtom đơ̆ng dôm bơngai chă tơgŭm plang song pham, bơngai jĭ hlôi yak hloh krê hơmơt. Truh dang ei đơ̆ng rŏng 5 năr hơmet, bơngai jĭ đĭ gơh sŏng sa, năm vih vơ̆t hmă, hoei pă hăk bơih. Hơdrol ‘noh, mŏ Dịp đei hơlen lăng đei jĭ pơlŏ lĕch đe, đei athei hơmet hăm pơgang păng chuên si rôm tơ̆ 1 hơnih khăm pơm kơdih lơ̆m apŭng mă lei jĭ ưh kơ đei dă ƀiơ̆, hơkâu roi ‘năr roi lap, ưh kơ jăng, jơ̆ng ti rơbưi đĭ đei hloi jĭ kơ̆l păng lĕch pham hơnĕnh kơna ŭnh hnam hlôi chơ ba tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên vă hơmet dơ̆ng. Tơroi găh tơdrong jĭ đơ̆ng kơdih, mŏ Cao Huyền Dịp roi tơbăt: "Ƀơ̆t blŭng ĭnh ƀôh lap, rơbưi jơ̆ng ti, jĭ kơ̆l, đơ̆ng rŏng ‘noh ƀĭch păn hloi. Ĭnh tơchĕng rŏ lăng yua đơ̆ng lap rơmơ̆n, yuh hmă đĕch. Năm khăm ƀak si kŭm akhan yuh hmă ưh kơ ƀôh tơroi jĭ pơlŏ lĕch đe. Năr mă 2 hơlen lăng pham dơ̆ng mă ƀôh jĭ pơlŏ lĕch đe kơna ŭnh hnam năm ba ĭnh ƀĭch tơ̆ hnam pơgang. Đơ̆ng rŏng 5 năr hơmet, ĭnh ƀôh dă ƀiơ̆ bơih, năm vih vơ̆t hmă, oei hơdrol ‘noh ưh kơ gơh năm vih vơ̆t, lap, hơnơ̆ng kơ ‘meh hăk”.

Bơngai nai ‘noh ‘nhŏng Hoàng Văn Hậu, oei tơ̆ xăh Cuôr Knia, apŭng Buôn Đôn, dêh char Đắk Lắk. Hơdrol ‘noh, mưh đei yuh, ‘nhŏng Hậu hlôi chă răt kơdih pơgang brŏk huch mă lei jĭ ưh kơ dă ƀiơ̆ mă oei dêh hloh dơ̆ng. Hloh năr mă 3, ŭnh hnam ba sư năm tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t pă băt kiơ, huêt ap jur, blơ̆. Đơ̆ng rŏng kơ dôm tơdrong hơlen lăng, ƀak si hơlen lăng ‘nhŏng Hậu đei jĭ pơlŏ lĕch đe Dengue găh grŭp blơ̆ yua đơ̆ng tơ jur pham. ‘Nhŏng Hoàng Văn Hậu roi tơbăt: Ĭnh ƀôh tơngiĕt lơ̆m hơkâu, tơ̆ ‘ngoăih tŏ mă lei lơ̆m tơngiĕt. Ĭnh ưh kơ ‘lơ ‘lŏ nŏng tơchĕng pơlŏ hmă kơna athei kon răt 2,3 kơ liêu pơgang brŏk huch . Tơ̆ pơgê huch kơ sơ̆ huch mă lei ưh kơ dă ƀiơ̆, năr mă 2 oei thoi noh kơna ŭnh hnam ba năm tơ̆ hnam pơgang. Đơ̆ng rŏng 5 năr hơmet jĭ ĭnh đĭ klăih hloi bơih, sŏng sa lŭ. Ƀơ̆t năm tơ̆ hnam pơgang huêt ap tŏk 160, yuh 41 độ. Đơ̆ng rŏng ƀĭch tơ̆ hnam pơgang 1 năr ‘noh hơkâu đĭ dă ƀiơ̆ răh bơih.

Jĭ pơlŏ lĕch đe ‘noh tơdrong jĭ yua đơ̆ng mur brĕnh Aedes aegypti tơmơ̆t yŏng jĭ đơ̆ng bơngai jĭ tơ̆ bơngai hoei kơ jĭ ‘moi kiơ̆ hơnih kăp. Jĭ tơƀơ̆p tơ̆ pơđĭ hơioh păng bơngai ‘lŏ, đei ƀôh prăt sơnăm, đa tŏk lơ lơ̆m pơyan ‘mi. Đei ƀôh đơ̆ng jĭ tôch kơ lơ, tôch kơ hrĕnh đơ̆ng păh lăp truh ăl. Tơ̆ jĭ păh lăp, bơngai jĭ đa yuh dêh ưh kơ ê, lap rơmơ̆n, jĭ kơ̆l, jĭ klong măt, jĭ sĕch, jĭ kơ ‘yĕng, đei hloi jĭ hơlŏng, jĭ tơ̆ kơ tơh păng jĭ klak chroh. Dêh hloh ‘noh bơngai jĭ lap rơmơ̆n, ưh kơ hiôk, jĭ klak lơ, hăk lơ hloh 3 ‘măng lơ̆m 1 jơ dăh mă hloh 4 ‘măng lơ̆m dang 6 jơ, lĕch pham muh dăh mă lin hơnĕnh, hăk lĕch pham dăh mă hơyô lĕch pham, lĕch pham yă ‘noh ưh kơ ê. Pơlŏ lĕch đe đei 4 tuýp ‘noh DEN-1, DEN-2, DEN-3 păng DEN-4. Mĭnh ‘nu gô đei jĭ pơđĭ 4 tuýp jĭ. Bơngai jĭ ‘măng mă 2 gô dêh hloh ‘măng mă mônh.

Tơroi găh tơdrong krê hơmơt đơ̆ng jĭ pơlŏ lĕch đe, ƀak si Phạm Hồng Lâm- Kơdră vei lăng Khoa hơmet jĭ tơpoh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên roi tơbăt: Jĭ pơlŏ lĕch đe tơdăh ưh kơ đei hơmet tơtom gô hơnhăk truh dôm tơdrong jĭ ăl păng gô lôch răm. Blŭng a ‘noh blơ̆, tơ jur pham yua đơ̆ng pham lĕch pơdui đunh gô hơnhăk truh pham tơ̆ng lơ̆m ‘ngok kiơ̆ dôm trong hoan, pơm pơ ‘ngeh ‘ngok păng dôm tơdrong jĭ găh kơ̆l ‘ngok, hơnhăk truh ưh kơ hơdơ̆r dăh mă lĕch pham, mơ̆t lơ̆m trong dui jơhngơ̆m, pơm ăn jĭ trong dui jơhngơ̆m, đak lĕch tơ̆ sơpoh, jĭ tơsoh păng pơ ‘ngeh tơsoh, tơdăh ưh kơ đei hơmet, hơkâu jăn bơngai jĭ gô tôch kơ krê hơmơt. Đang kơ ‘noh jĭ hư lơ̆m klơm klak, mă loi ‘noh, klơm, plei nuih, tơsoh,‘ngok păng tuch luch ‘noh đei jĭ lĕch pham dêh păng ƀơ̆t lăp lôch hloi.

Hrei ‘nâu oei tam mă đei pơgang hơmet klăih jĭ pơlŏ lĕch đe mă găh lơ ‘noh pơgang hơmet tơdrong jĭ. Bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe păh lăp, gơh vei lăng tơ̆ hnam, pơdơh ngôi păng nhă lơ đak, sa dôm tơmam rơmuăn đei đak, ƀônh kơ hach, tơ jur yuh hăm pơgang Paracetamol dăh mă huch Oresol vă tơmơ̆t đak, sut rơngơp tơ̆ pŏk ak păng tơm blu mưh yuh dêh. Dôm bơngai bek plên, đei tơdrong jĭ đơ̆ng hơdrol nhen huêt ap tŏk, hơyô sĭk... bơngai kră hloh 60 sơnăm, hơioh, drŏ kăn oei hơnăp păng dôm bơngai arih hơtăih kơ anih jang pơgang mưh đei yuh păng đei dôm tơdrong jĭ jâu hơmơt kơ jĭ pơlŏ lĕch đe, kăl kơ năm hloi tơ̆ hnam pơgang vă đei khăm, hơlen lăng păng hơmet tơtơm, ưh kơ gơh chă hơmet kơdih jĭ pơlŏ lĕch đe tơ̆ hnam.

Tơdrong jĭ pơlŏ lĕch đe ăl tôch hơmơt, gơ̆h pơm ăn bơngai jĭ pơ̆k, ưh hơdơ̆r păng lôch răm tơdăh ưh đei hơmet tơtom. Mă lei oei đei lơ bơngai ưh kơ hlôh vao păng năng pơhơi, mưh yuh chă răt pơgang huch kơdih, hơmơt hlŏh dơ̆ng jĭ chă truyên đak kơdih tơ̆ hnam. Vă băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong ‘nâu, nhôn pơma nuh hăm ƀak si Phạm Hồng Lâm – Kơdră vei lăng Khoa jĭ tơpŏh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Ƀak si ăi, apinh ih roi tơbăt dôm tơdrong đa đei mưh jĭ pơlŏ lĕch đe păng dôm tơdrong krê hơmơt đơ̆ng jĭ ‘nâu năng? 

-Ƀak si Lâm: Jĭ pơlŏ lĕch đe ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ yoa đơ̆ng hơngĕnh kăp, đei ƀôh lơ tơdrong mă lei năng atŭm ‘nŏh đa yuh, lĕch ƀre ƀrônh păng 1 tơdrong tôch krê dơ̆ng ‘nŏh lĕch pham. Tơpă tơ̆ yăn âu lơ tơdrong jĭ tơtă yuh ngăl. Yoa thoi noh, vă hơlen năng, băt hơdăh jĭ pơlŏ lĕch đe dăh ưh ‘nŏh athei năm khăm tơ̆ hnam pơgang, kăl đei ƀok thây pơgang khăm hơlen vă rơih bơngai yơ gơ̆h brok hơmet tơ̆ hnam, bơngai yơ athei ƀich hơmet tơ̆ hnam pơgang. Nơ̆r tơtă ăn kon pơlei, đĭ đăng bơngai jĭ yuh ‘nŏh athei năm khăm mă hơlen.

Jĭ pơlŏ lĕch đe tơdăh ưh đei hơmet tơtom jing đei lơ tơdrong tôch hơmơt, jĭ jing ăl ƀât lăp lôch răm hloi. ‘Măng mă blŭng ‘nŏh gơ̆ hơkâu, pham lĕch. Tơdrong mă 2 ‘nŏh pơm ăn hơkâu jăn rơmơ̆n rơmŏ, mă loi ‘nŏh ƀơm truh tơ̆ klơm, plei nuih mă ưh ‘nŏh tơsŏh, ‘ngok. Tơdrong mă 3 jĭ lĕch pham dêh, tơdăh ưh đei hơmet tơtom ‘nŏh jing đei pham luh păng lôch răm hloi. Dơ̆ng ƀât hơnăp tơdrong thoi noh athei dôm bơngai bek, bơngai đei tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu, bơngai kră kơpal kơ 60 sơnăm, đe hơioh, drŏ kăn hơnăp, mă loi jĭ dôm bơngai arih hơtăih kơ hnam pơgang athei jăh chơ năm tơ̆ hnam pơgang mă tĕnh yoa dôm tơdrong mưh jĭ ăl mă lê̆ hlôi lơ̆m kơmăng ưh đei khăm hơmet tơtom ‘nŏh tôch ƀônh lôch.

-Tơdrong chă răt, huch pơgang huei kơyuh păng truyên đak sirôm kơdih tơ̆ hnam hơmơt thoi yơ hă ƀak si? 

-Ƀak si Lâm: Jĭ pơlŏ lĕch đe yoa đơ̆ng virus, mă lơ ‘nŏh hơkâu đa yuh tŏ. Lơ bơngai chă răt huch pơgang yuh ưh trŏ. Pơtih gia, ƀak si athei huch hơdrô̆ pơgang paracetamol đĕch mă bơngai jĭ tơtă răt huch lê̆ pơgang nai, jing pơm ăn pham lĕch mă ưh ‘nŏh rơmơ̆n rơmŏ. Hlôi đei lơ bơngai lĕch pham yoa đơ̆ng huch pơgang, đei hloi bơngai klơm rơmơ̆n ưh jăng yoa huch pơgang ưh trŏ kơ liêu. Oei tơdăh truyên đak kơdih tơ̆ hnam ưh đei kiơ̆ nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀak si. Tơdăh bơngai jĭ gơ̆ hơkâu yoa pơgang blơ̆, ‘nŏh ƀak si tôch mơmat vă băt sư truyên đak dôm yơ păng vă truyên dơ̆ng thoi yơ, pơm ăn tơdrong truyên đak ăn bơngai jĭ tơƀâp tơdrong tôch pơmat tat. Yoa thoi nŏh, jĭ pơlŏ lĕch đe athei dăr lăng, khăm hơlen đơ̆ng ƀok thây pơgang ‘mơ̆i, păng mưh truyên đak athei đei nơ̆r pơtho tơƀôh mă hơdăh păng pơm kiơ̆ dôm nơ̆r tơtă păng năng kiơ̆ pham đei set hơlen vă truyên đak dăh mă ưh, truyên kơloăi đak kiơ, đei thoi noh mă gơ̆h vei lăng ‘lơ̆ng tơdrong arih ăn bơngai jĭ.

Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ.