Kiơ̆ Anih vei lăng jang pơgang apŭng plenh teh (WHO), đak toh mĕ pơtruh kơchơ̆t tơmam ‘lơ̆ng pơm lăp hăm rim tơdrong ‘mĕh vă găh kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng đơ̆ng nge lơ̆m 6 khei blŭng, pơm lăp tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh 50% tơdrong ‘mĕh vă găh kơchơ̆t bek ăn nge đơ̆ng 6 truh 12 khei; 1/3 tơdrong ‘mĕh vă găh kơchơ̆t bek ăn nge đơ̆ng 12 truh 24 khei. Yoa thoi noh, nge kăl đei rong, tơmŏm hơdrô̆ đak tŏh mĕ lơ̆m 6 khei blŭng păng hơnơ̆ng ăn mŏm đak toh mĕ truh 24 khei.

Hrei ‘nâu, dôm anih jang pơgang đei lăm rơnĕh, vei lăng nge hơnơ̆ng adrin tơlĕch lơ trong roi tơƀôh, pơlung, tơgŭm đe bơngai mĕ rong kon hăm đak toh mĕ, mă loi hăm đe mĕ oei mơlôh. Tơdrong pơlung rong kon hăm đak toh mĕ vă tơgop vei lăng ‘lơ̆ng jơhngâm pran, pơm tơjur ƀiơ̆ kơsô̆ nge ‘nao rơnĕh păng hơiŏh lôch. Kiơ̆ kơsô̆ chih đơ̆ng khoa rơnĕh kon (Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên) lơ̆m 6 khei blŭng sơnăm, Khoa sơng hlŏh 1.500 ‘nu drŏ kăn truh rơnĕh. Kơsô̆ bơngai mĕ păng nge đei kăn ƀô̆ jang pơgang vei lăng 2 giĕng blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh ‘nŏh 100%; kơsô̆ bơngai rong kon hăm đak toh mĕ đei 100%; kơsô̆ mĕ, nge ‘nao rơneh đei vei lăng ‘lơ̆ng lơ̆m păng đơ̆ng rŏng kơ rơneh đei 99,7%. 

Mŏ N.T.L (24 sơnăm) tơ̆ xăh Nam Jong, apŭng Cư Jút, dêh char Đắk Nông ‘nao rơnĕh kon kơdră đei 4 năr. Lơ̆m khei ‘năr hơnăp, mŏ chă pĭnh hơlen lơ trong rong kon đơ̆ng bôl boăl, kơtum kơtŏng, chă đŏk lơ̆m internet păng chă rơih trong rong kon hăm đak toh mĕ. Găh noh dơ̆ng, lơ̆m dôm ‘măng năm khăm nge kiơ̆ khei, mŏ kŭm đei đe ƀak si roi tơƀôh trong rong kon păng hơmet jơhngâm vă rong kon hăm đak toh mĕ, trong tơmŏm ăn nge lăp ‘lơ̆ng vă nge mŏm mĕ ‘lơ̆ng hlŏh. Atŭm hăm ‘nŏh, kăn ƀô̆ jang pơgang oei roi tơƀôh găh kơchơ̆t bek, trong pơdơ̆h ngôi păng vei lăng jơhngâm sơđơ̆ng ‘lơ̆ng đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh vă gơ̆h đei măh mai đak toh ăn mŏm; trong lăng ƀôh dôm tơdrong hlich tơ̆ nge, tơgŭm ăn tơdrong vei rong nge gơ̆h ‘lơ̆ng ƀiơ̆. 

Mŏ N.T.L tơroi: “Kiơ̆ inh băt, đak toh mĕ jĭ tơmam xa ‘lơ̆ng hlŏh ăn nge, ưh kơ đei kơloăi đak toh yơ ‘lơ̆ng hlŏh kơ đak toh mĕ. Atŭm hăm ‘nŏh, rong kon hăm đak toh mĕ vă tŏh mĕ huei kơ pơplei, kơchĭl (toh jrok), tơgŭm ăn tơpu kon hiôk ‘lơ̆ng, jăh đei dơ̆ng hơkâu jăn ‘lơ̆ng, da ƀiơ̆ hiong jên, pơm hơtŏk tơdrong ‘mêm băl đơ̆ng mĕ kon…”

Mĭnh ‘nu mĕ oei mơlôh nai ‘nŏh mŏ T.T.N.Y (26 sơnăm) tơ̆ xăh Hòa Thuận, plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk ‘nao rơnĕh kon đei 02 năr. Mă đơ̆ng rơnĕh kon kiơ̆ trong răih mă lei gơnơm iŏk đei tơdrong tơgŭm đơ̆ng kăn ƀô̆ jang pơgang kơna kon mŏ đei mŏ veng brom tơ̆ hơkar đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh hloi, đei mŏm mĕ hrôih păng đei doch iŏk đak toh ‘lơ̆ng đơ̆ng mĕ mă ưh đei tơhuch ăn đak toh nai kiơ. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, đe kăn ƀô̆ jang pơgang oei pơtho ăn mŏ trong sŏng xa vă gơ̆h đei đak toh jrăh, dang ei mŏ đei măh mai đak toh ăn kon mŏm păng nge tơtă mŏm mĕ ngăl đĕch.

Mŏ T.T.N. Y tơroi: “Inh ăn kon mŏm hơdrô̆ đak tŏh inh lơ̆m 6 khei blŭng păng vă ăn kon mŏm klep truh 2 sơnăm. Yoa đak toh mĕ ‘lơ̆ng ăn klak nge, vă tơgŭm ăn kon pran jăng păng gơ̆h hơgei. Hơpơi ‘mĕh rim bơngai mĕ tơtă rong kon hăm đak toh mĕ lơ̆m 6 khei blŭng ngăl”.

Đak toh mĕ ưh lăp tơmam xa ‘lơ̆ng hlŏh ăn nge đĕch, mă hăm mĕ, tơdrong rong kon mŏm kŭm tôch đei yoa ăn jơhngâm pran đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh. Bơngai mĕ mưh ăn kon mŏm, hơkâu jăn gô pơm tơlĕch hormone oxytocin tôch đei yoa ăn tơpu kon, pơm ăn tơdrong lĕch iĕ ƀônh ƀiơ̆, găn ƀiơ̆ pham luh păng hiong lơ pham đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Mưh rong kon hăm đak toh mĕ, bơngai mĕ gơ̆h veh ver dôm tơdrong jĭ nhen: toh ranh jĭ, kơchĭl trong toh (toh jrok)… Lơ̆m đak toh mĕ đei kơchơ̆t bek tôch lơ, mưh ăn kon mŏm kơchơ̆t bek lơ̆m hơkâu jăn bơngai mĕ gô jur tơ̆ đak tŏh, yoa thoi noh bơngai mĕ ƀônh đei dơ̆ng hơkâu jăn guăng ‘lơ̆ng. Ăn kon mŏm hơdrô̆ đak tŏh mĕ păng hơnơ̆ng gô pơm ăn mĕ ƀôh bĕn hiơ̆ ƀiơ̆, kơna ‘nâu kŭm jing trong tang găn rơnĕh lơ tôch đei yoa lơ̆m unh hnam hai. Hlŏh kơ ‘nŏh dơ̆ng, tơdrong rong kon hăm đak toh mĕ, bơngai mĕ đei tơdrong ‘lơ̆ng găn ƀiơ̆ tơdrong jĭ ung thư, nhen jĭ ung thư toh, ung thư lăm tơpu kon ning mônh kơnh. Hăm nge, đak toh mĕ đei tôm kơchơ̆t ‘lơ̆ng, pơm lăp hăm tơdrong tih vơ̆ đơ̆ng nge lơ̆m dôm khei, sơnăm blŭng. Mă loi, đak toh mĕ đei kơchơ̆t đam đak tôch lơ, ‘nâu jĭ kơchơ̆t đam đak gô tơgŭm ăn nge xa tơmam ƀônh hach, tôch ‘lơ̆ng ăn klak; atŭm hăm ‘nŏh pơjing kơsư̆k jăng, tơgŭm ăn nge kĕ tơjră hăm dôm tơdrong jĭ rơka, pơchŭng, mă loi jĭ lơ̆m klak păng trong dui jơhngâm.

Ƀak si CKI Nguyễn Ngọc Thắng  -  Phŏ Kơdră vei lăng khoa rơnĕh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ăn tơbăt: “Bơngai mĕ oei rong kon nge, ăn kon mŏm hăm đak toh mĕ ‘nŏh athei vei lăng toh ‘mă rơgŏh, iŏk kăn rơgŏh păng đak tơnŏ sut hơmet 2 păh toh adrol păng đơ̆ng rŏng kơ ăn nge mŏm. Hơdai hăm ‘nŏh đei trong sŏng xa mă lăp, pơtruh tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng, vitamin, khoáng chất, pơdơ̆h ngôi mă lăp. Ăn nge mŏm trŏ trong nhen ăn nge ‘mŏm hlom tŏng toh păng mŏm đĭ 1 păh ‘mơ̆i, tơdăh nge mŏm tam mă đĭ ‘nŏh bơngai mĕ athei pĕt hŭt pơđĭ đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh ăn mŏm păih toh to dơ̆ng. Hơdai hăm ‘nŏh lê̆ kơtĭt dăh mă pŭ kơtŭng kon ƀât kơtơh kơnh sư kơtĭt ƀơm toh, jing pơm ăn toh jĭ pơplei, kơchĭl (toh jrok)”.

Lơ tơdrong tơchĕng hơlen akhan, nge đei mŏm mĕ gô đei kơsô̆ IQ kơjung ƀiơ̆ kơ nge ưh đei mŏm mĕ dang 3 điêm. Gơ̆h pơma, đak toh mĕ đei năng jĭ tơmam xa rơgŏh ‘lơ̆ng, hơnơ̆ng vei lăng tơnŏ ‘lơ̆ng lăp ‘lơ̆ng, hơioh đei mŏm iŏk rơgŏh ‘lơ̆ng păng sơđơ̆ng. Rong kon hăm đak toh mĕ gô ‘mơ ‘met đei jơnăr păng jên hu, bơngai mĕ gơ̆h ăn kon mŏm rim jơ mưh kon pơngot, pơm lăp hăm tơdrong ‘mĕh vă đơ̆ng nge. Hlŏh kơ ‘nŏh dơ̆ng, tơdrong tơngĭt băl đơ̆ng 2 hơkâu jăn mưh bơngai mĕ ‘mĭn kon gô pơm hơtŏk tơdrong ‘mêm băl đơ̆ng mĕ kon, tơdrong ‘nâu ƀơm truh tơdrong tih vơ̆ găh jơhngâm đon nge đơ̆ng rŏng ning mônh kơnh.

Bơngai mĕ yơ kŭm ‘mĕh kon đei rơneh pran jăng păng đei mŏm đak toh kăp gĭt păng ƀou phu ‘lơ̆ng đơ̆ng mĕ. Mă lei, tơdrong rong kon hăm đak toh mĕ ưh kơsĭ lai yơ kŭm ƀônh, hiôk hian ôh mă athei đei tơdrong tơgŭm, đei nơ̆r pơlung đơ̆ng dôm bơngai lơ̆m hnam dơ̆ng vă bơngai mĕ chơt hiôk, đơ̆ng noh đei đak toh jrăh, pơm măh mai ăn tơdrong tih vơ̆ kơ đe nge.

Đak toh mĕ ‘noh jĭ tơmam sa ‘lơ̆ng hloh ƀơ̆t hơioh ‘nao rơneh. Rong kon hăm đak toh mĕ ‘noh jĭ 1 trong hiôk, hoei kơ hoach jên păng đei yua vă vei lăng jơhngơ̆m pran bơngai mĕ păng hơioh. Vă đe mĕ đei dơ̆ng tơdrong hlôh vao vei sơđơ̆ng ăn tơdrong rong kon hăm đak toh mĕ jơnei, nhôn hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm ƀak si Bùi Thị Tâm, sơ̆ jang kang ƀô̆ Anih vei lăng jơhngơ̆m jăn rơneh dêh char Đắk Lắk.

-Jơ năr hơyơ ăn nge mŏm ‘noh lăp hloh hă ƀak si?

-Ƀak si Tâm: Iŏk đơ̆ng nge rơneh ‘noh pơtơm ăn nge mŏm, mŏm hloi lơ̆m 1 jơ blŭng đơ̆ng rŏng rơneh păng mŏm hơdrô̆ đak toh mĕ lơ̆m 6 khei blŭng, yua kơ lơ̆m đak toh mĕ đei tôm dôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng păng kơchơ̆t kĕ tơjră pơrang jĭ. Nge mŏm mĕ pơđĭ lơ̆m 6 khei blŭng, ưh kơ kăl ăn nge sa, huch nhă thim dôm tơmam kiơ nai. Lơ̆m đak toh mĕ 88% ‘noh đak bơih păng nge mŏm đei đơ̆ng 8 truh 12 ‘măng lơ̆m 1 năr, mŏm tơ̆ kơ ‘năr kơ măng hloi, ưh kơ hơgăt jơ mă vei sơđơ̆ng đei tơdrong pran păng kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn kơ nge.

-Lơ̆m kơplah rong kon hăm đak toh mĕ ‘noh bơngai mĕ đa tơƀơ̆p ƀơm tơdrong kiơ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m pran hă ƀak si?

-Ƀak si Tâm: Lơ̆m kơplăh rong kon hăm đak toh mĕ, đe mĕ tơƀơ̆p đei tơdrong, mă mônh ‘noh bơngai mĕ sa ‘nhĕm phang, ưh kơ sa ‘nhot,  trong sŏng sa ưh kơ đei kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, ĕnh sa tơmam nai, nŏng tơchĕng sa nhĕm phang vă ‘lơ̆ng ăn kơ nge, nge hoei kơ jĭ klak dăh mă kiơ̆ kră sơ̆ ‘noh vă nge klak iĕ, yua thoi noh ưh kơ vei sơđơ̆ng vă lĕch đak toh. Mă 2 ‘noh găh ŭnh hnam, tơpôl ưh kơ đei joăt ăn bơngai mĕ, mă loi ‘noh bơngai mĕ tơ̆ tơring hơtăih hơtŏ, tơring kon pơlei kon kông oei sa kiơ̆ tơdrong joăt kơna sa kơ̆m dêh hnang pơm mơmat tat vă đei đak toh ăn kơ kon.

- Bơngai mĕ kăl kơ pơm kiơ mưh đei kơchĭl đak toh dăh mă jĭ trong đak toh lĕch mă oei vei sơđơ̆ng đak toh ăn kơ kon mŏm hă ƀak si?

-Ƀak si Tâm: Tơdrong tơm blŭng a mă pơm ăn kơchĭl đak toh ‘noh jĭ bơngai mĕ ưh kơ ăn kon mŏm, ƀơ̆t ‘nao rơneh bơngai mĕ tơchĕng akhan đak toh tam mă đei kơna ăn kon mŏm đak toh ‘ngoăih. Nge mŏm đak toh ‘ngoăih ‘noh ưh kơ chu mŏm đak toh mĕ dơ̆ng, yua thoi noh ƀônh kơ pơm ăn kơchil đak toh. Păng tơ̆ dôm bơngai mĕ đei kơchĭl đak toh, athei bơngai mĕ ăn nge mŏm roi lơ ‘noh mă gơh đei đak toh lĕch lơ, tơdăh nhen đei kơchĭl đak toh đunh ‘noh kăl athei gơnang truh bơngai klo dăh mă bơngai lơ̆m ŭnh hnam yua ƀơ̆r doch đak toh ‘noh lĕch dăh mă yua tơmam ƀôm vă hyup đak toh ‘noh lĕch kơ na kăl kơ athei bơngai mĕ ăn nge mŏm lơ, ưh kơ ăn ge mŏm hăm kơƀĭnh dơ̆ng. Lơ bơngai mĕ ‘nao 2-3 khei đĭ tơtok kơ dak toh ưh kơ gan đei, kon ưh kơ chu mŏm mĕ păng tơdrong tơm hơnhăk truh kơchĭl đak toh ‘noh bơngai mĕ ưh kơ ăn kơ nge mŏm hơnơ̆ng, mŏm hăm đak toh ‘ngoăih kơna nge gô hŭt mŏm.

-Hơnăp jang đơ̆ng bơngai klo păng bơngai lơ̆m ŭnh hnam lơ̆m tơdrong tơgŭm bơngai mĕ rong kon hăm đak toh mĕ ‘noh liơ hă ƀak si?

-Ƀak si Tâm: Lơ̆m khei ‘năr rong kon hăm đak toh mĕ ‘noh hơnăp jang đơ̆ng bơngai klo păng ŭnh hnam pơm 1 păh gĭt kăl lơ̆m tơdrong tơgŭm bơngai mĕ rong kon hăm đak toh mĕ, Anih tơm vei lăng găh jang pơgang hlôi krao hơvơn bơ̆n vang hơdai băl tơgŭm bơngai mĕ rong kon hăm đak toh mĕ. Yua thoi noh, ưh khan lăp dôm bơngai mĕ rong kon hăm đak toh mĕ ‘noh hơdai hăm 'noh đe ƀă, ŭnh hnam, rim bơngai athei tơgŭm găh jơhngơ̆m đon păng tơmam drăm vă vei sơđơ̆ng bơngai mĕ đei jơhngơ̆m đon hiôk, tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng vă đei đak toh ăn kơ kon.

Bơnê kơ ƀak si hơ!