Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, lơ̆m apŭng plenh teh đei dang 2-5% kơsô̆ kon pơlei đei jĭ hrak. Jĭ đei tơ̆ rim sơnăm, bơngai jĭ đei lơ tơdrong ưh ‘lơ̆ng tơ̆ hơkar, nhen hơkar tơxa jĭ ƀrê păng kơchap kok yoa đơ̆ng tơxa, đơ đik păng jĭ. Jĭ gơ̆h đei tơ̆ rim anih lơ̆m hơkâu jăn, đơ̆ng tơngiơh, kiĕl truh tơ̆ kơdŭ rŏng, tơpang jơ̆ng, dôm anih ƀônh đei mă loi ƀât hơkar kŭl tăng, kŭl keng, hơkar kơ̆l păng hơkâu… Mưh đei jĭ hrak, bơngai jĭ ƀât lăp đei hloi lơ tơdrong jĭ nai nhen, ưh ‘mĕh pơma, bek plên, hơyô đak sĭ, jĭ khơp, jĭ lơ̆m plei nuih. Jô̆ păh lăp mưh 3 ‘nu bơngai jĭ hrak ‘nŏh đei 01 ‘nu bơngai jĭ khơp, ƀôh jĭ nhen thoi jĭ khơp lơ lăp.

Tơ̆ khoa khăm, Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên, kơsô̆ bơngai truh khăm păng hơmet jĭ hrak đei dang 20% kơsô̆ bơngai năm khăm. Đei lơ bơngai truh khăm ƀât jĭ đĭ tơlŏng nhen kơchap, đei đuh tơ̆ hơkar păng jĭ khơp hai. Đei lơ bơngai jĭ ăl, bơngai jĭ athei chơ tơ̆ hnam pơgang hơmet tơ̆ lăm jĭ ăl, pơih unh đeng pơchrang păng vei lăng ‘lơ̆ng ăn hơkar. Mă đơ̆ng jĭ đei lơ tơdrong pha ƀiơ̆ mă lei oei đei hơvơ̆l hăm 1,2 tơdrong jĭ tơ̆ hơkar nai nhen jĭ pơgơ̆n, kơchap, đơ đik tơ̆ hơkar…

Mŏ Huỳnh Thị Linh (26 sơnăm) tơ̆ apŭng Krông Pach, dêh char Đắk Lắk jĭ hrak đĭ 10 sơnăm ‘nâu bơih. Blŭng a jĭ ƀrot ƀrônh đei ƀât hơkar kŭl keng, ngeh kơ dih kâu đei jĭ pơkoh hmă đĕch kơna năm răt pơgang pik, mă lei ưh kơ klăih, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh jĭ tơxa hơkar roi xă, đei hloi jĭ khơp. Mŏ năm khăm tơ̆ Hnam pơgang hơmet jĭ tơ̆ hơkar Trung ương Quy Hòa (Quy Nhơn) ‘nŏh băt đei jĭ hrak, răt pơgang huch hơdai hăm pik hloi mă lei ưh đunh jĭ đei hơlơ̆k dơ̆ng. Dang ei, hơnơ̆ng rim khei, mŏ Linh athei năm khăm, iŏk pơgang huch hơdai hăm pơgang pik vă jĭ huei dêh. Tơdrong jĭ ‘nâu pơm ăn mŏ hrơ mơlâu yoa hơkâu kar ưh kơ ‘lơ̆ng păng ơm tơƀâp bơngai ưh kơjuăt.

Yă Nguyễn Thị Ái, mĕ mŏ Linh tơroi: “Ƀôh 2 hlak hla đon kon hrak ƀre ƀrônh, ngeh yoa sư kach ƀơm kơna inh chă kơtăp kro yă jâu sŏh pik mă lei ưh đei da ƀiơ̆, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh năm khăm tơ̆ hnam pơgang. Ƀak si khan jĭ hrak bơih, iŏk pơgang huch păng pik vă găn ưh ăn jĭ dêh mă lei jĭ ưh kơ đei klăih kiơ.”

Bơngai nai ‘nŏh ƀok Nguyễn Xuân Tòng oei tơ̆ phường Tân Thành, plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk. Hơnơ̆ng 6 sơnăm jĭ hrak ‘nŏh đĭ khei ‘năr âu ƀok arih tôch pơmat tat. Ƀok Tòng sơ̆ đei jĭ gút hơdai hăm hơyô đak sĭk type 2. Blŭng a, jĭ đei nhen thoi kơchap tơ̆ kơ̆l, đang kơ ‘nŏh xa jur tơ̆ kŭl keng păng jơ̆p hơkâu pơm ăn ƀok tôch pơkoh, ưh kơ hiôk kiơ. Ƀok Tòng hơnơ̆ng tơchĕng kơdih kâu jĭ hơkar hmă đĕch ưh băt jĭ hrak kiơ ôh. Mưh ƀôh jĭ roi dêh, hơkar kơchap đei đuh, ƀrê ƀra jơ̆p hơkâu păng kŭl tăng, kŭl keng pơ ‘ngieh, jĭ, ƀok ‘nao năm khăm.

Ƀok Nguyễn Xuân Tòng tơroi: “Inh ưh kơbăt jĭ hrak yă kiơ, đe tơroi ‘nŏh ‘nao băt, hơkar kơ ƀroih, mưh kơkach 1 ‘măng ‘nŏh tơlŏng hloi, mă lei 2,3 năr đơ̆ng rŏng sư lĕch dơ̆ng, blŭng a sư ưh đei đơ đik, đơ̆ng rŏng đei lơ ‘nŏh đơ đik. Dang ei sŏng xa kâm lơ tơmam hloi.

Đei lơ bơngai jĭ hrak lăp đei ƀlĕk ƀlônh tơ̆ hơkar, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơdrong guăng ‘lơ̆ng mă lei đei 1,2 ‘nu bơngai jĭ, hơkar tơlŏng phêl phal, đơ đik păng tôch jĭ. Mưh đei jĭ ‘nâu, bơngai jĭ athei đei đon chơ̆n chu arih hơdai hăm sư truh đĭ chăl arih yoa dang ei tam mă đei pơgang hơyơ hơmet klăih, jĭ đei hơlơ̆k hơle lơ ‘măng. Tơdrong kăl ‘nŏh bơngai jĭ athei băt hrôih dôm tơdrong jĭ đei hơlơ̆k dơ̆ng vă hơmet tơtom, huei pơm ăn jĭ jing ăl.

Ƀak si chuyên khoa I Đỗ Thị Huế - Khoa Khăm, Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên ăn tơbăt: “Jĭ hrak ‘ngoăih jĭ hmă tơ̆ hơkar, oei đei hloi lơ tơdrong jĭ nai nhen jĭ hrak phĕl phônh tơ̆ hơkar, hrak phêl phal, jĭ hrak tơ̆ hơ nglau, tơ̆ tơngiơh… đei ƀôh lơ tơdrong pha ra băl kơna ƀônh hơvơ̆l hăm jĭ hơkar pơgơ̆n, jĭ lak hmă păng yoa ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ jơhngâm đon, stress, kơna tơdrong chơt, sơ ‘ngon hlŏh tơdrong đơ̆ng bơngai jĭ nhen roi dêh hlŏh dơ̆ng.”

Jĭ hrak tơ̆ hơkar ưh gơ̆h răt pơgang huch kơdih, mă loi hăm pơgang đông y, pơgang chă pơm kơdih, pơgang đei kơchơ̆t corticoid, athei pơm kiơ̆ trong hơmet đơ̆ng ƀak si păng năm khăm hơlen kiơ̆ năr hơgăt. Hơnơ̆ng vei lăng tơnŏ ƀât hơkar đei jĭ hrak kiơ̆ đơ̆ng pik kem lơ vât, tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh 3 vât 1 năr, pik đơ̆ng rŏng kơ hum păng mưh ƀôh hơkar kro. Hơioh jĭ hrak athei lê̆ ăn sư kơ kach, tơ ‘ngit pơm rơka hơkar yoa thoi noh ƀât lăp pơm ăn jĭ roi dêh. Tơdăh bơngai jĭ ƀôh hlĭch tơ̆ hơkar ‘nŏh jăh năm tơ̆ ƀak si chuyên khoa vă gơ̆h khăm hơlen trŏ păng hơmet tơtom. Găh noh dơ̆ng, athei hơnơ̆ng vei lăng jơhngâm đon hiôk chơt, lê̆ et hât, lê̆ gan et tơdrô ƀier, sŏng xa ‘nhot mă lơ, lê̆ gan xa rơmă sem tơrong, hơtŏk tơdrong pơtâp pơhrăm hơkâu jăn.

Jĭ đei tơ̆ rim anih lơ̆m hơkâu jăn, đơ̆ng tơ ngiơh, kiĕl truh tơ̆ kơdŭ rŏng, tơpang jơ̆ng

Jĭ hrak ‘noh tơdrong jĭ tơ̆ hơkar đei ƀôh lơ. Mă khan ưh kơ krê hơmơt ră mă lei pơm ăn bơngai jĭ ưh kơ hiôk yua kơ đơ đik păng lăng ưh kơ ‘lơ̆ng. Jĭ tam mă đei pơgang hơmet klăih đĭ păng ƀônh kơ jĭ hơlơ̆k dơ̆ng kơna ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m đon tơchĕng bơngai jĭ. Vă hlôh dơ̆ng găh jĭ hrak, grŭp chih kơtơ̆ng ang nhôn hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm ƀak si chuyên khoa I Đỗ Thị Huế - Khoa khăm jĭ tơ̆ hơkar, Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Tơdrong tơm pơm ăn jĭ hrak ‘noh yua đơ̆ng kiơ hă ƀak si?

Ƀak si Huế: Tơdrong jĭ ‘noh yua đei đơ̆ng mĕ ƀă yă ƀok đei jĭ hơdrol, đei tơdrong tơm ƀơm ưh kơ đơ̆ng cham char tơ̆ ‘ngoăih, pơm đei ƀôh jĭ dăh mă  jĭ roi dêh. Dôm tơdrong pơm ăn đei jĭ ‘noh ưh kơ ‘lơ̆ng găh đon tơchĕng, bơngai jĭ tơchĕng lơ dêh hnang dăh mă chơt dêh hnang kŭm pơm ăn jĭ dêh dơ̆ng; tơdrong tơm yua đơ̆ng rơka nhen: kach, kơ kach, kơ pu păng dôm tơdrong tơm pơm ăn ƀơm pơrang nhen bơngai jĭ đei ƀơm liên cầu khuẩn hơnhăk truh jĭ hrak; ‘ngoăih kơ ‘noh 1,2 pơgang pơm đei ƀơm jĭ hrak ‘noh yua đơ̆ng yua pơgang đei kơchơ̆t corticoid.

- Bơngai hơyơ đa đei jĭ păng jĭ ‘nou hăm tơpoh ưh hă ƀak si?

Ƀak si Huế: Jĭ hrak đei ƀôh tơ̆ rim bơngai đơ̆ng hơioh truh tơ̆ bơngai ‘lŏ kră, mă lei bơngai đa tơƀơ̆p hloh ‘noh jĭ dôm bơngai mơlôh, kră jơnei. Đei lơ bơngai truh tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t hơkar ƀrê, kơ hrưih, 1,2 ‘nu truh khăm ƀơ̆t hơkar ƀrê ƀĕnh hơkâu, đuh ƀĕnh hơkâu. Jĭ ‘nâu ưh kơ đei tơpoh, jĭ đei ƀơm đơ̆ng mĕ bă yă ƀok đei jĭ hơdrol, tơdăh mĕ ƀă đei jĭ ‘noh đei 41% kon gô đei jĭ, tơdăh lăp đei ƀă dăh mă mĕ đei jĭ ‘noh đei dang 8,1% kon gô đei jĭ hrak.

- Hăm gơh yua trong hơmet thoi kră sơ̆ vă hơmet jĭ hrak ưh hă ƀak si?

Ƀak si Huế:Găh lơ yua đơ̆ng bơngai jĭ yua dôm tơmam đei kơchơ̆t corticoid trong huch dăh mă pik hơnhăk truh ƀrê hơkar ƀĕnh kơ hơkâu dăh mă hrak đuh ƀĕnh hơkâu, 1,2 ‘nu bơngai đei ƀôh tơdrong jĭ nai ‘noh ung thư hơkar. Jĭ hrak dĭng truh dang ei tam mă đei trong hơmet klăih đĭ. Đĭ đăng trong hơmet lăp pơm tơ jur tơdrong hơkar ƀrê, kơ hrưih. ‘Ngoăih kơ trong hơmet tây y, bơngai jĭ gơh yua trong hơmet thoi kră sơ̆ vă tơgŭm hơmet jĭ mă lei lăp gơh yua vă hum dăh pơ ‘ngơ̆m vă pơm hiôk hơkar, pơm rơ muăn hơkar, tơ jur tơdrong tơlŏng kơ chap đơ̆ng bơngai jĭ.

- Vă vei lăng ‘lơ̆ng jĭ hrak ‘noh bơngai jĭ kăl kơ pơm kiơ?

Ƀak si Huế: Vă vei lăng ‘lơ̆ng jĭ ‘noh tơdrong mă blŭng kăl kơ hlôh hơdăh jĭ hrak ‘noh jĭ hơmet ưh kơ klăih mă đei pơgang hơmet klăih đĭ, pơm lăng ưh kơ ‘lơ̆ng ăn bơngai jĭ, khei ‘năr hơmet đunh kơna bơngai jĭ ƀônh kơ hăl păng hŭt kơ chăng tơdrong hơmet. Yua thoi noh, bơngai jĭ kăl kơ pơm kiơ̆ hơmet, ‘nĕ kơ tơchĕng lơ, ‘nĕ kơ gan yua bơ̆n tơdrô hơlăk, ƀier, hơ̆t hla. Mưh đei jĭ ưh kơ gơh kơ kach, kơ pu pơm rơka hơkar. Mưh jâu đei jĭ kăl kơ năm khăm păng hơmet tơtom, vă hoei kơ đei ƀơm tơdrong jĭ nai dơ̆ng.

  - Lei ah bơnê kơ ih ƀak si hơ!