K&H THUƠ|T RONG SEM KRI YANG

Rong sem Kri Yang to\k bo\k jing trong jang ‘nao kơ kon pơle\i oe\i tơ\ apu\ng }ư\ Mgar dêh char Dak Lăk ato\k tơ iung mu\k drăm u\nh hnam. J^ bơngai blu\ng a jang kiơ\ trong au, mo\ Nguyễn Thị Huyền Trang, oe\i tơ\ hôn 3, tơring }ư\ Mgar tơroi tơbăt, io\k yua an^h rong ie\r so, mo\k io\k hơdrau B40 var tăp dăr, rong 200 to\ sem Kri Yang, lơ\m au 50 to\ yo\ng. Kiơ\ đơ\ng mo\, rong sem Kri Yang tôch kơ [ônh, kơ yuơ dôm tơmam drăm chă hie\m ‘no\h tơmam drăm rơkăh lơ\m u\nh hnam, rim kơ loăi ‘nhot, [um chơ cho\h ie\ chă hie\m. Mo\ Nguyễn Thị Huyền Trang hơlen, tơdrong rong sem rơhơi hlo\h rong ie\r, kơ yuơ sem Kri Yang pran jăng, dă [iơ\ chă j^: “ Lơ\m mă o\h năm ho\k tơ\ tơring găh Tu hlôi đe\i joăt hăm m^nh [ar ‘nu bơngai đe\i rong sem Kri Yang au, ‘no\h ^nh [o#h chă rong sem Kri Yang au [ônh, tơdrong chă hie\m ‘mi ư\h tơnap, hăp dă [iơ\ chă j^ jăn. Ba tơche\ng, tơdăh bro\k v^h tơ\ groi te\h Tây Nguyên bơ\n chă rong hoe\i mơ\n kơna ^nh che\p ba rong pơlong năng”.

Mo\ Trang tơbăt, sem Kri Yang lơ\m 1 k^ 300.000hlak jên, mă le\i u\nh hnam mo\ tim mă rong lơ vă te\ch. Trong jang hre\i au oe\i tim mă tôm chă te\ch yo\ng ăn kơ đe ‘me\h rong. Đơ\ng ro\ng 8 khe\i, sem Kri Yang mă kơtăp ‘măng mă blu\ng. Jo# hơto\ lơ\m 1 to\ sem yo\ng kơtăp đe\i 80 to\ hơnơ\ng lơ\m 3 khe\i. Lơ\m 1 to\ kơtăp te\ch 35.000 hlak jên. Sem akăn ‘nao che\h 2 năr mo\ te\ch 80.000 hlak jên. M^nh to\ sem Kri Yang rong pơm pơro\ ‘no\h tôch kơmăt, dang 2 tr^u hlak jên. ‘Nao chă rong pơlong năng mă le\i u\nh hnam mo\ io\k đe\i tôch kơ lơ, mo\ Trang hlôi tơchơ\t gô vă pơ\ih să an^h rong dang 500 to\ sem Kri Yang.

Kiơ\ trong rong sem Kri Yang kơ u\nh hnam mo\ Trang, [ok Trương Bảy, Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h pơ tru\t cho\h jang sa apu\ng }ư\ Mgar tơroi tơbăt, ‘nau trong jang sa ‘nao, gơ\h vă lang să vă tơgu\m ăn kon pơle\i ato\k tơ iung mu\k drăm. Rong sem Kri Yang ư\h tơnap, gơ\h io\k yua dôm an^h rong kon kơlap hơdrol  păng kon jên răt yo\ng, tơ hoach jơ ‘năr ve\i lăng. Lăp hơdro#, sem Kri Yang oe\i lơ\m tơdrong ch^h pơkăp dôm sem bri brăh, kơna tơdăh kon pơle\i ‘me\h vă chă rong sem au le\i năm ap^nh đơ\ng An^h bơ\ jang vei lăng bri ‘long ‘mơ\i. {ok Trương Bảy pơma: “ Hăm kon jên mă an^h mong jên tơgu\m djru tơpôl chă ăn u\nh hnam dơnu\h to\k io\k hre\i au, ‘no\h nhôn [o#h gơ\h vă pơlăp trong jang au ăn rim u\nh hnam dơnu\h lơ\m apu\ng. ‘Nau sem bri brăh, kơna mư\h chă rong sem Kri Yang, ‘no\h je\i hơpơi ‘me\h vă rim u\nh hnam, rim an^h rong kon tơrong kon kơlap, năm ap^nh hla bơar ăn asong rong đơ\ng An^h bơ\ jang vr\i lăng bri, mư\h vă chă năm răt ‘no\h đe\i hla bơar k^ drơ\ng, kơna đe chă răt hoe\i tơtăm.”

Rong sem Kri yang [rê đei năng hơ nhăk ăn io\k yoa lơ hlo\h pơ têng hăm rong dôm kơ loăi kon kơ lap nai. Hrei ‘nâu, sem Kri yang [rê oei lăng j^ sem bri kơ na mưh rong mih ma duch nă athei tơ roi ăn An^h vei lăng bri ‘long tơ\ tơ ring. Mih ma duch nă athei năm tơ\ dôm an^h rong hlôi đei tôm hla ar vă răt yo\ng păng đei đe pơ tho ăn trong rong.

- Găh tơ drong pơm hơ drong rong sem: Mih ma duch nă gơ\h io\k hơ drong so, hnam mong tơ mam, đang kơ ‘no\h hơ met ming mă rơ go\h ‘lơ\ng, pe\ng hơ met mă kle\p vă sem huei păr. Tơ năr man mă ưh ‘no\h dăng lư\i B40. Bơ bu\ng pơm hăm kem broxi-măng dăh mă dôm tơ mam re\h jên nai đei tơ\ tơ ring, mă lei athei pơm mă kle\p vă sem ưh gơ\h păr le\ch. Hơ nă hnam rong athei tuh chuơh, hơ ga 1 puăt, mă ưh ‘no\h tu\h jâp ku\m bưh, vă sem pơm ngôi tơ\ chuơh, pơm tơ pu che\h kon. Athei băt pe\ng hơ drong mă kle\p vă ‘mi huei săi, kial huei mât.

Mih ma duch nă athei hơ met hơ drong hơ nơ\ng, 2 ‘măng 1 gie\ng, pruih pơ gang pơ lôch pơ rang j^ rim khei. Hơ nơ\ng chă dăr lăng vă dônh hu\t dôm tơ mam sue\ng, han, tơ lei nilong… lơ\m hnam rong yoa hơ mơt sem xa, kơnh sư lôch.

- Rơih yo\ng: Rơih sem đei so\k rang hơ lai, pran jăng, huei kơ jo kiơ. Tơ dăh rơih sem vă rong yo\ng, mih ma duch nă athei rơih răt sem đơ\ng 3 khei to\k tơ\ kơ pal. Rơih sem no tih pran, kie\ng kơ jung, so\k rang, hơ be\ch. Rơih sem kăn kie\ng tih, huei đei j^, jo kiơ. Rong sem pơm yo\ng kiơ\ trong rong, 1 pôm sem no tăh hơ doi hăm 3 to\ sem kăn.

- Trong vei rong sem:

Sem kon tam truh 3 khei: rong lơ\m hơ dru\ng ie\ pơm hăm kơ lư\i, lơ\m hơ dru\ng tuh kam, ming tơ\ an^h huei đei kial thu păng var hơ met mă ‘lơ\ng ưh ăn meo, ko\, kơ ne mât kăp. Tơ mam xa: hie\m hăm đơ\k găr đei juăt hie\m ăn ie\r kon păng phe [a pe\h he\ch. Hie\m tơ mam xa păng đak lăp măh, mưh sem choh xa đ^ bơih athei io\k tơ le\ch bơng ôp mă rơ go\h păng tuh đak plơ\ng dơ\ng. Mưh rong, sem tam truh 1 khei: Rong dang 20 to\ 1 m2. Sem hơ la kơ 2 khei: rong dang 10 to\ 1 m2. Sem kơ pal kơ 2 khei rong 3 to\ lơ\m 1 m2.

Sem đơ\ng 3 khei to\k tơ\ kơ pal: rong lơ\m hơ drong, hnam rong xă, kơ so# sem rong đơ\ng 1 - 2 to\ lơ\m 1 m2, tơ mam hie\m ‘no\h j^ đơ\k hrâu hre\k păng [a, hơ [o, tơ\h ‘nâu nai… Hie\m hrâu tơ mam kiơ\ khei sem tih vơ\, gơ\h io\k hie\m bơ\n phe [a nhen thoi hie\m ie\r, hrâu hăm hie\m bơ\n ‘nhot, nhen: hla noăn, hla [um, kơ dret prit… chơ cho\h mă he\ch. Đak nhă athei ăn sem nhă đak rơ go\h, păng tơ plih rim năr. Sem yo\ng athei hie\m thim đơ\k hie\m ie\r vă sư che\h pran ‘lơ\ng.

Lơ\m khei ‘năr rong hơ nơ\ng [ôh sem cho\h băl. Vă găn [iơ\ tơ drong ‘nâu, mih ma duch nă athei rong kron hơ dro# sem đa cho\h băl đơ\ng 3-5 năr, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h tăh rong hơ doi thoi đêl dơ\ng. 1 tơ drong nai dơ\ng, bơ\n gơ\h kăt [iơ\ ku\ng sem (‘nâu j^ tơ drong athei pơm tơ dăh rong lơ).

- Tang găn păng hơ met j^: Sem kri yang pran jăng, kơ na hui đei j^. Mă lei, mih ma duch nă athei tang găn hiă 1,2 tơ drong j^ ăn sem yo\ng nhen thoi ‘ie\r, athei [et pơ gang tang găn j^ toi ăn kơ sem hai. Mă hơ dăh hăm sem kon ‘nao che\h: Io\k pơ gang Ecoli tuh hrâu hăm đak (pơ gang Vime-Coam; dăh mă Coliquin). Mưh sem đei 7 năr ‘no\h kơ to\h đak pơ gang vaccin lasota tơ\ măt hăm muh sư. Sem đei 2 gie\ng, tơ huch sư vaccin Gum. Mưh sem đei 2 khei 1 puăt ‘no\h [et pơ gang Newcastle păng vaccin tang găn pham kơ tuăl, hơ nơ\ng mưh truh 3 khei [et hơ lơ\k 1 ‘măng dơ\ng.