VOV4.Bahnar – Pơtăm tơ ‘măl chehphe jing trong jang đei pơtru\t jang vă ‘nhăk hơdre\ch ‘nao, io\k yua tơdrong rơgei khoa học kỹ thuật lơ\m choh jang, đơ\ng noht ơgu\m hơto\k io\k yua, pơ ‘lơ\ng păng hơto\k tơdrong tơgar kơ chehphe Việt Nam lơ\m kpal teh. Kiơ\ tơle\ch jang đơ\ng dang ei truh xơnăm 2020, 4 dêh char tơm pơtăm chehphe noh Dak Lak, Lâm Đồng, Dak Nông, Gia Lai gô tơle\ch pơtăm tơ ‘măl pơhlom je# 70.000 ha. Mă lei, dang ei oei lơ mih ma duch nă tam mă băt hơdăh găh xkơ\t, kih thuơ\t pơtăm tơ ‘măl cà phê. Vă mih ma duch nă ... hlôh vao hơdăh găh tơdrong âu, ‘năr âu Tiến sih Trương Hồng, Pho\ kdră anih jang hơlen Khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên pơtruh hăm mih ma duch nă băt minh [ar kih thuơ\t pơtăm tơ ‘măl chehphe.

- Ơ [ok, tơdrong pơtăm tơ ‘măl kăp g^t thoi yơ lơ\m tơdrong hơto\k io\k yua pơ ‘lơ\ng găr chehphe?

- TS Trương Hồng: Nhen hlôi băt ‘no\h hơdre\ch chehphe sơ\ ư\h kơ gan ‘lơ\ng. Tơdăh ve\i lăng ư\h kơ jăp le\i ple\i lăp 3 tân đe\ch. Dang e\i bơ\n pơtăm ming ‘no\h jing rơvơn vă tơ pl^h hơdre\ch ‘nao ‘lơ\ng. Hơdre\ch au, tơdăh jang kiơ\ [lep khoa ho\k kih thuơ\t le\i đe\i ple\i tru\h 5 tân păng hơ loh jang sa đe\i io\k yua kơ jăp. Mă đơ\ng chă pơtăm ming ‘no\h đe\i lơ tơdrong long mă le\i je\i rơvơn vă kơ bơ\n jang sa đe\i io\k yua kơ jăp lơ\m pơgar chehphe ư\h kơ gan đe\i ple\i lơ hơdrol au ki kơ po bơ\n.

- Thoi noh lai yơ mih ma duch nă athei pơtăm tơ ‘măl pơgar chehphe kơ po?

- TS Trương Hồng: Chehphe pơtăm tơ\ Tây Nguyên đ^ đunh bơih, mă xă lơ\m dôm sơnăm 80 tru\h dang e\i, lăng atu\m chehphe đ^ kră kru\t roi năr roi lơ. Mư\h pơgar chehphe kră kru\t ‘no\h lăp đe\i ple\i dang 1 tân 1 poăt hơnơ\ng lơ\m lơ sơnăm lơ loh ‘no\h jăh ro# chă pơtăm hơmet ming plơ\ng đe\ch. Kơ yuơ ple\i lơ lo\h, jang sa ư\h kơ lech.

- Ăh tơchơ\t pơtăm tơ ‘măl chehphe noh mih ma duch nă kăl băt dôm tơdrong kiơ?

- TS Trương Hồng: Mư\h vă chă pơtăm ming chehphe ‘no\h kon pơle\i bơ\n kơchăng tơ\ ala au. Mă blu\ng, lăng năng chehphe bơ\n vă chă ro# pơtăm ‘nao ‘no\h hăm đe\i sơdrông pơrang pơra\m ưh. ‘Nau tơdrong kăl hlo\h. Tơdăh ư\h kơ đe\i sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h bơ\n ro# pơtăm hloi. Tơdăh đe\i ‘no\h bơ\n lăng năng sơdrông pơrang pơra\m păh ai dăh mă kơtang. Tơdăh păh ai le\i chă pơtăm ‘long pơtăm anai lơ\m 1 sơnăm, tơdăh kơtang le\i 2 sơnăm păng ‘nau jing tơdrong kăl hlo\h. Mă [ar, mư\h chă pơtăm ming ‘no\h rơ\ih hơdre\ch mă ‘lơ\ng. Hre\i au, đe\i m^nh [ar hơdre\ch đe\i Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang chă ơng pơ jing hơdre\ch ‘lơ\ng hlo\h. Lăp đơ\ng ro\ng pơtăm, kon pơle\i bơ\n prôi pho\ng mă [lep hăm nơ\r pơtho lơ\m tơdrong jang chă pơtăm ming. Lơ\m au chă tu\h mơ\r. Tơdăh đe\i rơvơn đe\i chă tu\h 1 sơnăm m^nh ‘măng gô tơgu\m ăn chehphe jing ‘lơ\ng.

- Thoi noh ih hăm gơh tơroi hơdăh hloh găh tơdrong hơmet teh lơ\m pơtăm tơ ‘măl chehphe đei io\k jang thoi yơ?

- TS Trương Hồng: Tơdrong hơmet pơ ‘lơ\ng te\h vă pơtăm ‘nao chehphe kon pơle\i bơ\n kăl kơchăng dôm tơdrong tơ\ ala au: Mư\h vă pơtăm ming chehphe ‘no\h lăp đơ\ng ro\ng phe\ đang ‘no\h bu\ch hloi đơ\ng no\h cho\h te\h hium mă rơgo\h rơ\h ‘ngie\t sơ\k te\h. Mư\h sơ\k te\h lơ lo\h ‘no\h ‘năr pơ jrang đunh ‘no\h te\h to\ ke\ pơra\m hu\t dôm pơrang sơdrông lơ\m te\h pơm ăn dă [iơ\ đe\i sơdrông pơrang pơra\m rơ\h chehphe đơ\ng ro\ng au kơnh. Đơ\ng ro\ng ‘no\h bơ\n săi vôi hơgăt te\h ‘no\h, đơ\ng no\h bơ\n mă sir sơlu\ng pơtăm chehphe, đơ\ng ro\ng ‘no\h tu\h mơ\r, pho\ng lân ‘măn ăn chă pơtăm lơ\m khe\i 5, khe\i 6. Tơdăh pơgar chehphe đe\i sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h bơ\n chă re\i pơtăm ‘long pơtăm anai, dang m^nh [ar sơnăm ‘no\h bơ\n mă pơtăm chehphe vă hoe\i đe\i pơrang pơrăm, tơgu\m ăn chehphe jing ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng au kơnh.

- Đơ\ng ro\ng kơ hơmet pơtăm noh tơdrong rơih hơdre\ch kăp g^t thoi yơ păng mih ma duch nă kăl băt thoi yơ ăh rơih hơdre\ch [ok ăi ?

- TS Trương Hồng: Hơdre\ch dơđăh ‘no\h kăl hlo\h hăm chehphe. Tơdăh chă rơ\ih hơdre\ch ‘lơ\ng noh ning mônh kơnh bơ\n gô đei yua lơ păng ‘lơ\ng hloh. Yuơ noh ăh pơtăm dơ\ng mih ma duch nă athei băt dang ei bơ\n đei lơ tơdrong tơgum găh hơdre\ch chehphe ăn mih ma duch nă chă pơtăm kiơ\ anih jang Vicofa, dang Jơnu\m jang găh chehphe ka kao Việt Nam rim xơnăm đe xư adoi tơgu\m ăn hơdre\ch TRS1, ‘nâu jing hơdre\ch pơtăm hăm găr đei lơ plei păng ‘lơ\ng. Mă 2 noh kiơ\ Anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên hăm Anih jang Nestle, anih jang âu tơgu\m pơhlom 50% đe\ch, oei 50% noh mih ma athei răt. Mưh mih ma duch nă ưh kơ đei băt găh 2 anih axong hơdre\ch âu noh [ơ\t răt tơ\ nai athei băt truh dôm anih rei ơng tơđăh kiơ\ pơkăp đơ\ng kơluơ\t teh đak. Đei tơđăh ‘lơ\ng, băt hơdăh tơm a hla chă păng tơdrong kăp g^t noh athei rơih dôm tơm tơđăh pran ‘lơ\ng, ưh kơ đei pơrang noh jing minh lơ\m dôm tơdrong kăl hloh pơm jang đei jơnei.

- Thoi noh dôm hơdre\ch chehphe yơ hlôi đei xkơ\t păng đei yua lơ. Mih ma duch nă gơh chă răt dôm hơdre\ch âu tơ\ yơ ?

- TS Trương Hồng: Dang ei đei 9 hơdre\ch chehphe Vối đei Anih tơm choh jang xa păng ato\k tơring tơrang xkơ\t noh TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12, TR13 păng hơdre\ch TRS1 noh hơdre\ch lai đơ\ng lơ tơđăh nai. Dôm hơdre\ch âu mih ma duch nă athei năm apinh ăh Anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên, 2 anih ơng rei tơđăh kơ Dơno\ anih choh jang xa păng ato\k tơring tơrang. ‘Nâu jing 2 anih jang đei teh đak axong ăn te\ch hơdre\ch tơđăh ‘long pơtăm, oei dôm anih nai noh mih ma duch nă athei băt, [ơ\t chă răt tơđăh noh athei apinh hơlen đe xư hăm đei anih jang kpal axong pơm jang păng te\ch pơdro hơdre\ch ‘long pơtăm dăh mă ưh, mưh ưh noh hơdre\ch ‘long pơtăm ưh kơ đei ‘lơ\ng ôh.

- Găh tơdrong vei lăng pơgar chehphe lơ\m xơnăm pơtăm tơ ‘măl noh đei kiơ pha hăm tơdrong pơtăm ‘nao ưh păng bơ\n kăl tơre\k găh tơdrong kiơ?

- TS Trương Hồng: Vei jang pơgar chehphe pơtăm tơm ‘nao ưh kơ đei kiơ pha hăm pơtăm ‘nao mă lei minh [ar tơdrong mă mih ma duch nă kăl băt noh: Mă mônh teh muih choh athei pơm rơgoh hăm vôi, rơh ‘long ‘nhe\t athei choh chong mă rơgoh, mă kăl noh pơ ‘ngoaih ‘lơ\ng teh hăm mơ\r kon tơrong vă tơm chehphe giơ\ng pran păng mưh ke\ đei noh yua pho\ng uh bu\k đơ\ng tơmam djăh vi sinh vật vă tơjră hăm pơrang lơ\m teh nhen: Tricodema, Bcddomoonat. Bơ\n adoi gơh yua mơ\r tuh adrol kơ pơtăm ‘nao. Păng dôm xơnăm đơ\ng ro\ng kơ noh adoi tuh mơ\r mă tôm. Pho\ng hoă ho\k noh tuh ăh jăl mă blu\ng ne\ xăi lơ mă bơ\n athei hơto\k xăi pho\ng hữu cơ lơ hloh. Tơdrong mă âu pơm ăn kơ teh pui păng giơ\ng hloh, mă kăl noh pơm chêk lar vi sinh vật lơ\m teh pơyua ăn tơdrong giơ\ng pran ăn ‘long pơtăm.

- Bơnê kơ ih hlôi axong jơ pơma dơnuh âu!

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t - Lan