VOV4.Bahnar - Khei năr âu, lơ pơgang tiu lơ\m tơring kơ rim dêh char Tây Nguyên pơma atu\m, dêh char Dak Lak pơma adro# hlôi pe\ đang. Yuơ [ơm hơyuh to# ‘mi ưh ‘lơ\ng noh plei tiu pơyan âu tơjur pơtêng hăm dôm xơnăm adrol ki. Tơje# hăm tơdrong pơngơ\t yuơ plei tiu ưh đei lơ noh tiu duh ưh ‘lơ\ng nhen tơdrong ‘meh vă noh lơ bơngai pơtăm tiu tơ\ Dak Lak oei pơngơ\t yuơ pơrang pơrăm pơgar tiu đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei.

Unh hnam [ok Trần Sanh tơ\ thôn Hiệp Thịnh, xăh Quảng Hiệp, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Dak Lak đei 500 tơm tiu pơtăm ăh xơnăm mă  4. ‘Nâu đei lăng jing khei năr tơm to\k giơ\ng pran hloh. Mă lei, dôm ‘măng to# ‘mi, tơngie\t ăh je# đ^ xơnăm 2017 hlôi pơm ăn pơgar tiu kơ unh hnam [ok [ơm pơrang. {ok Sanh ăn tơbăt, đơ\ng ro\ng lơ ‘măng ‘mi đunh năr pơm lơ jrăng tiu jing dreng hla, ôm rơh, [ok hlôi yua pho\ng pruih hla vă axong kơchơ\t ‘lơ\ng păng yua pơgang hơmet. Đơ\ng ro\ng kơ noh [ôh tơm giơ\ng [iơ\ noh ăh je# đ^ pơyan ‘mi âu ki [oh pă đei yua pơgang bơih. Dang ei, pơgar tiu pơtơm pe\ plei đang noh [ôh tơm lôch dar deh: “Ăh je# đ^ pơyan ‘mi noh inh ưh đei tuh pơgang bơih, noh dang ei pơrang [ôh hơlơ\k dơ\ng. Pơhlom 400-500 tơm mă dang ei lôch 100 tơm bơih, tơm oei jơk ‘lơ\ng noh pe\ đang hăm lôch noh dang ei athei pruih pơgang tang găn pơrang đe\ch”

Oei yă Đặng Thị Lài, thôn 1, xăh Ea Bhốc, apu\ng Chư\ Kuin, bơngai mă hlôi hlôh vao kloh kle\ch lơ\m tơdrong pơtăm tiu ăn tơbăt, xơnăm âu, unh hnam yă duh nhen lơ unh hnam jang pơgar nai tơ\ âu pơngơ\t kơ đon yuơ hơyuh to# ‘mi ưh xơđơ\ng, pơm ăn pơgar tiu [ơm lơ pơrang găm brê tơ\ hla, pơm ăn tơm kue ưh ke\ to\k giơ\ng, rơ dje tiu ie\, găr ie\, plei adoi tơjur mơ\n. Mưh nhen adrol âu ki, pơgar tiu 2.000 tơm kơ yă rim xơnăm đei yua 8 tân noh xơnăm âu oei pă pơhlom 6 tân: “Pơrang lôch tong ane# hla duh oei, dôm gru dreng xơnăm âu [ôh je# tong ane# pơgar mă pơrang âu pơtêng hăm dôm tơm ưh đei pơrang noh tơjur je# tong ane#, rơ dje plei kơđeh, găr ie\ dơ\ng”

Unh hnam [ok Võ Trường Trọng, tơ\ xăh Ea Tiêu apu\ng Chư\ Kuin đei 600 tơm tiu oei lơ\m xơnăm pe\ plei pơtăm hrâu lơ\m pơgar cà phê. Đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang, hla tiu duh oei jơk, hơ[ơ\l mă lei phơ pho\ duh oei đei hla kro ăh kơ\l. {ok Trọng oei pơngơ\t hăm pruih pơgang ăn pơgar pơtăm dăh mă ưh, atu\m hăm noh dôm tơdrong tơplih đơ\ng hơyuh to# ‘mi lơ\m khei năr tơje# âu, pơm ăn kơ [ok pơngơ\t kơ đon lơ\m tơdrong vei jang tiu đơ\ng ro\ng kơ đunh khei năr rong plei: “Hơyuh to# ‘mi dang ei tơplih ưh xơđơ\ng, to# ‘mi ưh ê noh inh hli pơkao hăp le\ch ưh tôm hrơ\p minh, noh inh hơpơi đei bơngai juăt jang pơtho tơgu\m inh duh nhen rim bơngai jang mir băt hơdăh hloh găh trong jang tơnăp lơ\m tơdrong vei hơlen tiu”

Truh dang ei, lơ bơngai pơtăm tiu tơ\ Dak Lak mă lơ noh băt dôm tơdrong vei hơlen tơm tiu đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei nhen pơ ‘nguaih rơgoh pơgar, kăt hleh xơdrai hla tăp dăr tơm, ruih đak, tuh pho\ng ăn tơm tiu. Mă lei hơyuh to# ‘mi tơplih atu\m hăm noh đei lơ tơdrong tơroi găh pho\ng rei, pơgang vei hơlen ‘long pơtăm, pho\ng pơm giơ\ng ăn ‘long pơtăm pơm ăn kon pơlei hơvơ\l hơvong ưh kơ băt vă yua mă yơ vă kơ [lep.

Lăp đơ\ng ro\ng phe\ tiu hmă hmă tiu tơ hiong lơ kơchơ\t ‘lơ\ng kơna hơngra\ng hơngrônh [ônh đe\i sơdrông pơrang pơra\m. Kơ yuơ lơ lo\h tơdrong ve\i lăng năng tông tơtom gô tơgu\m ăn tiu ke\ jing ‘lơ\ng păng krơ\ng ke\ sơdrông pơrang pơra\m păng răk ăn pơyan ple\i đơ\ng ro\ng. Tơ\ ala au Tiến sĩ Trương Hồng, Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h chă tơche\ng hơlen Khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa Bri ‘long Tây Nguyên gô pơma dơnu\h găh tơdrong au:

- Tiên sy ăi, hơlen lơ liơ găh tơdrong rơvơn chă phe\ tiu sơnăm au?

Tiên sy Trương Hồng:  Hơlen găh tơdrong to\ ‘mi kial, mă đơ\ng đe\i lơ tơpl^h kơ yuơ đe\i [ơm đơ\ng tơpl^h to\ ‘mi kial mă le\i hăm pơyan tiu sơnăm au rơvơn [iơ\. Kon pơlei chă phe\ [lep lơ\m khe\i ‘năr to\ hơlăng, sơ\k ‘lơ\ng kơna ple\i tiu je\i ‘lơ\ng. Mă kăl, to\ lơ lau pơmau pơrang hoe\i chă pơra\m ple\i tiu đơ\ng ro\ng phe\, kơ yuơ tơdăh bơ\n sơ\k ư\h kơ gan kro ‘no\h pơm ăn pơmau pơrang pơra\m kơna kăl io\k yua pơgang vă hơmet pơ ‘lơ\ng mă le\i pơyan phe\ sơnăm au tôch rơvơn.

- Đơ\ng ro\ng phe\, hmă hmă tiu ngăl đe\i sơdrông pơrang yă kiơ chă pơra\m ho\ tiên sy?

Tiên sy Trương Hồng:  Hăm m^nh [ar pơrang sơdrông pơra\m đơ\ng ro\ng phe\ ‘no\h kon pơlei bơ\n kăl kơchăng, Mă blu\ng pơrang kro hla. Mă đơ\ng ư\h gan hli hlơt ră mă le\i kon pơlei bơ\n je\i kăl ve\i lăng năng tông mă ‘lơ\ng. Mă kăl đơ\ng ro\ng phe\ kon pơlei bơ\n dăh kơchăng hăm yăde pơra\m rơ\h tiu. ‘Nau jing pơrang pơra\m hli hlơt hlo\h tơdăh bơ\n ư\h kơdăh [ôh tơtom. Tơdăh kon pơlei bơ\n [o#h tiu ư\h pă blu\h vơ\ le\i bơ\n kôch lăng rơ\h hăp hloi, kôch jru\ dang 5 – 10 cm tơdăh đe\i yăde le\i [o#h hloi păng io\k pơgang pơlôch hloi.

- Sơnăm au, lơ kon pơlei [o#h dơnơm tiu đe sư đe\i [o#h yăde go#h, kơ yuơ kă kiơ lơ lo\h ho\ tiên sy?

Tiên sy Trương Hồng:  Tơdrong au chr^h tơpă pơtêng hăm rim sơnăm. Hmă hmă pơrang au ngăl đe\i [o#h lơ\m hơtuch pơyan ‘mi. Kơ yuơ đ^ đăng rim pơmau pơrang đe\i [o#h, chek lar char lơ lơ\m khe\i ‘năr ju kơtang đe\ch. Mă le\i sơnăm au đe\i [o#h yăde go#h lơ ro\ năng kơ yuơ đơ\ng tơpl^h to\ ‘mi kial ro\ năng. Păng tơdrong au kon pơlei bơ\n je\i kăl kơchăng hlo\h dơ\ng lơ\m cho\h jang sa. Mă le\i, ư\h khan [o#h hăp ‘no\h bơ\n io\k pơgang pruih hloi, mă le\i lăng năng hăp lơ to\ se\t dôm yơ, hăm kăl chă pruih pơgang hloi dăh mă ư\h, kơ yuơ mư\h pruih pơgang ‘no\h bơ\n tơhiong kon jên jang sa, mă [ar pơm ăn cham char ‘me# ‘mach, pơm kơne# tru\h jơhngơ\m jăn po bơ\n.

- Le\i ah, kơ yuơ đe\i [o#h sơdrông pơrang chr^h kơna lơ kon pơlei jang tiu tôch tơtăm păng io\k yua lơ pơgang chă pruih. Lơ lo\h, ih hăm đe\i nơ\r pơkă yă kiơ hăm kon pơlei ưh tiên sy?

Tiên sy Trương Hồng:  Găh tơdrong pơm lơ liơ vă chă pruih pơgang mă ke\ ‘lơ\ng. Tơdrong ‘lơ\ng tơ\ au ‘no\h pơ đ^ găh mu\k drăm, tơpôl, cham char. Kon pơlei kăl kơchăng hlo\h ‘no\h pơm kiơ\ trong kih thuơ\t ‘lơ\ng hơ iă, ‘no\h jing ve\i lăng năng tông pơgar tiu mă ‘lơ\ng, dơnơm blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng kơna mă ke\ krơ\ng hăm sơdrông pơrang pơra\m. Mă 2 dơ\ng bơ\n hơnơ\ng năm dăr lăng mir vă [o#h hrôih, kơna bơ\n tang găn hơlau păng io\k yua pơgang kiơ\ trong 4 [lep. Ưh kơ kăl chă pruih pơgang kơtang, mă le\i bơ\n chă pruih mă [lep tơchơ\t, [lep khe\i ‘năr kơna mă ke\ s^t hlo\h.

- Tiên sy ăi, đơ\ng ro\ng phe\ ‘no\h kon pơlei kăl lăng tru\h chă prôi pho\ng, tu\h mơ\r lơ liơ mă [lep. Mư\h le\i tiên sy chă pơkă ăn kon pơlei lơ liơ?

Tiên sy Trương Hồng:  Vă tơgu\m ăn tiu jing ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng chă phe\, kon pơlei kăl kơchăng chă prôi lơ pho\ng đạm, lân, găh kali ‘no\h to\ se\t. Tơdrong chă prôi au lơ\m jơ ‘năr bơ\n tơruih đak hloi. Mư\h bơ\n chă prôi pho\ng kiơ\ tơruih đak pơkom je\i pơm dă [iơ\ tơhoach pho\ng đơ\ng 30-40% pơtêng hăm bơ\n chă prôi hmă. Mă kăl tiu trep io\k pho\ng dôm yơ, ư\h khan bơ\n chă prôi lơ dôm yơ. Hmă hmă tơdăh pơgar tiu bơ\n đe\i ple\i đơ\ng 5 – 6 tân le\i bơ\n chă prôi đơ\ng 8 tru\h 9 tă urê, ‘no\h trong chă prôi pho\ng joăt joe đơ\ng sơ\. Tơdăh chă prôi kiơ\ tơruih đak pơkom le\i dang 5 tă đe\ch. Kơ yuơ prôi pho\ng kiơ\ tơruih đak [ơ\t tơm ‘no\h te\h ju kơtang kơna tiu trep io\k pho\ng ‘lơ\ng hlo\h.

- Lei ah, bơnê kơ ih tiên sy hơ?

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt