VOV4.Bahnar - Dôm xơnăm kơ âu, tơ\ apu\ng Chư\ M'gar, dêh char  Dak Lak, lơ kon pơlei hlôi axong pơtăm bơ Booth, pơyua lơ găh mu\k drăm. Tơjră hăm tơdrong đei lơ kơchơ\t ‘lơ\ng, [ônh vei lăng păng chơ năm tơ\ ataih, tơdrong ‘lơ\ng đơ\ng hơdre\ch [ơr âu noh đei xa hơdrơ\k pơyan pơtêng hăm hơdre\ch [ơr hmă, noh kơjă te\ch kăp.

Xơnăm 2011, unh hnam yă La Thị Ấn, oei tơ\ kueng Thống Nhất, th^ tra#n Ea Pôch, apu\ng Chư\ M'gar hlôi kh^n tơplih hloh 7 sào teh pơtăm cà phê ưh đei yua vă pơtăm [ơr Booth. Gơnơm đei vei lăng [lep kih thuơ\t, hơyuh to# ‘mi xơđơ\ng, noh đơ\ng blu\ng pơyan plei mă blu\ng unh hnam hlôi đei yua je# 100 triu hlak jên. {ôh đei yua lơ păng [ônh pơtăm, unh hnam axong jên vă tơplih pơtăm đ^ hơgăt cà phê hloh 1 ha 3 sao vă pơtăm [ơr Booth, đei io\k yua rim xơnăm đơ\ng 150 triu hlak jên. Hơdre\ch [ơr âu đei plei hơdrơ\k pơyan pơtêng hăm hơdre\ch [ơr hmă, noh yă Ấn juăt krao  “bơr tứ quý”: "{ơr tứ quý  noh đei yua lơ hloh [ơr pơyan tơm, nhen hnam inh pơtăm pơyan mă blu\ng đei yua truh 130 triu hlak jên, dôm xơnăm đơ\ng ro\ng kơ noh đei yua 180 triu hlak jên. Lơ\m tơring ưh đei, têt inh đei te\ch truh 40 rơbâu hlak jên minh k^, yuơ adro# inh đei noh te\ch đei kơjă kăp hloh pơtêng hăm [ơr pơyan tơm"

Unh hnam [ok Nguyễn Cường tơ\ thôn 5, th^ tra#n Ea Pôch, apu\ng Chư\ M'gar hlôi pơtăm hơdre\ch [ơr Booth đei je# 6 xơnăm kơ âu. Hăm hơgăt je# 2 ha, rim xơnăm [ok Cường đei yua hloh 250 triu hlak jên. Tơdrong pha đơ\ng [ơr Booth pơtêng hăm [ơr hmă noh le\ch pơkao ăh khei 1 truh khei 3 păng đei yua đơ\ng khei 11 xơnăm adrol truh khei 3 dăh mă khei 4 xơnăm đơ\ng ro\ng. Tơm giơ\ng pran lơ\m hơyuh to# phang, mă kăl noh [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơring Tây Nguyên. Kih thuơ\t pơtăm hơdre\ch ‘long âu duh ưh kơ tơnap dang yơ, adro# tơre\k mă tơnăp lơ\m khei chôh pơkao kơtuen plei noh tơm gô đei lơ plei. {ok Nguyễn Cường tơ\ thôn 5, th^ tra#n Ea Pôch, apu\ng Chư\ M'gar, dêh char Dak Lak ăn tơbăt:  "Hăm đei plei hơdrơ\k pơyan, noh bơ\n yua pho\ng đạm 10, kali 10, lân noh to\ xe\t hloh pơhlom 60%; minh kơhôp bơ\n lu\k lơ\k minh tơnô vă pruih hơ iuch ăh khei 6. Pơhlom 10-15 năr đơ\ng ro\ng, noh pruih minh ‘măng dơ\ng vă dru\t ăn hăp chôh pơkao. Pơtoi kơ noh, pơkao hlôi đei dru\t chôh kơtuen plei hơto\ hăm hơ nglâu ti noh pơtoi pruih pơgang dơ\ng vă hăp rong plei gơh tih hơpôm hơto\ băl "

Dôm xơnăm tơje# âu, atu\m hăm ‘long tơm noh cà phê păng tiu, kon pơlei Chư\ M’gar to\k bo\k vă tơplih pơtăm lơ hơdre\ch ‘long xa plei, lơ\m noh đei [ơr booth. 

 {ok Phạm Quang Mười, Kơdră Anih choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l apu\ng Chư\ M'gar ăn tơbăt, tơm bơ booth noh [lep hăm hơyuh to# ‘mi, teh tơ\ tơring noh to\k giơ\ng pran, đei lơ plei. Hăm tơdrong đei plei hơdrơ\k kơ pơyan pơtêng hăm [ơr hmă păng đei lơ kơchơ\t ‘lơ\ng, noh [ơr booth te\ch kăp hloh pơtêng hăm hơdre\ch [ơm nai: "Tơdrong pơyua găh mu\k drăm đơ\ng plei [ơr hrôih noh tơnăp, kơlih lơ\m pơyan plei [ơr kơ dêh char Dak Laki pơma atu\m păng apu\ng Chư\ M’gar pơma adro# ăh khei năr khăi plei [ơr duh te\ch đei truh 60 rơbâu hlak jên minh k^. Plei [ơr mă tơm noh ‘măn xa te\ch ăn dôm tơring Hà Nội, plei tơm Hồ Chí Minh.... noh đe kăl lơ. Pho\ ưh đei [ơr vă te\ch lơ\m teh đak noh đe athei răt đơ\ng teh đak đe vă te\ch tơ\ dôm anih siêu th^ tih xă".

Kiơ\ Anih jang hơlen Khoa ho\k Kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên noh tơdrong pơtăm hrau tơm [ơr booth lơ\m pơgar cà phê gô tơgu\m rim unh hnam kon pơlei tang găn tơdrong ưh đei yua [ơ\t pơtăm adro# minh hơdre\ch ‘long, pơjing hơyak ‘nao ăn dôm pơgar cà phê kră, hơto\k io\k yua lơ\m minh hơgăt teh pơm jang. {ơr Booth jing hơdre\ch ‘long pơtăm hơdrơ\k pơyan đei khei năr vei jang hơto\ hăm tơm cà phê noh kon pơlei ưh đei huach lơ jơngơ\m jang. ‘Nguaih kơ pơtăm hrau tơm [ơr Booth gô tơgu\m pơ ‘lơ\ng hơyuh to# lơ\m pơgar ‘long pơtăm, hơto\k pơm ăn teh hơ iuch păng pơm ăn cham char rơngơp pơm ăn tơm cà phê gơh to\k giơ\ng pran.

Vă tơgu\m ăn kon pơlei pơtăm ‘long [ơ ple\i hơdrơ\k pơyan đe\i io\k yua kơ jăp, Tiên si Hoàng Mạnh Cường, Kơdră an^h pơtho Bri ‘long păng ‘Long sa ple\i, găh An^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k Kih thuơ\t Cho\h jang sa Bri ‘long Tây Nguyên pơtho tơbăt kih thuơ\t chă rơ\ih hơdre\ch, te\h păng trong pơtăm ve\i lăng ‘long [ơ Booth, [ơ Reed.

- Tiên si ăi, hre\i au đe te\ch mơdro tôch kơ lơ hơdre\ch [ơ. Tơ\ Tây Nguyên ‘no\h kon pơlei kăl rơ\ih răt pơtăm hơdre\ch [ơ yă kiơ ‘lơ\ng hlo\h?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Hơdre\ch [ơ Booth 7 ple\i hơdrơ\k pơyan hăm đum klui đơ\ng khe\i 11 tru\h khe\i 2 rim sơnăm, păng hơdre\ch đum klui mă 2 ‘no\h hơdre\ch [ơ Reed, rim hơdre\ch au ‘no\h hơdre\ch ‘lơ\ng ngăl mư\h chă pơtăm hơdrơ\k pơyan păng hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp hlo\h.

- Lei ah, mư\h le\i ih tơroi lăng tơdrong ‘lơ\ng kơne# lơ liơ hăm [ar hơdre\ch [ơ au?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Tơdrong ‘lơ\ng kơne# hơdre\ch [ơ Booth 7 ‘no\h lơ lau: hơdre\ch au ple\i ăl, ke\ krơ\ng hơgăt te\h đe\i to\ ‘mi kial phara d^h băl păng gơ\h chă pơtăm hơr^h jing ‘lơ\ng tơ\ lơ hơgăt te\h phara d^h băl, ư\h khan lăp tơ\ groi te\h gôh (bazan) đe\ch ôh. Mă le\i, tơdrong ư\h kơ ‘lơ\ng kơ hăp ‘no\h hơdre\ch au ư\h kơ ke\ krơ\ng hăm sơdrông pơrang pơra\m. Pơt^h gia nhen pơrang j^ Phytopthora pơm hơđang tơm, tơ\ rơ\h; sơdrông, mu\r măih, ong chă chă trep ple\i pơm ăn ple\i kơne#.

Găh hăm [ơ Reed, kơ yuơ hăp đe\i chă tơche\ng hơlen rơ\ih pơ jing đơ\ng ro\ng kơna ke\ tơ jră tang găn ‘lơ\ng hăm sơdrông pơrang; mă 2, ple\i ăl, ple\i ie\ kơ loăi ‘lơ\ng te\ch tơ\ te\h đak đe răt măt. Tru\h khe\i au, nhôn tim mă [o#h tơdrong kơne# đơ\ng hơdre\ch [ơ ‘nau. Hlo\h đơ\ng nhôn dăr lăng, ‘nau [ar kơ loăi [ơ ‘lơ\ng hlo\h kơna kon pơlei sơđơ\ng jơhngơ\m chă răt pơtăm.

- Tiên si ăi ih tơroi lăng trong chă hơmet pơ ‘lơ\ng te\h, pơtăm ngăl adoi nhen pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai kơ [ar kơ loăi hơdre\ch [ơ ple\i hơdrơ\k pơyan au?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Găh tơdrong chă rơ\ih te\h pơtăm, mă blu\ng ‘no\h bơ\n chă rơ\ih te\h groi. Mă [ar ‘no\h te\h jing ‘lơ\ng. Kih thuơ\t pơtăm [ơ ‘no\h kăl pơtăm [u\ mă tơnă, ư\h kơ chă pơtăm lơ\m hơlu\ng nhen pơtăm chehphe ôh, kơ yuơ tơdăh pơtăm lơ\m sơlu\ng nhen chehphe kơnh hăp lôch kơ yuơ hăp ư\h kơ ke\ krơ\ng đak tơ\ng. mă 3, lơ\m pơyan phang bơ\n kăl tơruih đak, kơ yuơ lơ\m 3 sơnăm blu\ng pơtăm ‘no\h ve\i lăng hăp tôch tơnap. Tơdrong chă pơtăm atăih d^h băl lơ liơ ‘no\h gômơ\ng kiơ\ hơdre\ch, kiơ\ nhôn chă tơche\ng hơlen hăm hơdre\ch [ơ Booth 7 ‘no\h kon pơlei bơ\n chă pơtăm atăih d^h băl 6-8 met kơ yuơ hơdrai hăp kơ jung, hơto\ hăm 210 dơnơm lơ\m 1ha. Găh hơdre\ch [ơ Reed, sơdrai hăp ư\h gan kơ jung kơna pơtăm atăih d^h băl 4-6 met, hơto\ 417 dơnơm lơ\m 1ha. Hơdro# hăm pơtăm hrau ‘long pơtăm anai, ‘no\h kon pơlei bơ\n chă pơtăm đơ\ng 90-100 dơnơm lơ\m 1ha hăm [ar kơ loăi [ơ au.

- Tơdrong chă prôi pho\ng tu\h mơ\r lơ\m 3 sơnăm blu\ng ăn ‘long [ơ au lơ liơ ho\ tiên si?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: 3 sơnăm blu\ng bơ\n dăh chăm dơnơm ‘long kăl đe\i kơchơ\t đam vă blu\h vơ\, tơdăh lơ\m khe\i năr au đe\i mơ\r chă tu\h ăn le\i ‘lơ\ng hlo\h. Bơ\n chă tu\h đơ\ng 15-20 k^ lơ\m 1 dơnơm, dang 2 sơnăm bơ\n chă tu\h m^nh ‘măng, ‘ne\ chă prôi pho\ng lơ\m khe\i năr au. Kơ yuơ tơdăh bơ\n chă prôi pho\ng hoă ho\k kơnh pơm ăn kơ te\h iu\, pơm kơne# ăn khe\i năr đơ\ng ro\ng. Te\h iu\ ‘no\h mư\h bơ\n chă tu\h mơ\r hăp, prôi pho\ng hăp ư\h kơ hach, păng mư\h mơ\r ư\h kơ hach ‘no\h pơm ăn tru\h ple\i ư\h kơ lơ păng ư\h kơ ‘lơ\ng.

- Ve\i lăng năng tông lơ liơ vă kơ [ơ cho#h pơkao, kơtăn ple\i ge\i kơ jăp ho\ Tiên si?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Lơ\m yan au, ‘long [ơ đe\i chă pơtăm tơ\ te\h go#h (bazan) ‘no\h dơnơm jing ‘lơ\ng tôch kơ dêh. Păng lơ lo\h, gô mơ\ng pơyan kơna bơ\n chă rơ\ih pho\ng mơ\r prôi tu\h ăn kơ hăp. Bơ\n kăl kăt hu\t dôm sơdrai ư\h kơ ‘lơ\ng, rong sơdrai t^h pran vă pơm ăn dơnơm hăp gơglơng, hoe\i hơyơ\l dêh hnang. Đơ\ng ro\ng ‘no\h bơ\n chă prôi to\ se\t hlo\h 2 ‘măng pho\ng lân ăn dơnơm. &nh pơkă ăn kon pơlei lăp chă prôi pho\ng Lân Văn Điển đe\ch, kơ yuơ pho\ng au đe pơm tơle\ch đơ\ng tơmo chu\r, dơnơm ‘long gô đe\i canxi dơ\ng. Hơdrol prôi pho\ng lân, bơ\n chă prôi pho\ng đam m^nh ‘măng. Tơdăh pơtăm ngăl hăp le\i gơ\h chă prôi, tơdăh pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai le\i pruih pho\ng hla đe\ch. Hre\i au đe te\ch lơ kơ loăi pho\ng, an^h pơm tơle\ch je\i hlôi ch^h tơbăt trong io\k yua lơ liơ bơih. Hmă hmă, hăm get chai 0,25 kơlich ‘no\h bơ\n tu\h hrau 3 tônô 200 kơlich, bơ\n chă pruih mă iôm ăn dơnơm ‘long. M^nh hektar 200 dơnơm ‘no\h kăl chă pruih hăm đak mơ\r đơ\ng 4-6 tônô ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Tơdrong tơm chă puih pho\ng lân ‘no\h vă pơm ăn dơnơm ‘long ư\h kơ blu\h hla ‘lơ\p, pơm ăn chăt hơ ie pơkao kơtang. Găh chă pơtăm ngăl hăp, găh pho\ng lân kăl chă prôi ăn lơ\m 1 dơnơm, 1 ‘măng prôi ‘no\h đơ\ng 1 poăt k^ tru\h vă je# m^nh k^ (0,5-0,7 k^), đơ\ng ro\ng dang 20 năr ‘no\h bơ\n chă prôi dôm no\h dơ\ng.

- Lơ\m khe\i năr [ơ cho#h pơkao, kơtăn ple\i, kăl kơchăng tơdrong kiơ păng ve\i lăng năng tông hăp lơ liơ ho\ tiên si?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Mư\h dơnơm [ơ to\k bo\k lơ\m khe\i ‘năr cho#h pơkao, vă kơtăn ple\i ‘no\h bơ\n ư\h kơ gơ\h chă tơruih đak, ư\h kơ chă prôi bơ\n pho\ng au to. Lăp đơ\ng ro\ng cho#h pơkao đang hăp kơtăn ple\i ie\, ‘no\h bơ\n mă prôi pho\ng NPK 8-16 m^nh ‘măng, păng pruih hloi canxi-boor ăn dơnơm ‘long. Kon pơlei bơ\n je\i gơ\h năm răt đơ\ng an^h te\ch pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm, tơdrong tơm chă pruih au vă tang găn hơlu\ng ple\i. Bơ\n chă pruih đơ\ng 2-3 ‘măng, m^nh ‘măng đunh d^h băl đơ\ng 15-20 năr; ‘nau dôm kih thuơ\t kăl hlo\h ăn bơ\n jang kiơ\. Păng lơ\m khe\i năr au, bơ\n kăl kơchăng mư\h ple\i [ơ t^h to\ ple\i kro#i chanh ‘no\h ‘ne\ pă prôi pho\ng đam bơih, mă le\i bơ\n chă prôi pho\ng lân. Păng khe\i năr vă tru\h pơyan phe\, bơ\n ‘ne\ chă prôi pho\ng kali, kanh hăp pơm ăn ple\i hơđang.

- Lei ah, bơnê kơ ih Tiên si Hoàng Mạnh Cường hơ.

Bơngai ch^h: Tuấn Long

Tơblơ\ păng rapor: Lan - Amazưt