KIH THUƠ|T RONG RƠMO

Apu\ng atăih yăih Dak Glong, dêh char Dak Nông ‘no\h tơring groi krông krang, ngơ ngal, chă pơtăm ‘long kăp g^t ư\h kơ jing ‘lơ\ng. Kơ yuơ lơ lo\h, kon pơle\i oe\i lơ\m tơring au hlôi rơ\ih pơtăm ‘long bri păng rong kon tơrong pơm hơyak jang sa ato\k tơ iung mu\k drăm u\nh hnam. Mă kăl ‘no\h tơdrong rong rơmo, lơ u\nh hnam hlôi jing pơdro\ng. Mă hơdăh nhen u\nh hnam ‘nho\ng Phan Thanh Tuấn, oe\i tơ\ tơring Quảng Khê, rong tru\h pêng j^t rơmo yo\ng păng rong rơmo te\ch, lơ\m m^nh sơnăm jang sa io\k đe\i tru\h kơ hre\ng tr^u hlak jên. ‘Nho\ng Tuân tơroi tơbăt: “ Nhen rơgoong dang e\i u\nh hnam hlôi tơ iung pơ jing kơ jăp, sơđơ\ng păng đe\i pơbu\ng tơnăr bing lơ\m pơyan yă rak. ‘Ngie\t chă hie\m rơmo ‘no\h dôm sơnăm hơdrol au ki u\nh hnam chă rong to\ se\t kơna ư\h kơgan tơtăm kiơ ôh, mă le\i hre\i au rong lơ, kơna je\i hlôi pơ pro\ chă pơtăm ‘ngie\t plăng ro#ih vă măh mai chă hie\m ăn kon tơrong”.

Je\i gơnơm đơ\ng rong rơmo kơna hlôi jing đe\i [o#h, [ok Đỗ Văn Trường, oe\i tơ\ tơring Quảng Sơn, pơma tơroi, tơdrong rong rơmo je\i kăl ho\k pơ hrăm đơ\ng kang [o# jang pơgang ve\i lăng kon tơrong, ho\k pơ hrăm đơ\ng hla bơar [a\o păng rim ‘măng ho\k pơ hrăm lăm ho\k pơtru\t cho\h jang sa: “ &nh rong rơmo tru\h dang e\i hlôi đe\i tru\h 20 to\, lơ lo\h tru\h tơdrong chă [et pơgang ăn rơmo je\i ba jang ngăl, pơ t^h gia lăng [o#h rơmo ayơ j^ ‘no\h bơ\n răt pơgang chă [et păng kron hơdro$ hloi. U|nh hnam bơ\n chă rong kơ d^h đe\ch, ‘no\h bơ\n hơdrin chă ho\k pơ hrăm đơ\ng đe, tơdăh ư\h kơ ho\k pơ hrăm le\i jang sa ư\h kơ ke\ đe\i ôh”.

‘Nho\ng Tạ Đạt, oe\i tơ\ tơring Quảng Khê, tơroi tơbăt găh tơdrong mă po băt lơ\m rong rơmo vă io\k đe\i kơ jăp: “ Pơyan tơngie\t ‘no\h ba so\h pu\k ‘long vă tơno\. Mư\h bro\k đơ\ng ve\i ‘no\h ba je\i chă hie\m dơ\ng ‘ngie\t, đơ\k păng [o\h. Adoi je\i mong răk ‘ngiet lơ\m pơyan phang, pơyan tơngie\t. Đơ\ng no\h rim gie\ng ‘no\h pru\ih pơgang pơlôch sơmach lơ\m rơgoong”.

Hăm [ok K'Sơ\, thôn trơng pơle\i B'Dâng, tơring Quảng Khê, ‘no\h 20 to\ rơmo ư\h khan lăp hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp lơ\m rim sơnăm, mă le\i oe\i tơgu\m ăn u\nh hnam [ok đe\i mơ\r chă tu\h ăn pơgar chehphe đe\i ple\i kơ jăp dơ\ng. Vă đ^ sơnăm sơ\, [ok hlôi răt vtơmơ\t dơ\ng rơmo dăm Brahman vă chă tơgioong ăn rơmo yo\ng ‘lơ\ng hơ iă [iơ\. {ok K'Sơ\ tơroi tơbăt: “ Tơdăh bơ\n ư\h kơtu\h mơ\r le\i ning mônh kơnh chehphe ư\h gan ple\i, dang e\i bơ\n tu\h m^nh poăt mơ\r, m^nh poăt pho\ng ‘no\h ple\i ăl tơpă. Kơna u\nh hnam hơdrin rong rơmo, păng tơ pl^h romo hmă io\k rơmo Zêbu vă đơ\ng ro\ng au kơnh đe\i kon rơmo t^h ‘lơ\ng. Đe\i io\k yua kơ jăp tơpă ‘no\h: đe\i kon jên đơ\ng te\ch rơmo, adoi dă [iơ\ tơhoach kon jên răt pho\ng tu\h ăn chehphe dơ\ng”.

Ro\ năng vă chă pơma, tơdrong rong rơmo jing hơyak [lep vă ato\k tơ iung mu\k drăm tơ\ tơring tơnap tap. Kơ yuơ lơ lo\h, khe\i năr au ki, dêh char Dak Nông tơle\ch jang tơgu\m kơ hre\ng to\ rơmo yo\ng tơgu\m ăn u\nh hnam dơnu\h, adoi lang să pơ jing rơmo hmă chă tơgioong rơmo dăm Brahman vă chă rong rơmo đe\i io\k yua kơ jăp hlo\h.

Rơmo jing kon tơrong hiôk vei rong. Tơmam xa ăn kơ rơmo noh [ônh đe\ch, mă hăt noh ‘nhe\t păng dôm tơmam choh pơtăm nhen hơnong, tơm hơ[o, tơm ‘nhot, tơh... Mă thoi noh, vă rong rơmo gơh đei io\k yua kjăp, mih ma duch nă kăl băt minh [ar tơdrong tơ\ hơla âu:

Găh hơdrong var: Hơdrong rong rơmo athei bơ\ ăh anih kjung, rơgoh, rơngơp ‘lơ\ng. Hơdrong bơ\ kiơ\ trong tơ[ưh găh pơbăh dăh mă hle\ch pơbăh, xă dang 4m² ăn rim to\ rơmo. Drơh hơdrong athei bơ\ kjăp, ưh kơ đei rơbơ\r, grê to\ xe\t đơ\ng vă đak ro hoai to\ng. Athei bơ\ tong hnong ăn rơmo xa păng huch đak. ‘Ngoaih kơ noh athei bơ\ hơlu\ng ‘măn mơ\r rơmo vă uh bu\k dăh mă hơlu\ng biogas, păng pơtăm ‘long jơk tăp dăr hơdrong vă tang găn to# pơđang ăh pơyan phang, tang găn kial ăh pơyan tơngie\t.

Găh xkơ\t rơgoh jang pơgang ve\i lăng kon tơrong: Jang kiơ\ xkơ\t “Tang găn pơrang hloh kơ hơmet pơrang”, hơdrong var, tong hnong tơmam xa păng đak nhă, cham char tăp dăr păng hơkâu jăn rơmo athei rơgoh ling lang. Hơdrong rong rơmo athei pơ ‘ngoaih rim năr păng athei pruih pơgang brai pơnhu\l rim [lon kiơ\ xkơ\t đơ\ng anih jang thú y; hơnơ\ng choh chong ‘nhe\t uh, kôch thong pơro tơmam ‘me# djăh, ako\m rơm re\k. Io\k vôi pu\k dăh mă đak vôi, pơgang đak Iodin … vă pruih pơm rơgoh ‘me# ‘mach ăn hơdrong var.

Athei [et tôm pơgang vac-xin tang găn pơrang ăn rơmo 2 ‘măng lơ\m 1 xơnăm, mă g^t noh dôm kơloăi pơrang kơtoăl pham, rơka [ơ\r tơplo\ kơchôp... Mưh ke\ đei, noh mih ma duch nă athei [et kiơ\ xkơ\t minh xơnăm 2 ‘măng vă tang găn pơrang nai hia, tang găn rơmơng kơ ‘nhat... vă rơmo grăng pran tenh vơ\ ‘lơ\ng.

Găh tơmam xa: Tơmam xa ăn kơ rơmo đei ‘nhe\t, hơnong, kơđoh tơm hơ[o, iă kơtao, đak x^k găm, tơh, kơđoh plei ‘long...; tơmam xa pu\k noh tơh, đơ\k, găr hơ[o... Lơ\m khei năr rong rơmo athei axong xa [oh, vă rơmo grăng pran hloh. Mih ma duch nă duh gơh pơtăm ‘ngie\t plăng rôih, ‘nhe\t lai, ‘nhe\t gre nar .... tơ\ anih teh le# hoh, vă đei tôm tơmam xa ăn rơmo. Lơ\m pơyan phang, pơyan tơngie\t, mih ma duch nă athei răk tơmam xa ăn kơ rơmo, hăm trong kăt ‘măn ‘nhe\t... păng xăi  u-rê  vă uh ‘nhe\t hoai kơ răm.

Kiơ\ kơ [ok Nguyễn Đăng Ký, kang [o# jang thú y apu\ng Đắc Glong, noh rơmo ưh kơ ke\ chiu tơngie\t, yuơ noh mih ma duch nă athei vei lăng tơnăp rơmo lơ\m pơyan phang, pơyan tơngie\t, [ơ\t tơmam xa lơ\m cham char pă đei lơ: Adrol hloh noh hơdrong var athei mă hlơp, athei đei bơbu\ng, mưh kăl noh athei tăh tơmam tơ\ drơh vă tơno\. Ăh kơmăng ‘năr tơngie\t noh athei pơgiơ\ng unh vă rơmo tơno\ hloh. Mă 2 noh athei vei măh tơmam xa lơ\m pơyan phang tơngie\t, mih am duch nă athei vei tơmam xa ăn rơmo mă ‘lơ\ng vă rơmo grăng pran noh mă ke\ tơjră hăm ‘năr tơngie\t.