VOV4.Bahnar - Hăm tơdrong mă hơgăt teh choh jang roi năr roi đei io\k yua tơnăp pơm ăn cham char rong hơchăng kon tơrong jing tơnap tap, lơ unh hnam kon pơlei tơ\ Đak Lak hlôi tơplih trong rong rơmo kron lơ\m hơdrong. Trong jang rong kon tơrong kiơ\ um ru\p âu ưh adro# tơgu\m bơngai jang rong kon tơrong da [iơ\ huach jơhngơ\m jang mă oei đei yua lơ hloh găh mu\k drăm. Hơvơn kơ mih ma duch nă... gô mơ\ng [ai chih tơroi tơ\ hơla âu:

 Xơnăm 2015, unh hnam [ok Danh Quân (hơdrung Khơmer) oei tơ\ pơlei Trí B, xăh Krông Na, apu\ng Buôn Đôn, dêh char Đak Lak đei tơring tơgu\m 2 to\ rơmo yo\ng kiơ\ tơchơ\t jang tơjur hin dơnuh kơjăp xơđơ\ng. {ôh cham 'nhe\t pă đei lơ pơm ăn tơdrong rong hơchăng rơmo tơjra#m lơ tơnap tap, [ok hlôi rong hơlen lăng 2 to\ rơmo kron lơ\m hơdrong. Đơ\ng ro\ng pơhlom hloh 3 khei rong noh rơmo tih vơ\ tenh păng [ônh rong. Hlung rơmo mă blu\ng đơ\ng ro\ng ưh kơ jo# jên huach 4 triu hlak jên minh pôm. Đơ\ng noh, [ok axong hơmet hơdrong rơmo păng pơih xă tơdrong jang kon tơrong. {ok Quân tơroi, vă vei xơđơ\ng tơmam xa ăn rơmo, [ok io\k 2 sào teh vă pơtăm 'nhe\t rôih păng 'nhe\t hơplăng. 'Nguaih kơ noh unh hnam [ok oei ako\ng hơnong, tơm hơ[o, hla hơ[o xơ\k kro 'măn răk. Tơmam xa pu\k [ôt đei ot đơ\ng phe, hơ[o noh unh hnam [ok pơtăm kơdih noh da [iơ\ huach jên răt tơmam xa: Mưh pơtêng hăm dang ei mă rong hơchăng romo xa 'nhe\t tơ\ âu noh ưh măh ôh, kron lơ\m hơdrong noh [ôh bek hloh rơmo đe hơchăng tơ\ 'nguaih. Minh năr 'me xa 2 'măng pơgê păng kơxơ\. Mưh ăh khei phang âu noh đei hơnong ăn xa thêm. Pơyan 'mi noh 'nhe\t pơtăm xa ưh đ^ ôh, oei dôm khei phang noh xa măh. Ba axong xa hơnong răh 'nhe\t răh, pơgê noh xa hơnong kơxơ\ xa 'nhe\t. Hăm hơ[o noh truh pơyan hơ[o pơtơm đei xa, ba pai chăo tăh to\ xe\t [oh. Ba rong thoi noh mưh nhen pơtêng hăm te\ch rơmo đe rong hơchăng noh duh kăp hloh, hăp bek hloh rơmo đe noh đei kơjă kăp hloh.

Oei unh hnam [ok Y Hluăt Êban, oei tơ\ pơlei Ea Tuk, xăh Chư\ Pơng, apu\ng Krông Buk, yuơ unh hnam to\ xe\t bơngai noh rong rơmo kron lơ\m hơdrong jing trong io\k jang tro\ [lep vă hơto\k io\k yua hăm unh hnam. {ok Y Hluăt Êban ăn tơbăt, [ok hlôi io\k hơgăt teh tăp dăr pơgar, jih mir vă pơtăm 'nhe\t ăn rơmo, ako\m hơnong đơ\ng ro\ng rim 'măng kăt [a duh đei xơ\k kro vă 'măn ăn rơmo xa. Bơngai jang vei rơmo noh pơgenh jơ 'năr jang đơ\ng bơngai jang lơ\m unh hnam. Gơnơm pơm kiơ\ [lep pơkăp tơdrong [et pơgang tang găn pơrang, pơ 'nguaih hơdrong var noh rơmo tih vơ\ pran xơđơ\ng hăm rim hơdrong đei đơ\ng 7 truh 8 to\ rơmo. Rim xơnăm 'nguaih kơ cà phê, [a unh hnam [ok đei yua dôm j^t triu hlak jên đơ\ng rong rơmo mă lei ưh huach lơ jơhngơ\m vei rong: Ăh pơyan tơ ngie\t dang pơhlom đơ\ng khei 8 noh inh pơtơm kron, oei pơyan phang noh phơ pho\ inh chă vei hơchăng. Kron lơ\m hơdro\ng thoi âu noh hiôk hloh da [iơ\ kơ huach jơ năm vei rơmo, pơgenh jơ 'năr noh rim bơngai lơ\m hnam duh gơh ăn rơmo xa. Inh ăn xa 'nhe\t pơtăm atu\m hăm hơnong kro. Hăm unh hnam to\ xe\t bơngai thoi âu noh hiôk hloh. Minh tơdrong hiôk dơ\ng noh rong kron lơ\m hơdrong noh ako\m đei ^ch rơmo io\k xơ\k kro tuh ăn 'long pơtăm. 

Thak si Ngô Nhân Kơdră che\p pơgơ\r An^h pơtru\t cho\h jang sa dêh char Dak Lăk tơbăt, hre\i au, rong rơmo kron lơ\m rơgoong to\k bo\k đe\i lơ bơngai rong rơmo tơ\ Dak Lăk jang kiơ\ kơ yuơ ‘nau jing trong rơvơn hlo\h ăn ve\i lăng năng tông rơmo găh lơ trong nhen: ‘ngie\t chă hie\m dôm yơ, chă hie\m hăm ‘ngie\t yă kiơ, ve\i lăng năng tông pơrang j^ … ‘Ngoăih tơdrong ve\i lăng năng tông, gơ\h io\k yua bơ\n hơnong [a, ‘ngie\t păng tơm prit, hơ [o vă chă hie\m rơmo. Atu\m hăm ‘no\h, tơdrong rong kron lơ\m rơgoong tơgu\m ăn an^h bơ\ jang lăng hơlen tang găn ke\ pơrang j^ ăn rơmo, tơgu\m ăn chă rong đe\i io\k yua kơ jăp.

Kiơ\ đơ\ng Thak si Ngô Nhân, rơgoong rong đe\i chă pơm m^nh an^h hơdro#, rơhơi gơglơng, phơi rơngơp, ‘lơ\ng hlo\h atăih hnam oe\i, atăih pơlei oe\i. Drơ\h rơgoong đe\i đak ro ‘lơ\ng, đe\i hơkă, ve\h ver ju, hlu\t. Lơ\m khe\i năr rong kăl chă hium mă rơgo\h rơgoong rim năr, hơnơ\ng chă pơlôch pơrang, sơđơ\ng rơgoong hre\ng hơnơ\ng, rơgo\h ‘lơ\ng. Rơgoong đe\i pe\ng bing pơ ‘lơ\ng mă le\i sơđơ\ng ăn phơi rơngơp lơ\m pơyan phang, tơno\ lơ\m pơyan tơngie\t, ve\h ver đak ‘mi kơto\h, kial tak.

“Rong rơmo kron lơ\m rơgoong kon pơlei kăl kơchăng rơgoong kăl mă phơi rơngơp, tơno\ ‘lơ\ng pơ jing ăn rơmo t^h vơ\ djơ\ ‘lơ\ng. Lơ\m khe\i năr ve\i lăng năng tông kăl lăng kơ jăp tru\h tơdrong chă hie\m rơmo”.

Vă rơmo pran jăng kăl đe\i măh mai tơmam hie\m dang 2,5% pơtêng hăm rơmo trăp. Tơdrong chă hie\m tro\ [lep ăn rơmo rong kron ‘no\h: ‘no\h ‘ngie\t, pu\k, ăn dơ\ng sa kơchơ\t khoang păng vitamin. Dôm ‘ngie\t chă hie\m kăl hrau hăm pu\k hơ [o, phe au to vă đe\i tôm kơchơ\t ‘lơ\ng. ‘Măng blu\ng chă hie\m rơmo hăm ‘ngie\t hmă, ‘ne\ gan ăn sa pu\k hơ [o, phe au to vă rơmo joăt chă sa hăm dôm tơmam ‘lơ\ng.

“ Lơ\m chă rong kăl lăng kơ jăp tru\h khe\i năr tơngie\t ‘no\h ‘ngie\t chă hie\m ư\h kơmăh tôm kơchơ\t ‘lơ\ng ăn rơmo rim năr le\i kăl chă hie\m hai bơ\n pu\k [um, hơ [o, [a au to mă tro\ [lep”.

Dôm ‘ngie\t chă hie\m kăl chă chơcho\h ie\, tơmam hie\m chơcho\h ie\ u\h iu\, dôm tơdro\h rơ\ [ier, hơlăk, iă kơtao, iă tơ\h, kơđo\h ple\i ‘long …) tơmơ\t đơ\ng 55 – 60% tơmam chă hie\m. Tơmam sa pu\k nhen pu\k [um [lang tơmơ\t đơ\ng 40 – 45% pơtêng hăm ‘ngie\t kro hie\m rơmo.

Hre\i au đe\i 2 trong rong rơmo, ‘no\h rong rơmo yo\ng chông kon păng rong bek. Pơđ^ 2 trong rong au, tơmam hie\m tơmơ\t dơ\ng ‘no\h kăl hlo\h, pơm ăn rơmo bek ‘lơ\ng. Thak si Ngô Nhân pơkă, hăm rơmo yo\ng, kăl chă hie\m dôm ‘ngie\t, tơmam sa ‘lơ\ng, pu\k vă sơđơ\ng ăn rơmo yo\ng păng rong kon kie\o. Adoi chă sa hloi [e\ng đa bek ‘lơ\ng đơ\ng 1 poăt k^ tru\h 1 k^ ăn 1 to\ rơmo lơ\m 1 năr.

“ Rơmo kie\o kăl chă ăn sa kơchơ\t khoang ‘moi kiơ\ tơmo liăh, hre\i au đe\i đe te\ch mơdro lơ. Ăp lơ lo\h đơ\ng ro\ng au kơnh mư\h tu\h kon ‘no\h kon hăp jăng păng rơmo yo\ng hoe\i chă j^ jăn”.

Hăm rơmo hơke\ rong bek, ‘no\h chă hie\m ‘ngie\t hăm pu\k vă rơmo hăp bek ‘lơ\ng se\ch lơ mư\h chă [u\h kăt te\ch. Tơmam hie\m pu\k kăl chă hrau hrăo mă lơ\m, kơ yuơ tơdăh ư\h kơ lơ\m d^h băl kơnh pơm ăn rơmo hăp j^ klak.

“Lơ\m khe\i năr rong bek le\i kon pơlei dăh kơ chăng m^nh tơdrong kăl hlo\h ‘no\h rơgoong kăl rơhơi gơglang, phơi rơngơp, kăl chă kôch hơmet pơ ‘lơ\ng ^ch păng mă kăl rong rơmo bek ‘no\h kăl lăng tru\h tơmam chă hie\m pơm lơ liơ lơ\m khe\i ‘năr ư\h kơ đunh mă le\i rơmo đe\i bek ‘lơ\ng, trăp hlo\h”.

M^nh tơdrong kăl dơ\ng lơ\m chă rong rơmo, ‘no\h tang găn pơrang j^. Kiơ\ đơ\ng Thak si Ngô Nhân, kon pơlei jang kiơ\ trong “tang găn hơlau hlo\h ming hơomet j^”. Hơnơ\ng chă hơpuih hơmet pơ ‘lơ\ng rơgoong, bơng pơnhă đak, bơng hie\m păng găh ‘ngoăih mă rơgo\h; hơnơ\ng chă pơtôch bơ\n mu\r măih, kơne, lula, roi vă pơm dă [iơ\ đe\i pơrang j^ ăn rơmo. {et pơgang vaccine dăh mă pơgang tang găn hơlau j^ jăn ăn rơmo [lep khe\i năr pơkăp păng hơnơ\ng lăng hơlen rơmo, mư\h [o#h đe\i tơdrong vă chă j^ ‘no\h chă [et pơgang hloi.

“ Hăm pơyan phang, pơyan kial le\i kăl jang ‘lơ\ng tang găn hơlau j^ tơ [ong tơplo\k kơchôp, ‘nau pơrang j^ mă kon pơlei kăl lăng kơ jăp hlo\h. Năm tru\h rim an^h jang pơgang ve\i lăng kon tơrong rim apu\ng dăh mă dêh char chă răt pơgang vaccine”.

Atu\m hăm rim trong jang kih thuơ\t, vă rong rơmo kron lơ\m rơgoong lang să păng kơ jăp ‘lơ\ng le\i rim u\nh hnam kăl lăng kơ jăp, hơmet pơ ‘lơ\ng trong rong to\ se\t pơm ‘me# ‘mach cham char hăm trong sir man sơlu\ng biogas dăh mă sơlu\ng u\h mơ\r [lep trong jang k^h thuơ\t.

Bơngai ch^h: H’X^u Hmok

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt