KIH THUƠ|T RONG TƠPAI YO|NG

Lơ\m dôm xơnăm tơje# âu, tơdrong jang rong tơpai ato\k kơtang, yuơ tơdrong ‘meh xa ‘nhe\m tơpai ato\k lơ. Um ru\p rong tơpai hăm jên axong jang to\ xe\t, hơdrong var noh bơ\ hăm ‘long tơ\r tơmam reh kơ jên duh gơh mơ\n, păng bngai rong duh ưh kơ kăl hoach lơ jơhngơ\m tơ\ tơring pơxe\l, tơgu\m ăn lơ unh hnam kon pơlei đei io\k yua [iơ\. Lơ unh hnam kon pơlei lơ\m xăh Ea Tu, plei tơm Buôn Ma Thuột, d/c Dak Lak hlôi kh^n jang hơlen păng pơih xă um ru\p rong tơpai, hlôi pơyua kăp g^t ăn unh hnam, tơgop hơto\k tơ iung ‘nao lơ\m tơdrong jang mu\k drăm tơ\ tơring.

J^ bơngai joăt chă pơtăm, ve\i lăng păng phe\ chehphe, sơnăm 2009, kiơ\ trong pơtho đơ\ng Tơdrong vă jang tơgu\m djru pơtho k^h thuơ\t ve\i lăng păng tơmơ\t jên jang ăn kon pơle\i tơring atăih yăih chă rong tơpai vă đe\i io\k yua kơ jăp, u\nh hnam [ok Bhiu Niê oe\i tơ\ pơle\i Kmrơ\ng pro\ng B, tơring Ea Tu, dêh char Dak Lak hlôi ch^h anăn ap^nh io\k rong tơpai. ‘Măng mă blu\ng tơgu\m ăn 4 to\ tơpai yo\ng, đơ\ng ro\ng m^nh poăt sơnăm, tơpai mă su ‘măng mă blu\ng, [ok Bhiu Niê hơnơ\ng rong yo\ng. Hlo\h 1 sơnăm, tơpai u\nh hnam [ok Bhiu Niê hlôi đe\i vă je# 100 to\ păng te\ch đe mơj^t to\ tơpai kơ jă đơ\ng 140 tru\h 180.000 hlak jên lơ\m 2 to\ tơpai yo\ng hăm tơpai tơno.Ơ|h kơmăh tơmơ\t jên lơ mă le\i je\i đe\i tơpai yo\ng te\ch ăn kơ đe chă rong, adoi đe\i tơpai te\ch ăn kơ đe [u\h sa, rim sơnăm u\nh hnam io\k đe\i đơ\ng 20 tru\h 30 tr^u hlak jên kơna [ok Bhiu Niê chơt hơ iă pă băt dang yơ: “ Chă hie\m hăp tơ\ t^l pơgê m^nh ‘măng, ‘năr dơ\ng m^nh ‘măng, gơmăng m^nh ‘măng. T^l pơgê ăn sa đơ\k kơtoăl, ‘năr dơ\ng hie\m ‘ngie\t, gơmăng ăn kơ hăp sa đơ\k kơtoăl hnam kmăi pơm tơle\ch hloi. M^nh sơnăm, tơdăh chă te\ch tơpai pơm yo\ng ‘no\h đe\i [iơ\, kơyua yo\ng lơ\m m^nh to\ trăp đơ\ng 5 lang tru\h 9 lang lơ\m 1 to\ ‘no\h kơ jă đơ\ng 70 tru\h 80.000 hlak jên. Lơ lo\h, lơ\m m^nh sơnăm rong te\ch đe\i đơ\ng 25 tru\h 30 tr^u hlak jên.

Rong tơpai hiôk, tơmơ\t jên to\ se\t, pơm rơgong rong tơpai [ônh [o\, ư\h kơ tơhoach jơ ‘năr hie\m ‘me. Tơmam chă hie\m tơpai găh lơ io\k đơ\ng bri brăh kơna ư\h kơ tơhoach kon jên, kon pơle\i gơ\h chă rong hloi tơpai lơ\m mir chehphe ... Lơ u\nh hnam lăng [o#h đe\i io\k yua đơ\ng tơpai je\i lơ, kơna hlôi lang să pơgar chă rong tơpai. {ok Y Mai Niê, tơring Ea Tu, pơle\i tơm Buôn Ma Thuột pơma: “ U|nh hnam bơ\n tơdrong jang tơm ‘no\h chehphe, rong tơpai vă đe\i io\k yua dơ\ng ăn u\nh hnam đe\ch. Gômơ\ng kơ bơ\n chă rong, tơdăh rong lơ je\i chă te\ch đe\i lơ, tơdăh rong to\ se\t le\i lơ\m m^nh sơnăm je\i đe\i tru\h 5 tr^u hlak jên, ‘no\h hlôi klăh pơđ^ kon jên tơmơ\t jang bơih. Ro\ năng u\nh hnam nhôn gô vă lang să chă rong dơ\ng, chă pơm hnam rong tơpai mă ‘lơ\ng, pơm kiơ\ [lep kih thuơ\t, pơm kơ jung [iơ\, tơ\ ala ‘no\h bơ\n pơm drơ\h man hăm ximăng hloi, pơm lơ lo\h kơna mă [lep văi”

Yă Dương Thị Côi, kang [o# pơtru\t cho\h jang sa tơring Ea Tu tơroi tơbăt, rong tơpai tôch kơ lăp hăm kon pơle\i, lơ\m mă te\h jang sa ư\h kơ măh să, rong tơpai kon jên tơmơ\t jang to\ se\t, je\i chă ronh [ônh, kăt bơ\n ‘ngie\t chă hie\m, adoi tơgu\m ăn đe\i io\k yua kơ jăp. Yă Gôi je\i sơkơ\t hơdăh: An^h bơ\ jang je\i ato\k kơtang tơroi tơbăt trong jang đe\i io\k yua kơ jăp adoi nhen pơtho ăn k^h thuơ\t rong tơpai păng trong tang găn j^ vă kon pơle\i ho\k pơ hrăm, lang să, đơ\ng no\h pơ tru\t ato\k kơtang tơ pl^h jang sa kơ tơring. Yă Dương Thị Côi pơma: “ Rong tơpai tôch kơ [ônh pă tơchă tơmam hie\m tôch kơ [ônh, kon jên tơmơ\t jag ư\h kơ lơ kơna kon pơle\i je\i gơ\h chă rong. Chă jo# hơlen đe\i io\k yua pơtêng ăm ‘long pơtăm dăh mă rong kon tơrong anai ‘no\h tôch kơ lăp hăm tơdrong tơmơ\t jên jang ‘măng mă blu\ng kơ kon pơle\i tôch to\ se\t. Kon pơle\i bơ\n tôch kơ ‘me\h chă rong tơpai kơ yuơ đe\i iok yua kơ jăp ‘ngoăih hăm ‘long pơtăm anai mă kon pơle\i bơ\n to\k bo\k jang sa, kơ yuơ lơ lo\h lơ bơngai chă rong tơpai. Nhôn je\i hlôi pơro# pơrôp pơtho tơbăt ăn kon pơle\i hơdrol mư\h rong tơpai ‘no\h kăl [et pơgang tang găn pơrang j^ ăn tơpai”.

Nhen hlôi tơroi, tơpai noh [ônh rong, ưh kơ pơrơih tơmam xa, tơmam xa tơm noh ‘nhe\t, hla ‘long. Tơpai tih vơ\ tenh, đơ\ng 3 truh 3 khei minh puơ\t noh gơh [uh xa ‘nhe\m bơih; pơhlom 5 khei minh puơ\t truh 6 khei noh tơpai pơtơm chông kon. Minh xơnăm tơpai yo\ng chông đơ\ng 6 truh 7 hlung kon, rim hlung kon đơ\ng 6 truh 7 to\ tơpai kon. Minh pôm kon yo\ng trăp đơ\ng 4-5kg noh rong đei 90-140kg ‘nhe\m tơpai minh xơnăm, noh io\k tơvih jên axong jang tenh. Tro\ [lep hăm tơdrong ke\ jang đơ\ng lơ unh hnam. Mă lei, vă rong tơpai gơh đei jơnei noh athei băt hơdăh dôm tơdrong pơkăl găh kih thuơ\t rong tơpai, trong rơih kon yo\ng, bơ\ hơdrong var, hơmet tơmam xa, pơ ‘ngoaih hơdrong păng tang găn pơrang...

Găh kih thuơ\t bơ\ hơdrong: Gơh man hăm găch, bơ\ hăm tơ\r, pơle pơ o dăh mă hăm dôm ‘long tơ\r hlôi đei tơ\ tơring mă lei athei vei xđơ\ng kiơ\ xkơ\t tơ\ hơla âu: 

- Tơpai rơhơi lơ\m vih vơ\t, ưh kưo đei răm truh jơhngơ\m jăn.

- {ônh pơ ‘ngoaih, brai pơnhu\l. Hiôk lơ\m tơdrong vei lăng tơpai.

- Vei lăng tơpai hoai kơ [ơm ko\ meo tơdru\t rôp.

- Athei kjăp, reh jên păng [ônh tơplih [ơ\t hư răm.

- Athei rơhơi, rơngơp rơgoh, ưh kơ đei le# ‘mi kơxawi, kial tơhlu hu\t. Mă hăt noh, kơlih tơpai jing kon tơrong [ônh tơpoh pơrang j^ noh hơdrong tơpai athei ataih đơ\ng hơdrong rong kon tơrong nai.

- Tong hnong tơmam xa athei bơ\ hăm lân, kxu như\a, hăm tơ\r.

- Tơmam ‘măn đak nhă noh adoi bơ\hăm lân, kơđoh gao, kơchai như\a.

Hăm dôm hơdrong rong tih lơ, noh tơmam ‘măn đak athei rơgoh, hiôk ăn tơpai nhă đak păng pơ ‘ngoaih.

Tơmam xa ăn tơpai noh đei 2 gru\p: Gru\p tơmam xa hrăng păng tơmam xa đei [ôt. Gru\p tơmam xa hrăng noh ăn tơpai xa lơ (nhen ‘nhe\t, hla ‘ong hơdrih dăh mă kro păng [um plei ‘long), gru\p tơmam xa âu ưh kơ đei lơ kơchơ\t bek, mă kăl noh vă axong kơchơ\t xuơ ăn kơ tơpai. Tơmam xa [ôt to\ xe\t đak, to\ xe\t xuơ, đei lơ kơchơ\t bek păng ‘me tơpai xa to\ xe\t đe\ch.

Kih thuơ\t rơih kon yo\ng, păng trong vei rong:

-Tơpai tơno: tơpai tơno noh kăp g^t lơ\m tơdrong hơto\k chêk lar khul. Minh pôm tơpai tơno pran noh axong oei hăm 5-6 to\ tơpai hơkăn. ‘Ngoaih kơ rơih tơpai tơno pran, tơdrong vei rong tơpai tơno duh tơre\k kăp g^t truh tơdrong chông tơpai kon lơ\m minh hlung gơh ‘lơ\ng pran. Bơ\n duh gơh rong tơpai tơno đei xơnăm đơ\ng 6 khei truh 3 xơnăm păng adro# ăn chông hăm tơpai hơkăn minh ‘măng đe\ch minh năr.

-Tơpai hơkăn chông kon: Tơpai hơkăn pơtơm gơh chông [ơ\t to\k 4-5 khei. Tơpai hơkăn hnông lơ\m 10-16 năr păng pho\ pơdui dơ\ng đơ\ng 3-5 năr.  Tơpai hnông hrôih dăh mă klui noh yuơ đơ\ng jơhngơ\m jăn, tơmam xa păng cham char rong hơyuh to# ‘mi. {ơ\t [ôh tơpai ưh kơ hnông noh athei hơlen lăng kơlih yă kiơ vă dăh đei trong hơmet tơtom.

-Vei rong tơpai kon:

Tơpai kon kiơ\ yo\ng: Đơ\ng ro\ng kơ tơpai kon đang noh athei hơlen kxo# tơpai kon păng io\k le# tơpai kon lôch hơchăng, đang kơ noh dăh uh tơno\ hloi ăn tơpai kon hăm kơchơ\t uh tơno\ tơpu tơpai kon. Rim năr tơpai yo\ng ăn kon mơ\m minh ‘măng đe\ch, yuơ noh đơ\ng ro\ng kơ tơpai kon mơ\m yo\ng đang noh ‘nhăk tơpu pơ ‘nơ\m kon tơ\ nai păng klu\ hlơp vă tơpai yo\ng đei jơ rơvơn pơdơh pơdơi.

Tơpai kon trăp đơ\ng 40-60g, tơpai kon đơ\ng ro\ng kơ kon lơ\m 14-15 jơ noh pơtơm ăn mơ\m yo\ng. Tơpai kon ‘nao kon ưh kơ đei xo\k, um ai nhen kơne, 12 năr noh blang măt. Lơ\m 18 năr blu\ng, tơpai kon erih păng tih vơ\ hăm đak toh kon yo\ng, âu jing jăl kăp g^t vă xkơ\t rong erih tơpai kon.

Đơ\ng ro\ng 18 năr tơle\ch tơpai kon đơ\ng tơpu, tơ ‘nglaih atu\m hăm tơpai yo\ng păng pơhrăm xa tơmam xa hăm kon yo\ng, tơmam xa kăl axong thêm ‘nhot, hla ‘long pơda vă tơpai kon pơhrăm xa. Ăh tơpai kon to\k 23-25 năr, hơkâu tơpai kon hram đei 50% kơchơ\t bek đơ\ng tơmam xa tơ\ ‘ngoaih. Đơ\ng ro\ng 30 năr noh gơh pơdơh mơ\m đak toh yo\ng ăn tơpai kon, [ơ\t âu minh pôm tơpai kon trăp đơ\ng 400-500g noh [lep bơih. 

Tơpai kon đơ\ng ro\ng pơdơh mơ\m yo\ng: Jăl mă âu tơpai kon tam mă xa lơ păng klak rơkai tơmam xa đơ\ng ‘ngoaih tam mă pran noh athei axong tơmam xa hiôk hoach, măh kơchơ\t bek. Đơ\ng ro\ng kơ pơdơh mơ\m toh yo\ng, axong tơpai xa kiơ\ xkơ\t ato\k adar (tơpai kon đơ\ng 3 - 8 gie\ng noh vơ\ tenh hloh). Pơtơm đơ\ng [lon mă 9 (jăl ‘me vă bek io\k ‘nhe\m) noh ‘me kư\ kă hăm dôm tơmam xa đei lơ kơchơ\t bek, ‘nhot, plei ‘long [um. Truh 14 [lon noh ato\k adar păng xa lơ tơmam xa. Yuơ noh, ne\ rong tơpai ‘măn [uh xa ‘nhe\m hloh 14 [lon. 

Tang găn păng hơmet minh [ar pơrang j^ hăm tơpai: 

-  Pơrang tuh pham hăm tơpai: Âu jing pơrang tơpoh tenh, pơrang mă hăt noh hăm tơpai đơ\ng 1 khei minh puơ\t to\k tơ\ kpal. Ăh tơpai j^, noh tơpai ưh kơ xa lơ\m minh [ar năr păng lôch lơ. Dang ei ưh kơ đei pơgang hơmet, adro# tang găn pơrang hăm vaccine VHD tuh pham đe\ch.

- J^ klak chroh: Đei [ôh mưh bơ\n vei rong tơpai ưh kơ đei xơgaih. Tơpai xa to\ xe\t, xo\k ngơ ngrơ\ng, ^ch đak. Vă tang găn pơrang âu, mih ma duch nă hơnơ\ng pơ ‘ngoaih hơdrong var hăm pơgang brai pơnhu\l. {ơ\t tơpai [ơm pơrang noh yua pơgang Anticoc, HanE lu\k lơ\k hăm tơmam xa [ôt hăm xkơ\t 0,1-0,2g/kg hơkâu trăp kơ tơpai.