VOV4.Bahnar - Hre\i au, kơ ‘năr to\k bo\k tơ pl^h pơyan đơ\ng pơyan ‘mi năm tơ\ pơyan phang. ‘Nau je\i jing khe\i ‘năr kon pơle\i cho\h jang sa tơ\ Tây Nguyên to\k bo\k lơ\m pơyan phe\ chehphe păng ve\i lăng tiu ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h, khe\i năr au, bơ\ jang ve\i lăng năng tông păng tang găn sơdrông pơra\m ‘long pơtăm kon pơle\i ư\h kơ gan lăng tưnăp. Mă le\i, vă sơđơ\ng pơgar đe\i jing ‘lơ\ng hơnơ\ng, mă kăl hăm dôm ‘long pơtăm tơm kơ Tây Nguyên nhen chehphe, tiu, ... ‘no\h atu\m hăm chă phe\, kon pơle\i kăl ve\i lăng năng tông păng tang găn sơdrông pơrang pơra\m pơgar ‘long pơtăm. Tơdrong tơroi năr au, Tiến sĩ ve\i lăng cho\h jang sa Tôn Nữ Tuấn <st1:country-region w:st="on">Nam</st1:country-region> gô tơbăt ăn kon pơle\i bơ\n găh trong ve\i lăng păng tang găn sơdrông pơrang pơra\m ‘long pơtăm lơ\m khe\i ‘năr tơpl^h pơyan ‘mi năm tơ\ pơyan phang. Hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl vang mơ\ng.

Kiơ\ đơ\ng Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, lơ\m khe\i năr tơ pl^h pơyan, tơdrong to\ ‘mi kial đe\i tơ pl^h găh yu\h to\, găh yu\h ju, kơ yuơ lơ lo\h, mă đơ\ng ư\h kơ lơ mă le\i pơgar ‘long pơtăm oe\i răm m^nh [ar kơ loăi sơdrông pơrang pơrăm: “Đơ\ng pơyan ‘mi tơpl^h jing pơyan phang ‘no\h kơ ‘năr tơpl^h chr^h chre\ng, mă kăl ‘no\h to\ pơđang hlo\h, kơna tơdrong sơdrông pơrang pơra\m tơ\ chehphe, tiu pă gan kơtang ôh kơna kon pơle\i ngăl ư\h kơchăng, tru\h pơyan phang bơih pă tơche\ng tru\h tơdrong tang găn sơdrông pơra\m. Mă le\i, mă tơpă yan au ‘no\h tơ\ m^nh [ar ‘long pơtăm tơm nhen chehphe, tiu ‘no\h đe\i lơ kơ loăi sơdrông, pơrang oe\i hơnơ\ng chek lar char lơ lơ\m pơyan phang au, kon pơle\i bơ\n je\i kăl kơchăng”.

Hăm chehphe, khe\i năr au kăl lăng kơ jăp tru\h pơrang yă de pơra\m ple\i. ‘Nau m^nh pơrang pơra\m hli hlơt hlo\h, hmă hmă pơra\m lơ\m tơ pl^h pơyan đơ\ng ‘mi năm tơ\ pơyan phang. “ Chehphe tru\h pơyan au ‘no\h je\i pă đe\i pơrang pơra\m bơih, lăp tru\h pơyan phang ‘no\h kon pơle\i chă lăng ba kơ jăp tang găn hơlau hăm yă de pơra\m ple\i đe\ch. Yă de pơra\m ple\i hmă hmă chek lar hrôih lơ\m pơyan phang, dôm pơgar hlôi răm yă de pơra\m hơdrol ‘no\h dang e\i oe\i đe\i yă de păng hăm to\ pơđang nhen sơnăm au tơdrong hơmơt yă de pơra\m kơtang lơ\m pơyan phang au ‘no\h tôch kơ dêh. Kơna kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng vă tang găn, pơtôch yă de mă ke\. Păng pơđ^ yă de pơra\m rơ\h je\i le\i lăi, te\h ju roi to\ se\t, phang pơđang atu\m hăm to\ kơtang je\i jing jơ ‘năr mă yă de pơra\m rơ\h tơ\ dôm pơgar chehphe tơdăh sơ\ hlôi đe\i ‘no\h cheklar tôch kơ dêh, bơ\n kăl kơchăng tang găn hơlau”.

Hăm yă de, đơ\ng mă đe\i [o#h tru\h pơrang lang xă lăp lơ\m khe\i ‘năr kơ đe\h, đe\i ‘măng tơdăh tơ [ơ\p to\ kial sơđơ\ng ‘no\h yă de lăp lơ\m [ar pêng năr ‘no\h hlôi lang să chă pơra\m, kơ yuơ lơ lo\h gô pơm kơne# tru\h chehphe ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h, kon pơle\i bơ\n kăl kơchăng tang găn hơlau păng te\nh koăng pơlôch, vă ve\h ver pơrang lang să. “ Hăm yă de pơra\m ple\i ‘no\h kon pơle\i bơ\n kăl kăt sơdrai đơ\ng hrôih. Kăl pruih pơgơ\r tang găn hơlau yă de hơdrol kơ pơkao chôh blang, ‘no\h jing hơdrol chă tơruih đak vă pơkao chôh pơkao, kơ yuơ đơ\ng ro\ng pơkao cho#h bơih ‘no\h tơdrong tang găn hơlau pơrang yă de pơra\m tôch tơnap. Kơ yuơ lơ lo\h, bôp pơkao cho#h blang krum hlơp pơm ăn pơgang ư\h kơ gơ\h hram mơ\t. Lơ lo\h, kon pơle\i pruih pơgang tang găn hơlau hơdrol kơ pơkao cho#h blang. ‘Nau hăm dôm pơgar chehphe hlôi đe\i yă de pơra\m. Tơdăh pơgar ư\h kơ đe\i yă de chă pơra\m le\i bơ\n je\i ‘ne\h chă pruih pơgang tang găn hơlau ôh”.

Kon pơle\i bơ\n gơ\h io\k yua pơgang ngăl chă pruih ăn pơgar chehphe mư\h chephe đe\i sơdrông pơrang pơrăm, mă le\i kăl kơchăng chă pruih mă hơlen păng pruih [lep nơ\r pơtho tơbăt: “ Rim kơ loăi pơgang pơlôch sơdrông, pơlôch yă de nhen: pơgang Bát – xa, Phun-ba-tốc, Xê-lêt- Crông,… Dôm kơ loăi pơgang pơlôch sơdrông, yă de, mă kăl găh chă pruih. Kon pơle\i bơ\n kăl chă pruih mă hơlen păng pruih 2 ‘măng, đunh d^h băl đơ\ng 7 tru\h 10 năr kơna mă pơlôch ke\. Je\i nhen lơ lo\h mơ\n, hăm dôm pơgar đe\i yă de pơra\m rơ\h ‘no\h kon pơle\i bơ\n je\i dăh kơchăng vă tang găn hơlau. Păng hmă hmă tơdrong tang găn hơlau yă de, pruih pơgang pơlôch yă de pơra\m rơ\h lơ\m pơyan au ‘no\h đe je\i chă pruih pơgang atu\m hăm ‘măng tơruih đak. ‘No\h jing kăl đe\i tơruih đak ju ‘mơ\i mă pruih pơgang ‘ne\i pơgang ke\ hram mơ\t lơ\m te\h păng s^t. Bơ\n chă kôch te\h tơ\ tơm to\ se\t đơ\ng no\h pruih pơgang, mư\h đang [u\ he# ‘ne\i ke\ pơlôch yă de pơra\m rơ\h”.

M^nh kơ loăi pơrang anai kăl kơchăng hăm ‘long chehphe khe\i năr au ‘no\h pơrang pơmau go#h. “ Tơ\ chehphe lơ\m pơyan au, kon pơle\i bơ\n je\i tơ [ơ\p m^nh pơrang pơra\m đe krao khan pơmau go#h pơra\m tơ\ sơdrai chehphe. Dôm pơmau go#h au lơ\m pơyan ‘mi chek lar tôch kơtang mă le\i lơ\m pơyan phang je\i le\i lăi mơ\n. Dôm pơmau go#h ‘no\h [o#h hle\k hlo\k iơ ie\ tơ\ ple\i chehphe hơdre\ch. Lơ lo\h lơ\m pơyan phang au, pơgar ayơ đe\i pơmau go#h pơra\m kơtang ‘no\h kăt hu\t sơdrai ‘no\h hloi, phe\ đang, kon pơle\i bơ\n dăh tang găn hơlau mă hrôih lơ\m pơyan phang. Tru\h pơyan ‘mi, bơ\n je\i pruih tang găn pơrang lơ\m 1 ‘măng dơ\ng, lơ lo\h ke\ pơm dă [iơ\ ple\i hơlu\ng ple\i lơ\m pơyan ‘mi”.

Hăm tiu, lơm khe\i năr au ‘no\h kon pơle\i bơ\n kăl lăng hơlen pơgar tiu vă [o#h dôm dơnơm đe\i pơrang pơra\m ‘no\h chă pơlôch pơrang pơra\m hloi. “ Găh tiu ‘no\h dôm sơdrông pơrang pơra\m tơ\ tơm hla ư\h kơ cheklar lơ\m pơyan au. Găh tiu hli hlơt hlo\h ‘no\h pơrang pơra\m rơ\h mă le\i lơ\m pơyan au ‘no\h je\i hoe\i gan tơtăm kơ yuơ te\h ju pơyan au ư\h kơtang kơna pơrang pơra\m je\i dă [iơ\ chek lar. M^nh [ar dơnơm oe\i lôch lơ\m pơyan au, ‘no\h jing kơ yuơ hlôi đe\i răm đơ\ng pơyan ‘mi kơna dang e\i oe\i đe\i dơnơm lôch koăng dăh mă lôch dar deh. ‘No\h hăm dôm dơnơm ‘no\h păng pơyan au je\i hoe\i chă te\nh koăng pơlôch pơrang sơdrông pơra\m, mă le\i kon pơle\i bơ\n je\i dăh kơchăng lăng hơlen dôm dơnơm ‘no\h vă chă pơlôch pơrang pơra\m dôm dơnơm lôch hăm dôm dơnơm tăp dăr dơnơm lôch ‘no\h”.

Kon pơle\i je\i kơchăng tru\h yă de păng pơmau go#h pơra\m tiu kơ yuơ pơyan phang ‘no\h yă de dăh mă pơmau go#h oe\i chek lar păng pơra\m ‘long pơtăm. “ Lơ\m pơyan phang au yă de tơ\ tiu oe\i đe\i, yă de pơra\m rơ\h, tơdăh pơgar ayơ đe\i yă de ‘no\h tơ\ te\h yă de pơra\m rơ\h. Kơna kon pơle\i bơ\n je\i kơchăng tơdrong tang găn hơlau yă de pơra\m rơ\h lơ\m pơyan au. ‘Ngoăih kơ ‘no\h tơ\ tiu je\i đe\i pơrang pơmau go#h nhen tơ\ chehphe mă le\i hăp sa m^nh [ôt tơ\ hla kră, lơ\m mă no\h hoe\i kơ hli kiơ ôh kơ yuơ mư\h hla hơlu\ng ‘no\h đ^ bơih. Mă le\i tơdăh pơmau go#h au chek lar păng pơra\m tơng dơnơm le\i tơle\i ‘no\h [ônh kro păng đe\i ‘măng hăp pơra\m hloi hơ ie ple\i. Kon pơle\i bơ\n kơchăng kơ yuơ lơ\m khe\i năr au tiu to\k bo\k ple\i vă je# kră ‘no\h pơmau go#h pơyan au gô chek lar păng pơra\m ple\i. Tơdăh kon pơle\i tang găn hơlau hrôih le\i lơ\m khe\i năr au pă đe\i vă tang găn bơih, mă le\i đe\i m^nh [ar pơgả ư\h kơ tom tang găn tơtom kơna hre\i au pơmau go#h pơra\m hơ ie ple\i pơm ăn ple\i tiu ho\nh, đe\i ‘măng hơlu\ng hloi.

Mư\h [o#h pơgar đe\i sơdrông pơrang pơra\m, kon pơle\i bơ\n kăl hơlen băt hơdăh yă kiơ pơm ăn vă đe\i trong pơlôch tro\ [lep. Kiơ\ đơng tiến sĩ Tuấn <st1:country-region w:st="on">Nam</st1:country-region>, tơdrong tang găn pơlôch pơrang au ư\h kơ kăl iung jang hloi, mă le\i tơdăh pơgar đe\i pơra\m kơtang ‘no\h kon pơle\i kăl chă pruih pơgang hloi vă dă [iơ\ hiong răm kơtang. “ Hăm pơmau go#h pơra\m ple\i ‘no\h khe\i ‘năr tang găn hơlau ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h đơ\ng ro\ng phe\ ple\i tiu, ‘no\h jing m^nh [ar khe\i dơ\ng, mư\h phe\ đ^, bơ\n mă chă pruih rim kơ loăi pơgang đe\i kơ chơ\t đông. Kơ yuơ pơgang đe\i kơchơ\t đông au tơdăh bơ\n chă pruih lơ\m mă đe\i hla ‘lơ\p dăh mă đe\i hơ ie ple\i ‘no\h hăp hơlu\ng. Kơna đơ\ng ro\ng phe\ đang, hla hui ‘no\h bơ\n chă pruih [ônh hlo\h ‘no\h bơ\n pruih pơgang đe\i kơchơ\t đông. Mă đơ\ng lơ lo\h ră mă le\i dang e\i, tơdăh pơgar ayơ hlôi đe\i pơmau go#h pơra\m kơtang ‘no\h kon pơle\i bơ\n je\i jăh pruih hloi pơgang tơdăh ư\h kơnh hơ ie ple\i hơlu\ng. Bơ\n chă pruih dôm pơgang đe\i kơchơ\t đông ke\ pơra\m pơmau go#h, mă le\i kon pơle\i bơ\n kăl kơ chăng chă hrau mă [lep, ư\h kơ chă pruih hrau pơgang kơtang dêh hnang.

Hơmo\ dôm nơ\r chă pơkă đơ\ng tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn <st1:country-region w:st="on">Nam</st1:country-region> ‘nao chă tơroi, m^h ma duch nă kon pơle\i păng bôl boăl gô băt hlo\h dơ\ng dôm tơdrong jang vă ve\i lăng năng tông păng tang găn pơrang sơdrông ăn pơgar ‘long pơtăm kơ po. Hmach ăn m^h ma duch nă kon pơle\i păng bôl boăl m^nh pơyan jang sa đe\i io\k yua kơ jăp.

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t