VOV4.Bahnar - Tơ\ Dak Lăk ‘long ka kao đe\i iung pơtăm đơ\ng sơnăm 2007, ‘moi kiơ\ Tơdrong jang ato\k tơ iung ka kao kơ jăp ‘lơ\ng đe\i rim an^h mơdro sa tơm jang hơdoi tơgu\m djru kon pơle\i. Hre\i au, ka kao tơ\ Dak Lăk găh lơ chă pơtăm hrau lơ\m mir pơgar ‘long găr sơlơ\k, chehphe, dăh mă chă pơtăm tơ\ hơgăt te\h rang rar ư\h kơ jing ‘lơ\ng. Vă je# 10 sơnăm au ki, ‘long ka kao hlôi [o#h hơdăh jing ‘long pơtăm yak hlo\h dơnu\h mư\h kon pơle\i ve\i lăng hăp tơnăp. {ai ch^h đơ\ng bơngai chă ch^h kơtơ\ng ang ăn Radiô NPMVN oe\i tơ Tây Nguyên ch^h tơbăt tơdrong jang au tơ\ tơring Ea H’Ral, apu\ng Ea Hleo, dêh char Dak Lak.

Sơnăm 2010, Ko\ng ty Cargill tơle\ch tơdrong vă jang ato\k tơ iung tơring pơ jing đe\i ka kao tơ\ apu\ng Ea Hleo, hăm hlo\h 200 u\nh hnam kon pơle\i vang jang. Lơ\m mă noh, ka kao đe\i kon pơle\i chă pơtăm tơ\ hơgăt te\h rang rar ư\h kơ jing ‘lơ\ng, groi te\h au j^ lăp gơ\h chă pơtăm ‘long găr sơlơ\k đe\ch. Hơdro# tơ\ tơring Ea H’Ral, hơgăt te\h chă pơtăm ka kao đe\i 40ha. J^ m^nh lơ\m dôm u\nh hnam mă blu\ng tơ\ tơring Ea H’Ral pơtăm ka kao păng sơkơ\t ve\i kơ jăp ‘long pơtăm au, tru\h dang e\i u\nh hnam ‘nho\ng Nguyễn Văn Thực oe\i ve\i kơ jăp 2 hek tar ka kao pơtăm hrau lơ\m mir pơgar ‘long găr sơlơ\k. Pơyan phe\ ple\i au ki, u\nh hnam ‘nho\ng io\k đe\i vă je# 300 tr^u hlak jên gơnơm đơ\ng ka kao. ‘Nho\ng Nguyễn Văn Thực pơma: “ Sơ\ ‘no\h đe\i lơ kon pơle\i je\i chă pơtăm hrơ\m m^nh ‘măng hăm u\nh hnam, mă le\i đơ\ng ro\ng ‘no\h đe sư ko\h hu\t păng chă pơtăm ‘long pơtăm anai, mă le\i hăm u\nh hnam bơ\n oe\i hơnơ\ng ve\i lăng năng tông ka kao păng dang e\i hlôi jing sơnăm chă phe\ io\k ‘măng mă 2, je\i hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp tơpă mơ\ng”.

Đơ\ng mă hơnhăk ‘long ka kao chă pơtăm tơ\ groi te\h phara d^h băl nhen tơ\ Ea Kar, Lak, Buôn Đôn, Krông Pach, Ea Hleo…, tơ\ Dak Lak hlôi đe\i [o#h lơ an^h jang pơtăm ka kao đe\i iok yua kơ jăp. Lơ\m 1 hektar jo# ato\ io\k đe\i đơ\ng 2 tru\h 1 tân 5 tă. Kơ jă te\ch ka kao je\i tôch sơđơ\ng, lơ\m 1 k^ găr kro dang 60.000 hlak jên. Lơ kon pơle\i tơbăt, ‘long ka kao chă pơtăm [ônh kơ yuơ hoe\i rơ\ih te\h. Tơ\ hơgăt te\h kơne# rang rar, tơdăh đe\i ve\i lăng năng tông ‘lơ\ng le\i ka kao je\i đe\i hơnhăk ba io\k yua kơ jăp pơtêng hăm ‘long pơtăm anai. {ok Bùi Tiến Mai, oe\i tơ\ tơring Ea H’Ral, apu\ng Ea H’leo tơbăt: “ Pơtêng hăm ‘long chehphe ‘no\h ‘long ka kao đe\i io\k yua kơ jăp hlo\h, jo# tru\h tơdrong chă tơruih đak le\i ‘long ka kao kăl đe\i đak to\ xe\t hlo\h. Nhen pơgar ^nh au ư\h kơ đe\i đak chă tơruih lăp ve\i lăng prôi pho\ng ăn ‘long chehphe. Pơ t^h gia nhen tơmơ\t jên jang ăn chehphe ‘no\h 3 ‘măng mă le\i ‘long ka kao lăp m^nh đe\ch”.

Lơ\m mă hre\i au lơ u\nh hnam oe\i mơ ve\nh hăm trong jang ko\h pơtăm – pơtăm koh, ‘no\h dôm u\nh hnam tơnăp ve\i kơ jăp hăm ‘long ka kao nhen ‘nho\ng Thực, ‘nho\ng Mai ‘no\h to\k bo\k đe\i io\k yua sa hơpăh đơ\ng tơdrong jang po. Tơmơ\t lơ\m no\h dơ\ng, kon pơle\i cho\h jang sa pơtăm ka kao hoe\i tơtăm găh kih thuơ\t ve\i lăng năng tông, kơ yuơ đe sư to\k bo\k sơng io\k tơdrong chă tơgu\m djru đơ\ng rim an^h bơ\ jang apu\ng ple\nh te\h. {ok Vũ Quốc Hoạt, Kơdră che\p pơgơ\r Jơnu\m kon pơle\i cho\h jang sa tơring Ea H’Ral, apu\ng Ea Hleo tơbăt, kon pơle\i đe\i pơtho tơbăt ăn hloi kih thuơ\t đơ\ng blu\ng ch^h anăn vang chă pơtăm ka kao hloi: “ &nh [o#h tim mă đe\i ‘long pơtăm ayơ mă đe lăng kơ jăp tru\h tơdrong khoa ho\k kih thuơ\t păng tơdrong tơmơ\t jên jang ve\i lăng năng tông adoi nhen pơm tơle\ch. Đe chă tơgu\m djru găh kon jên tơmơ\t jang, đe chă tơgu\m ăn tôch kơ tôm tong”.

Atu\m hăm rim ‘long pơtăm tơm nhen chehphe, tiu, ksu, ‘no\h ‘long ka kao je\i to\k bo\k pơ jing đe\i lơ tơmam drăm cho\h jang sa tơ\ Dak Lăk, tơgu\m ăn kon pơle\i cho\h jang sa đe\i io\k yua kơ jăp, sơđơ\ng er^h sa. Mă le\i, vă ‘long ka kao ato\k tơ iung kơ jăp ‘lơ\ng kăl đe\i tơdrong vang jang hơdoi kơ jăp hlo\h đơ\ng đơ\ng 4 khu\l, lơ\m au mă kăl lăng kơ jăp tru\h tơdrong đe\i io\k yua kơ jăp ăn dôm u\nh hnam pơtăm ka kao. Ăp đe\i lơ lo\h, kon pơle\i mă sơđơ\ng jơhngơ\m tơmơ\t jên jang ve\i lăng năng tông, ato\k đe\i ple\i lơ, ‘lơ\ng kơ ‘long pơtăm au.

Kih thưo\t vei lăng păng tang găn pơrang hăm tơm ka kao lơ\m pơyan ‘mi.

Pơyan ‘mi noh khei tơm ka kao to\k giơ\ng pran, plei to\k tih pơkăp truh tơdrong pơyua hăm pơgar ‘long. Mă thoi noh ăh jăl mă âi pơrang adoi chêk lar pơrăm tơm ka kao, mă lơ noh jop djôm pơm ôm plei. Găh minh [ar kih thuơ\t vei lăng păng tang găn pơrang ăn tơm ka kao lơ\m pơyan ‘mi, thak sih Đào Thị Lan Hương, kang [o# jang lơ\m Anih jang khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên tơl nơ\r apinh găh tơdrong âu:

Thak sih ăi, vei lăng tơm ka kao lơ\m pơyan ‘mi noh bơ\n kăl băt dôm tơdrong kiơ?

Lơ\m pơyan ‘mi noh tơdrong vei lăng pơgar ‘long pơtăm, bơ\n athei băt truh dôm tơdrong tơ\ hơla âu. Mă mônh noh hleh kăt xơdrai. Ăh tong ane# pơyan ‘mi, noh hơyuh hơ iuch lơ\m teh kơjung dang vă akhan ‘long pơtăm to\k giơ\ng pran, plei to\k tih tenh noh pơrang pơm ôm plei adoi chêk lar, mưh mih ma duch nă tang găn pơrang ưh kơ tơnăp noh tơm [ơm pơrang adoi lơ, pơrăm tih tên truh tơdrong pơyua. Hloh kơ noh lơ\m khei mă âu, pơgar ‘long to\k giơ\ng găh xơdrai tơm, noh mih ma duch nă athei đei kih thuơ\t kăt hleh xơdrai ăn kơ hăp, kăt hleh le# xơdrai tơm pơm yơ\p vă đei tôm to# chră jur tăp dăr xơdrai hla păng chră kơtă truh tơ\ plei. Thoi noh plei ka kao gơh tơpăr hơyuh đak tenh, tang găn pơrang pơm ôm plei. Păng minh tơdrong mă mih ma duch nă athei băt dơ\ng noh, lơ\m khei âu ăh plei ka kao tih bơih, jing khei ako\m lơ kơchơ\t lơ\m găr, yuơ noh mih ma duch nă athei tuh dôm kơloăi pho\ng lu\k lơ\k đei lơ Kali hloh kơ đạm.

Thoi ăi thak sih hăm gơh tơroi hơdăh hloh găh pơkăp kăt hleh xơdrai ăn tơm ka kao lơ\m khei năr âu vă mih ma duch nă băt păng io\k jang?

Lơ\m 6 khei pơyan ‘mi noh mih ma duch nă athei kăt hleh xơdrai ăn tơm ka kao lơ\m 2 ‘măng. ‘Măng mă blu\ng noh ăh pơtơm pơyan ‘mi, đơ\ng ro\ng kơ pơyan phang kơtang noh pơgar ‘long hơnơ\ng đei xơdrai kro păng [ơm pơrang, minh [ar xơdrai ưh kơ đei giơ\ng ‘lơ\ng noh bơ\n kăt le# păng ako\m tơ\ ‘ngoaih vă chă xoh. Ăh tong ane# pơyan ‘mi, [ơ\t xơdrai hla ka kao giơ\ng ‘lơ\ng noh bơ\n athei kăt hleh xơdrai vă pơgar ka kao gơh rơhơi, tơjur [iơ\ pơrang pơrăm. Mă hăt noh jop djôm pơm ôm plei. Ăh mih ma duch nă kăt hleh xơdrai ăn tơm ka kao noh duh athei kơchăng truh tơdrong kăt hleh xơdrai tơm pơm yơ\p hloi vă pơgar ‘long pơtăm gơh rơhơi ‘lơ\ng.

Lơ\m khei năr mă âu noh mih ma duch nă athei băt truh tơdrong kiơ găh tuh pho\ng ăn tơm ka kao thak sih ăi?

Mih ma duch nă athei băt, tuh pho\ng ăn tơm ka kao lơ\m 3 ‘măng ăh pơyan ‘mi. Mưh nhen lơ\m pơyan phang, mih ma duch nă ruih đak noh duh athei tuh pho\ng ‘măng mă blu\ng, [ơ\t doh găn ga pơyan phang noh tơm kăl lơ kơchơ\t ‘lơ\ng tơtom vă to\k giơ\ng klăh xơdrai tơm chôh pơkao, kơtuen plei ăn pơyan truh. ‘Măng mă 2 ăh tong ane# pơyan ‘mi, [ơ\t âu tơm giơ\ng pran, mih ma duch nă athei tuh lơ pho\ng hloh vă tơm rong plei pran hloh. ‘Măng mă 3, mih ma duch nă tuh lơ Kali hloh kơ  đạm vă plei ka kao gơh hơpôm, hơto\k tơdrong pran vă tơjră hăm pơrang ôm plei lơ\m pơyan ‘mi.

Nhen thak sih tơroi noh lơ\m pơyan ‘mi âu, pơrang chêk lar pơrăm tơm ka kao pran hloh. Thoi noh mih ma duch nă athei pơm yă kiơ vă tang găn tơdrong mă âu?

Pơrang ôm plei ato\k pran lơ\m pơyan ‘mi, mưh bơ\n tang găn ưh kơ tơnăp, tang găn ưh kơ [lep khei năr noh tơdrong răm gô to\k truh 70- 80%. Yuơ noh lơ\m khei năr âu, mih ma duch nă athei pruih pơgang tang găn pơrang pơm ôm plei hăm tơm ka kao, io\k yua pơgang tơm gốc đồng đei hơnăn Didominaris, kơdrăih đơ\ng 2-3 hơgăt kơ rơbâu. Lơ\m pơyan ‘mi đơ\ng ro\ng kơ noh, mă lơ jop djôm pơrăm tơm ka kao. Jop djôm [et trep plei ‘la#p pơda noh gô pơm ăn plei jô honh păng ruh hơlu\ng. Oei plei tih mă jop djôm trep noh plei jing ve\ vo\ng ưh kơ ‘lơ\ng, pơrăm truh tơ\ găr, noh mih ma duch nă athei băt truh tơdrong tang găn jop djôm hăm tơm ka kao.

Bơnê kơ thak sih hlôi axong jơ pơma dơnuh âu!

Lan - Zưt chih păng rapor