VOV4.Bahnar - Dang ei, atu\m hăm ‘long pơtăm tơm ca phê, tiu noh sâu riêng adoi to\k bo\k jing ‘long pơtăm tơm kơ lơ kon pơlei jang mir tơ\ Đăk Lăk, kơlih hơdre\ch ‘long pơtăm âu to\k bo\k hơ ‘nhăk pơyua lơ găh mu\k drăm ăn bơngai pơtăm. Mă lei, pơyan sâu riêng xơnăm âu, lơ pơgar sâu riêng [ôh kro xơdrai, kro plei, hơlu\ng plei ‘la#p, pơm ăn lơ bơngai pơtăm pơngơ\t kơ đon găh tơdrong io\k yua.

{ok Y Ngoăn ÊBan, tơ\ pơlei Kroa B, xăh Chuôr Đăng, apu\ng Chư\ Mgar đei je# 100 tơm sâu riêng Thái Lan. {ok Y Ngoăn ăn tơbăt: pơgar sâu riêng kơ unh hnam [ok dang ei to\k bo\k ăh khei kơtue\n plei noh hơlu\ng ruh. {ok chă răt pơgang tang găn ruh plei păng pơgar pơlôch pơmâu pơrang pruih ăn tơm mă lei duh ưh kơ da [iơ\, plei pơtoi ruh lang lap. Mưh nhen ăh pơyan jang adrol ki, unh hnam [ok Y Ngoăn đei yua 15 ta#n plei, noh ăh pơyan âu jo# hơlen đei yua pơhlom 6 ta#n plei, tơjur hloh 60% pơtêng hăm pơyan adrol ki: “Xơnăm âu pơkao chôh lơ mă lei ăh to# yuơ đơ\ng hơyuh plenh ưh xơđơ\ng noh hăp ưh ke\ chiu. Sâu riêng lăp hăm teh đei hơyuh hơ iuch noh hăp răm truh tơ\ plei. Găh trong chă hơmet duh ưh kơ băt hơdăh ôh”

 Tơgăl kơ pơma truh dang ei, bơngai pơtăm sâu riêng lơ\m tơring kơ apu\ng Chư\ Mgar duh tam mă băt hơdăh tơdrong tơm pơm ăn sâu riêng hơlu\ng plei ‘la#p. Lơ kon pơlei xơkơ\t sâu riêng hơlu\ng plei ‘la#p noh yuơ đơ\ng hơyuh plenh tơplih, minh [ar nai noh akhan, yuơ hơdrông pơrang pơrăm noh phara hnam chă hơmet kiơ\ trong phara băl. Cho\ng mă tơdrong hơlu\ng plei ‘la#ơ duh oei đe\ch. Tơdrong mă âu to\k bo\k pơm ăn bơngai pơtăm sâu riêng tôch pơngơ\t kơ đon yuơ pơrăm kơtă truh tơdrong pơyua. {ok Y Lực Adrơng, kơdră Jơnu\m bơngai jang mir xăh Chuổ Dăng, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Đăk Lăk ăn tơbăt: “Hơyuh to# ‘mi ưh xơđơ\ng noh pơrăm atu\m, mă [ar noh kon pơlei tam mă băt hơdăh khoa ho\k kih thuơ\t vă pruih pơgang mă tơtom noh pơrăm truh tơdrong io\k yua. ‘Meh vă teh đak, mă kăl noh anoh jang găh choh pơtăm đei trong chă tơgu\m ăn kon pơlei găh tơdrong khao ho\k kih thuơ\t”

Oei hăm [ok Hoàng Đức Huy, tơ\ xăh Quảng Tiến, apu\ng Chư\ Mgar hăm tơdronghlôh vao hloh 10 xơnăm pơtăm sâu riêng, mă lei [ok duh oei [ôh tơnap tap lơ\m vei lăng sâu riêng xơnăm âu. {ok Huy ăn tơbăt, mă hlôi năm ho\k lơ lăm pơhrăm găh vei lăng sâu riêng, kơdih po [ok duh năm ho\k hơlen lơ um ru\p jang duh nhen io\k yua dôm trong vei lăng tơm sâu riêng tro\ kih thuơ\t, mă lei pơgar sâu riêng kơ unh hnam [ok duh oei hơlu\ng plei tôch lơ, tơdrong mă [ok pơngơ\t kơ đon noh athei tuh kơchơ\t ‘lơ\ng thoi yơ mă gơh tro\ lơ\m khei năr dang ei: “Lơ\m khei năr âu, ba tam mă gơh tuh pho\ng ôh, dang ba chă pruih kơchơ\t ‘lơ\ng kiơ\ hla, vei lăng hla, plei ưh đei [ơm hơdrông xa, noh lơ\m khei năr âu ba athei pruih pơgang thoi yơ vă tang găn hơlu\ng plei yuơ hram pơgang, yuơ hơyuh to# ‘mi tơplih noh athei pơm thoi yơ?”

Ưh adro# đei pơtăm lơ tơ\ apu\ng Chư\ Mgar, dôm xơnăm tơje# âu, sâu riêng đei xơkơ\t jing minh lơ\m dôm hơdre\ch ‘long pơtăm đei yua lơ, yuơ noh hơgăt sâu riêng lơ\m tơring kơ dêh char Đăk Lăk hlôi to\k lơ hăm hloh 6.000 ha sâu riêng, ako\m lơ tơ\ plei tơm Buôn Ma Thuột păng dôm apu\ng: Krông Pach, Krông Năng, Krông {u\k păng apu\ng Chư\ M’gar. Đơ\ng chă hơlen ăn [ôh, pơyan sâu riêng xơnăm âu, ‘nguaih kơ apu\ng Chư\ Mgar, tơ\ lơ tơring nai lơ\m dêh char duh đei [ôh sâu riêng hơlu\ng lơ pơkao, plei ‘la#p. Yuơ noh tơdrong mă lơ kon pơlei jang mir hơpơi dang ei noh chă đei tơdrong tơm păng trong jang vă tang găn tơdrong đei [ôh âu.

Tơ drong pơ kao hơ lu\ng, plei ie\ ruh păng tang găn sơ drông phă ‘no\h j^ dôm tơ drong tôch pơ ngơ\t hăm bơ ngai pơ tăm ‘long sâu riêng tơ\ Dak Lak kơ plăh dang ei. Vă tơl tơ blang dôm tơ drong đơ\ng kon pơ lei ap^nh păng roi tơ băt dơ\ng k^ thuơ\t vei rong ‘long sâu riêng đei yoa ‘lơ\ng, Tiến sĩ Mai Văn Trị, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng ‘long xa plei tơ ring Pơ băh đei 1,2 nơ\r tơ tă ăn kon pơ lei găh tơdrong ‘nâu:

- Tiến sĩ ăi, kơ plăh dang ei ‘long sâu riêng oei mât lơ\m pơ yan kơ te\n plei păng tơ drong plei ie\ hơ lu\ng to\k bo\k pơm ăn bơ ngai pơ tăm sâu riêng tơ [âp mơ mat tat, kiơ\ ih kon pơ lei athei jang yă kiơ vă găn [iơ\ tơ drong ‘nâu?

-Tiến sĩ Mai Văn Trị: Dang ei ‘long sâu riêng oei mât lơ\m khei ‘năr kơ te\n plei đang, pơ tơm đei plei ie\. Lơ\m khei ‘năr âu, tơ drong kăl hlo\h mă bơ\n athei jang thoi yơ vă tơ gu\m ăn ‘long đei plei gei lơ, đang kơ ‘no\h kăt hu\t le# plei kie\r, rong plei lăp ai, kiơ\ ‘long pran dang yơ. Bơ\n athei jang ‘lơ\ng tơ drong pruih đak, săi pho\ng, tang găn sơ drông phă mă tơ tom, vei lăng dơng ‘long sâu riêng mă ‘lơ\ng vă tơm chăt pran, tơ gu\m ăn bơ\n gơ\h đei plei ‘long lơ tih, ‘lơ\ng nhen thoi ‘me\h vă.

-Lei a, mă lei lơ bơ ngai pơ tăm akhan, tơ drong tơ ruih đak păng tuh mơ\r tôm bơih ku\m ưh kơ gơ\h ve\h ver tơ drong sơ drông phă plei ‘long ‘mơ\i. Ap^nh ih tơ roi găh 1,2 kơ loăi sơ drông đa phă tơ\ ‘long sâu riêng păng trong tang găn sư lăng?

-Tiến sĩ Mai Văn Trị: Kơ plăh dang ei hơ dai hăm pruih đak, tuh mơ\r lăp ‘lơ\ng ‘no\h athei tơ re\k truh tơ drong tang găn sơ drông phă hai vă vei lăng dơng ‘long pran jăng vă gơ\h rong plei tih ‘lơ\ng. Yoa thoi no\h, bơ\n athei hơ nơ\ng mât dăr lăng lơ\m pơ gar vă gơ\h [ôh sơ drông phă păng đei trong tang găn tơ tom. M^h ma duch nă athei tơ re\k truh 1,2 trong jang tang găn atu\m, blu\ng a, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h, athei lăng kiơ\ pơ rang j^ phă vă bơ\n gơ\h đei trong jang lăp ‘lơ\ng. Kơ plăh dang ei, mih ma duch nă athei kơ chăng hăm 1,2 kơ loăi sơ drông phă nhen: sơ drông kuer dơng, đei 2 kơ loăi ‘no\h j^ kơ mot păng kơ nu. 2 kơ loăi âu dang ei oei phă tơ\ 1,2 tơ ring pơ tăm ‘long sâu riêng păng bơ\n ku\m [ôh, tơ dăh ưh đei tơ drong tơ re\k, lăng [ôh vă tang găn sư ‘no\h [ât lăp sư pơm ăn tơm ‘long lôch mă ưh ‘no\h pơm ăn ‘long ưh jăng. M^nh lơ\m dôm kơ loăi mă bơ\n athei tơ re\k truh hai ‘no\h j^ yă de phă. Yă de đa phă tơ\ tơ ‘mơ\ng ‘long, hla ’lơ\p. M^nh [ar kơ loăi nai đei hloi bơ\n roi jop, vo\ng vêng [rê chă phă tơ\ hla ‘long păng pơ kao, plei  ie\ ‘năi. Yoa thoi no\h bơ\n athei dăr lăng mă hơ len vă tang găn tơ tom. Hơ dai hăm tang găn bơ\n athei tuh thim mơ\r mă lăp vă tơ gu\m ăn ‘long pran jăng, vang tang găn sơ drông phă hai. Bơ\n athei năm dăr lăng lơ\m pơ gar hơ nơ\ng vă chă [ôh sơ drông phă păng đei trong tang găn ‘lơ\ng vă tơ gu\m ăn pơ gar ‘long sâu riêng bơ\n gơ\h bluh jing ‘lơ\ng.

-Tiến sĩ ăi, ‘ngoăih kơ plei ie\ hơ lu\ng ‘no\h dơng kro ku\m đei [ôh tơ\ lơ pơ gar ‘long sâu riêng tơ\ Dak Lak. Yoa kiơ đei  tơ drong ‘nâu păng hơ met sư thoi yơ?

-Tiến sĩ Mai Văn Trị: M^nh [ar tơ drong tơ\ hơ la âu đa pơm ăn dơng sâu riêng hla hơ lu\ng, lôch kro. Mă 1 yoa rơ\h ôm, tơm bu\k đơ\ng 1,2 pơ rang j^ phă tơ\ hơ la te\h pơ tih gia nhen phitoptora, phitinum dăh mă dôm pơ mâu lơ\m te\h nai. Bơ\n kăl krao bơ ngai hlôh vao truh hơ len năng rơ\h ku\m nhen te\h vă băt yoa đơ\ng pơ rang j^ phă dăh mă ưh. Tơ dăh băt pơ rang j^ phă bơih bơ\n gơ\h chă trong trong tang găn sư. Mă 2, bơ\n athei tơ re\k truh sơ drông phă tơ\ tơm. Dôm kơ loăi âu mưh sư phă pơm ăn ‘long ưh gơ\h trep io\k đak, jing ưh ke\ rong tơm, ’long ưh jăng pơm ăn hla ruh păng dơng sơ drai kro. M^nh kơ loăi đa phă pơ răm mă [ôh đa [ôh dơ\ng ‘no\h j^ yă de kok. Mă 2 ‘no\h yă de jơk. Hmă hmă 2 kơ loăi yă de âu đa phă tơ\ hla ‘lơ\p, pơm ăn hla kơ ne#, tơ ve\nh. Tơ drong ‘nâu bơ\n athei mât dăr lăng lơ\m pơ gar mă hơ nơ\ng vă băt, đei trong tang găn tơ tom. Hơ dai hăm ‘no\h, vo\ng vêng [rê păng roi jop đa phă hla ‘long ‘năi, pơm ăn hla jơk, hơ lu\ng hrôih, ‘long hơ ngreu hơ ngrônh, oei dơng ‘no\h lôch kro đơ\ng ‘ngoăih mât tơ\ lăm. ‘No\h j^ dôm kơ loăi đa phă pơm ăn ‘long sâu riêng kro, lôch kơ nho\ng. Mưh ‘long sâu riêng kro, lôch kơ nho\ng sư pơm ăn tơm jing ưh kơ ‘lơ\ng ‘năi. Đơ\ng no\h [ônh đei sơ drông kuer dơng păng kơ mot xa tơm, dôm tơ drong sư vang pơm ăn ‘long ưh jing, hiong răm tôch dêh yoa thoi no\h bơ\n athei dăr hơ len năng pơ gar ‘long mă hơ nơ\ng vă tang găn tơ tom.

-Lei a bơ nê kơ ih tiến sĩ Mai Văn Trị, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng ‘long xa plei tơ ring Pơ băh roi tơ [ôh dôm ki thuơ\t kăl vă vei rong ‘long sâu riêng lơ\m khei ‘năr kơ te\n plei.

Lan hăm Dơ\ng: Tơ blơ\