'Nao iŏk yua đang pơyan sâu riêng đei plei sơnăm mă blŭng đei hloh 700 triu hlj, ƀok Hoàng Mạnh Thoan, oei tơ̆ thôn Ea Ruế, xah Dliê Ya, apŭng Krông Năng, dêh char Đak Lăk hơmet iŏk yua kaphê lơ̆m minh pơgar teh. Ƀok Thoan jô̆ hơlen, hăm tơdrong đei pơhlom 16 tơ̆n, kơjă kaphê oei tŏk, gô pơyua pơhlom 1 tih 600 triu hlj. Hơkŏp hăm jên tĕch tiu hơdrol kơ noh, sơnăm âu pơgar să 3 hectar pơyua truh 3 tih hlj.

Ƀok Thoan lui ngeh, trong pơm jang lơ tăl kơ po păng kơ jơ̆p tơring Tây Nguyên dang ei noh 'lơ̆ng tơpă, pơyua lơ gah kơsô̆ păng kơjă tơmam pơtăm đei: “Nhen bơ̆n ƀôh, pơtăm hrau noh kaphê inh adoi oei đei plei lơ. Mă sâu riêng đei plei mơ̆n mă hăp oei hrơ hrau dih băl giơ̆ng 'lơ̆ng”.

Kon pơlei jang mir tơ̆ lơ pơlei pơla lơ̆m jơ̆p tơring Tây Nguyên hŏk ƀoi trong jang lơ tăl, adoi đei jơnei keh kong păng đei iŏk yua lơ mơ̆n. Hăm Y Pốt Niê Henri, bơngai tơdăm ÊĐê pơjing đei Kŏng ti cổ phần Ede Cafe, dêh char Đak Lăk, ưh hơdrô̆ đei jơnei hăm tơmam drăm “kaphê hach hrau hăm ƀau phu sâu riêng” mă dôm pơgar sâu riêng pơtăm hrau hăm kaphê kơ unh hnam păng dôm var pơgar jang hadoi, truh khei năr đei yua bơih: “Rim tơm sâu riêng nhen tơ̆ âu noh đei yua đơ̆ng mơjĭt triu tŏk tơ̆ kơpal. Mă minh hectar kaphê pơtăm hrau 100 tơm sâu riêng. Oei tơjê̆ hăm tơm kaphê, khei 11 âu noh pĕ yua. Minh ƀar tơm plei hlôi đum bơih. Tơm iĕ noh plei iăl dêh, mă kơjă kaphê dang ei noh kăp ƀiơ̆ mơ̆n”.

Hăm hơgăt teh choh jang ưh đei tơplih, Tây Nguyên tenh kuăng jing tơring jang sâu riêng să hloh Việt Nam, kơjă tĕch ăn teh đak đe sơnăm 2024 đei yua hloh 1,3 tih đôlar. Atŭm hăm noh, adoi oei răk đei anih dơ̆ng dơnơm gah kaphê păng tiu, asong jê̆ 65% tiu păng 94% kaphê kơ jơ̆p teh đak, pơyua pơhlom  6 tih đôlar lơ̆m 9 khei kơ sơnăm 2024.

Ưh hơdrô̆ yuk hơlâu lơ̆m hơtŏk kơjă ŭk drăm, tơpôl cham char lơ̆m tơring jang kaphê, Tây Nguyên oei jing hơyak tih tên lơ̆m tơdrong pơm kiơ̆ dôm tơchơ̆t apŭng plenh teh gah tơdrong ‘lơ̆ng, hơdah păng hơtŏk tơ-iung kơjăp. Pơhlom  200.000 hectar kaphê tơ̆ tơring hlôi đei asong hla bar pơkăp apŭng plenh teh; hloh 600 tơring pơtăm, hăm dôm jĭt rơbâu hectar ‘long pơtăm hlôi đei asong kơsô̆ pơkăp tơring pơtăm ‘măn tĕch ăn teh đak đe. Gah tơdrong choh jang xa Tây Nguyên, đei “akŏm tôm” hăm dôm tơdrong jang vei lăng sơđơ̆ng cham char păng tơchơ̆t jang pơtrŏ hăm tŏ ‘mi kial tơplih.

Kiơ̆ Tiến sĩ Phạm S, Phŏ Kơdră Anih jang vei lăng kon pơlei dêh char Lâm Đồng, kiơ̆ dôm tơdrong pơkăp hlôi păng tŏk bŏk pơjing, choh jang xa Tây Nguyên gô pơtoi hơyak pran, hơyak jing minh lơ̆m dôm anih tơm kơ tơdrong choh jang xa lơ̆m kơpal teh: “Ah pơm kiơ̆ pơkăp kơjă tơmam choh pơtăm lơ̆m kơpal teh noh trong tơlĕch jang gô pha. Noh jĭ kơtă đơ̆ng rei pơtăm, đơ̆ng tơmam drăm tơm đei sơkơ̆t gah tơm a hla chă, truh tơ̆ iŏk yua, hơlen tơring tĕch răt păng đei anih răt kơtă lơ̆m apŭng plenh teh. Păng tơdrong ƀônh noh dôm anih jang mŭk drăm Lâm Đồng tơguăt hăm kon pơlei jang mir tơnăp hloh. Tơguăt ưh hơdrô̆ 1-2 sơnăm tơjê̆ âu mă hlôi hloh 20 sơnăm. Kơyươ noh, Lâm Đồng noh kĕ jang păng ƀônh ƀŏ vang jang lơ̆m pơkăp kơjă lơ̆m apŭng plenh teh”

Tơsĭn khei sơnăm 2024, kơjă tơmam choh pơtăm tĕch ăn teh đak đe kơ tơring Tây Nguyên đei hloh 7 tih đôlar, tơgop pơhlom 26% lơ̆m tơmam tĕch ăn teh đak đe lơ̆m grŭp tơmam choh pơtăm kơ jơ̆p teh đak. ‘Nâu jing gru kơnăl kăp gĭt lơ̆m jơhnơr hơrih hơtŏk tơ-iung, sơkơ̆t anih dơ̆ng roi năr roi kơjung kơ tơdrong choh jang xa Tây Nguyên. Lơ̆m sơkơ̆t hơtŏk tơ-iung ‘nao, Tây Nguyên gô ưh pơih să teh pơm jang mă pơkăp pran hloh truh tơdrong hơtŏk kơjăp sơđơ̆ng, mă lei tơchĕng gô hơtŏk tơdrong pơyua, kơjă păng anih dơ̆ng hăm tơmam choh pơtăm kơ tơring oei pran hloh.

Iŏk yua tơnăp trong jang ‘nao kiơ̆ tơchơ̆t jang kơmăi kơmŏk kơsô̆, dôm trong choh jang xa lơ tăl kiơ̆ pơkăp hưuh kơ tŏk bŏk oei đei pơih să tenh kuăng, tơdrong pran gah kaphê, sâu riêng, tiu, kơsu, mắc ka kơ Tây Nguyên tŏk bŏk đei iŏk jang tơnăp. Hăm dôm tơchơ̆t apŭng plenh teh ‘nao păng jơnŭm jang kơsô̆ oei hơtŏk kơtang, choh jang xa Tây Nguyên đei tơdrong jang hadoi lang să, anih dơ̆ng jing minh lơ̆m dôm anih tơm choh jang xa lơ̆m kơpal teh tŏk bŏk oei bang hơdah tơ̆ tơring teh âu.