VOV4.Bahnar  - Mă hlôi jang pơtăm tiu đunh xơnăm dăh mă ‘nao pơtăm tơm tiu, bngai jang tiu tơ\ Dak Lak duh đei lơ tơdrong pơngơ\t lơ\m tơdrong pơtăm păng vei lăng ‘long pơtăm kơ unh hnam po.

Dôm sơnăm tơ je# au, lăng [o#h u\nh hnam koeng [ôt jang sa đe\i io\k yua kơ jăp đơ\ng pơtăm tiu, u\nh hnam ‘nho\ng Lý Văn Giang, oe\i tơ\ thôn Giang Tiến, tơring Ea Puk, apu\ng Krông Năng je\i năm chă lăng rim pơgar ‘long pơtăm vă ho\k pơ hrăm. Sơnăm 2013, ‘nho\ng Giang tơchơ\t ko\h hu\t 6 sao chehphe vă pơtăm tiu. Pơtăm răh, ho\k pơ hrăm răh, tru\h dang e\i, mă đơ\ng pơgar tiu đe\i jing ‘lơ\ng păng đe\i ple\i blu\ng a, mă le\i ‘nho\ng hơnơ\ng tơtăm kơ yuơ pơrang pơra\m hlôi đe\i [o#h tơ\ m^nh [ar u\nh hnam anai. ‘Nho\ng Lý Văn Giang pơma: “ Tơdrong chă pơtăm ‘no\h lăng kơ jăp găh kih thuơ\t, găh tơdrong joăt ‘no\h ba kăl ho\k pơ hrăm lơ hlo\h dơ\ng, tơdrong kih thuơ\t ‘no\h ba băt đơ\ng chă pơtăm ve\i lăng đunh sơnăm, kơna kăl đe\i tơdrong chă pơtho tơbăt đơ\ng khu\l joăt jang. Mă kăl tơdăh đe\i tơdrong lăng ba kơ jăp păng tơgu\m djru đơ\ng khu\l joăt jang le\i kon pơle\i bơ\n chhôk dêh”

Găh u\nh hnam [ok Lê Hữu Nghị oe\i tơ\ tơring Ea Tiêu, apu\ng Cư Kuin, dêh char Dak Lak, hlôi pơtăm tiu đ^ 20 sơnăm kơ au. Mă le\i, lơ\m ve\i lăng năng tông hlo\h 1ha 6 sao tiu kơ u\nh hnam, [ok je\i oe\i hơnơ\ng tơtăm đe\ch, mă kăl tơdrong chă rơ\ih pho\ng prôi păng pơgang ve\i lăng pơgar tiu. {ok Nghị tơbăt, tơdrong tơtăm hlo\h ‘no\h chă răt [ơm pho\ng păng kơgang ư\h kơ ‘lơ\ng, kơ yuơ lăp io\k yua ư\h kơ [lep pơgang dăh mă răt [ơm pho\ng ya ‘no\h pơgar ‘long pơtăm to\k bo\k phe\ sơđơ\ng ‘no\h [ônh pơm ăn răm păng tơhoach tôch kơ lơ vă hơmet pơ ‘lơ\ng dơ\ng. {ok Lê Hữu Nghị pơma: “ Ba tơtăm ‘no\h pơmau pơrang păng mă kăl hlo\h ‘no\h prôi [ơm pho\ng ya păng pơgang ya. Mă tơpă, nhen an^h te\ch mơdro je\i le\i lăi, dôm tơdrong bơ\n vă băt đơ\ng yơ na khan vă ve\h ver ne\i. Ba chă răt prôi pho\ng ‘no\h ba ư\h kơ biơ\h chă răt pho\ng re jên, hmă hmă ba răt pho\ng măt ngăl kơ loăi pho\ng m^nh tr^u tơdrau, chă rơ\ih dôm kơ loăi pho\ng ‘lơ\ng, dôm ko\ng ty ‘lơ\ng, tru\h hloi tơ\ pơgang pơlôch sơdrông je\i le\i lăi, ba chă rơ\ih dôm Ko\ng ty ayơ đe\i pơm tơle\ch ‘lơ\ng hlo\h”.

U|nh hnam [ok Trần Hữu Quang, oe\i tơ\ thôn 3, tơring Ea Bhôk, apu\ng Cư Kuin, dêh char Dak Lak pơtăm hlo\h 1ha 2 sao hăm hlo\h 1.500 dơnơm, đe\i dơnơm ‘nao pơtăm lơ\m pơyan ‘mi au ki, đe\i dơnơm hlôi đe\i ple\i m^nh [ar sơnăm kơ au. Hlo\h đơ\ng ‘măng pơgơ\r hop ako\m lơ\m tơring, [ok kơtơ\ng pơma tru\h tơdrong ve\i lăng tiu kiơ\ kơ jăp ‘lơ\ng, păng je\i ‘me\h lang să chă pơtăm tiu kiơ\ trong jang au. Mă le\i, kơ d^h kau [ok tim mă băt hơdăh trong ve\i lăng kiơ\ tơchơ\t ‘lơ\ng lơ liơ, [ok je\i tôch pơngơ\t, ư\h kơbăt vă tơchă băt vao dôm trong jang au đơ\ng yơ. {ok Trần Hữu Quang pơma: “ Ba ‘me\h vă pơtăm tiu ve\i lăng kiơ\ trong jang nhen VietGAP, je\i ‘me\h vă ve\i lăng lơ lo\h vă tiu kơ jăp ‘lơ\ng, mă le\i ba ư\h kơbăt vă ho\k pơ hrăm đơ\ng yơ, chă prôi kơ loăi pho\ng yă kiơ. Ba ‘me\h vă ho\k pơ hrăm vă kơ ba băt trong ve\i lăng năng tông tiu lơ lo\h. Mă tơpă bơ\n kơtơ\ng lơ\m hop ako\m đe chă tơroi dôm tơmam drăm pho\ng ‘no\h lơ lo\h, mă le\i ba je\i ư\h kơ pơ\n pơm kiơ\, kơ yuơ ba ư\h kơ băt pho\ng ‘no\h ‘lơ\ng kơne# lơ liơ”.

Hre\i au, dêh char Dak Lak đe\i vă je# 20.000ha tiu păng hơgăt te\h pơtăm tiu roi năr roi să kơtang lơ\m dôm sơnăm tơ je# au. Kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h ve\i lăng kon pơle\i dêh char Dak Lăk hơlen, tơdrong lang să pơtăm tiu au ki, mă kăl chă dru\h kiơ\ d^h băl, ư\h kơ kiơ\ chă pơ pro\ jang đơ\ng kơpal. Lơ kon pơle\i, mă đơ\ng ư\h kơ băt kih thuơ\t mă le\i dru\h kiơ\ pơtăm tiu ‘moi kiơ\ pơtăm răh ho\k pơ hrăm răh đơ\ng dôm u\nh hnam pơtăm hơdrol. Kơ yuơ lơ lo\h, mư\h đe\i pơrang pơra\m tơnap mă tang găn ke\ păng [ônh răm pơgo\h. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, hăm lơ kơ loăi pho\ng păng pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm đe te\ch mơdro lơ kơ loăi nhen hre\i au, kon pơle\i je\i tơnap mă vă chă rơ\ih ăn kơ d^h dôm kơ loăi pho\ng păng pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm tro\ [lep, ‘lơ\ng vă io\k yua tơdăh ư\h kơ đe\i trong bơ\ jang kơ jăp hơlen găh ‘lơ\ng đơ\ng an^h bơ\ jang ve\i lăng pho\ng, pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm.

Tây Nguyên oei ăh pơyan tơm kơ khei phang, tơ\minh [ar tơring hlôi [ôh to# phang kơtang. Hăm bngai pơtăm hơdre\ch ‘long đunh năr pơma atu\m păng pơtăm tiu pơma adro#, tơdrong tơjră to# pơđang ăn tơm tiu noh kăl tơpă vă tang găn [iơ\ răm yuơ to# phang tơle\ch. Vă tơgu\m kon pơlei hlôh vao hloh lơ\m tơdrong tơjră to# phang ăn tơm tiu lơ\m khei năr dang ei, tơdrongtơroi đei pơma dơnuh hăm thak sih Đinh Thị Nhã Trúc, Pho\ kdră Bộ môn Hệ thống nông lâm nghiệp, kơ anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên.

- Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc ăi, ih chă tơroi lăng găh tơdrong phang pơđang pơm pơra\m lơ liơ tru\h tơdrong blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng păng đe\i ple\i kơ jăp kơ pơgar tiu?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Hăm tơm tiu, mă kăl noh tơ\ tơring Tây Nguyên to# phang pơrăm tih tên, mă hăt noh hăm tơm tiu lơ\mkhei ‘nao pơtăm. Kơlih lơ\m pơyan phang tơm tiu athei đei ruih đak hơnơ\ng, xkơ\t ruih đak pơtăl bălnoh đơ\ng 7-10 năr. Yuơ noh mưh to# phang ưh kơ măh đak noh gô pơrăm hlăm truh pơgar tơm tiu. Oei hămpơgar tiu pe\ plei, lơ\m khei năr âu mưh đei to# pơđang noh duh ưh kơ đei răm dang yơ, kơlih dang ei ăh pơyan pe\ plei păng je# tôch pơyan phe\, noh tơm tiu đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei kăllơ đak dơ\ng, păng tơm tiu kăl khei năr vă le\ch tơ ‘mơ\ng pơkao. Bơ\n duh gơh gô đơ\ng âu truh pơyan ‘mi kơnh.

- O| ah, mư\h le\i ‘no\h mă đơ\ng ư\h kơ kăl đe\i lơ đak mă le\i lơ\m khe\i ‘năr phe\i tiu je\i kăl đe\i đak ư\h deh thạc sĩ deh?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Hăm tơring Tây Nguyên noh tơm tiu pe\ plei lơ\mkhei năr âu ưh kơ kăl ruih đak duh bưh. Mă lei, pơtih nhen, minh tơring tiu Bình Phước noh teh ưh kơ hram đak, teh nih mă hăt jing teh hơrăng. Noh ăh pơyan âu pe\ đang mih ma duch nă athei pơtoi ruih đak kiơ\ pơkăp, to\ xe\t hloh pơtêng hăm đak kăl đơ\ng tơmmă lei athei ruih đak vă tơm pơtoi erih giơ\ng.

- Nhen thạc sĩ ‘nao chă tơbăt ăn ‘no\h lơ\m khe\i năr au Tây Nguyên hlôi yak tru\h lơ\m pơyan to\ phang kơtang hlo\h. Mư\h le\i kon pơle\i cho\h jang sa gơ\h chă jang kiơ\ trong jang yă kiơ vă tơ jră tang găn hăm phang pơđang hrei au, mă kăl ‘no\h hăm pơgar tiu?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Tơpă noh mih ma duch nă yua đak ruih ưh kơ đei tơnăp, noh tơ\ dôm tơring mă mih ma duch nă băt chă ruih đak ‘mong [iơ\ păng ruih tro\ [lep noh đak adoi oei gơh yua mă lei lơ ‘măng mih ma duch nă ruih đak ăn pơgar ‘long lơ hloh tơdrong păng ruih to\ xe\t jơ. Yuơ noh đak mo\ng ưh kơ đei răk đunh, hrơ\ tenh, to# phang roi pơrăm tenh kuăng. Mưh mihma duch nă ruih đak mong [iơ\ noh đak đei lơ păng bơ\n gơh chă axong dih băl đak ruih, gơnơm đơ\ng noh pơdui đei khei năr ruih đak păng đak oei lơ\m dơnâu, tơjur [iơ\ to# phang pơrăm nhen dang ei.

Tơje# hăm ruih đak mong [iơ\ noh mih ma duch nă duh athei băt hăm tơm tiu noh bơ\n duh gơh chă uh tơmam lơ\m tơm adoi ‘lơ\ng mơ\n. Kơlih ăh tuh rơm re\k ăh tơm thoi noh duh vei hơ iuch đak ăn ‘long pơtăm, tơgu\m ăn kơ rơh to\k giơ\ng atu\m hăm kon char kơmar ‘lơ\ng duh chêk lar pran, noh tơm tiu adoi to\k giơ\ng ‘lơ\ng mơ\n.

Minh trong dơ\ng mă mih duch nă athei băt ăh yua kơloăi pho\ng pruih hla ăn tơm tiu noh tơgu\m ăn hla tiu to\k hơ[ơ\l hloh păng gơnơm đơ\ng tơgu\m ăn kơ hla ke\ chiu to# pran hloh lơ\m khei phang nhen dang ei.

- Găh hăm dôm tơring phang pơđang kơtang hlo\h păng mư\h hơgăt te\h pơtăm tiu kơ kon pơle\i hlôi đe\i [ơm kơne# kơtang bơih ‘no\h kon pơle\i jang kiơ\ trong ya ayơ vă dă [iơ\ hiong răm ho\ Thạc sĩ?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Hăm dôm tơring mă mih ma duch nă oei pơtăm păng [ơm phang pơrang thoi noh kiơ\ kơ nhôn athei tơplih hơdre\ch ‘long pơtămnai đei yua hloh vă bơ\n tơjur răm păng tơgu\m ăn tơm tiu to\k giơ\ng pran păng đei yua lơ hloh.

- Mư\h le\i thạc sĩ vă chă pơkă athe\i kon pơle\i kơ chăng lơ liơ lơ\m tưodrong ve\i lăng năng tiu [ơ\t khe\i ‘năr phang pơđang nhen hre\i au tơ\ Tây Nguyên ‘nau?

Thạc sĩ Đinh Thị Nhã Trúc: Hăm khei to# phang nhen dang ei tơ\ Tây Nguyên noh ưh kơ x^ truh dang ei bơ\n pơtơm hơmet ăn tơdrong tơjră to# phang mă athei hơmet đơ\ng dôm xơnăm adrol ki. Noh mih ma duch nă ăh pơtăm tiu duh thoi ăi mơ\n. Jo# hloi tiu ‘nao pơtăm păng tiu pe\ plei noh mih ma duch nă athei yua tơmam vă tuh ăh tơm tiu. Athei pơtăm tơm pơm yơp vă lơ\m pơyan phang vă kơ yơp păng tơpăr hơyuh đak duh tơgu\m ăn tơm tiu ke\ pran hloh. Păng bơ\n kăl yua dôm kơloăi pho\ng pruih hla, ăh yua pho\ng pruih hla thoi noh hla tiu gô hơ[ơ\l duh tơgu\m ăn tơm tiu ke\ tơjră hăm to# phang mơ\n.

- Le\i ah, bơnê kơ ih Thạc sĩ hlôi ‘măn jơ ‘năr chă pơma dơnu\h d^h băl au hơ.

Lan - Zưt chih păng rapor