VOV4.Bahnar - Tơ\ [ar xăh Ea Pil păng Chư\ Prao kơ apu\ng M'Drak, dêh char Đăk Lăk, lơ unh hnam hlôi tơplih dôm hơdre\ch ‘long to\ xe\t năr io\k pơtăm jrang (nhãn) hơdre\ch Hưng Yên. Mă blu\ng, hơdre\ch ‘long yak đơ\ng tơring tu hlôi đei io\k jơnei hơ iă, minh [ar unh hnam jang đei yua kơ tih hlj rim xơnăm.

Duh nhen lơ unh hnam kon pơlei tơ\ tơring teh hin dơnuh thôn 3, xăh Ea Pil, apu\ng M’Drak, lơ\m lơ xơnăm, [ok Phạm Đình Thướng adro# juăt hăm tơm [um [lang, kơtao, tơh hơ[o. Prăt xơnăm pơm jang hrat mă đ^ pơyan io\k yua tơmam choh pơtăm noh unh hnam đ^ jên. Băt hơdăh tơdrong kơ[ah hơnơ\ng, xơnăm 2014, [ok xơkơ\t tơplih pơđ^ 3 ha teh choh jang kơ unh hnam vă pơtăm tơm jrang Hưng Yên, đơ\ng ro\ng kơ hơlen minh [ar pơgar ‘long pơtăm lơ\m păng ‘nguaih kơ apu\ng. Tôm pơgar ‘long jrang đei pơlăp đing pơruih kơtoh đak, vei măh đak ăn ‘long pơtăm to\k giơ\ng lơ\m pơyan phang to# kơtang kơ tơring. Đơ\ng ro\ng axong 230 triu hlj axong jang atu\m hăm đak pơ uh kơ 3 xơnăm jang, tơm jrang Hưng Yên tơ\ tơring teh hin dơnuh M’Drak hlôi đei yua hloh kơ tơdrong hơpơi: "Minh ha jrang tơ\ âu inh pơtăm đei pơhlom 620 tơm. Rim tơm nhen pơyan âu noh đei dang 30 k^, thoi noh ako\p 1 ha noh đei yua pơhlom 20 ta#n. Mưh 20 ta#n âu mă jo# hăm kơjă đơ\ng 25 truh 30 rơbâu hlj noh rim ha đei yua truh kơ 500 triu hlj."

Unh hnam [ok Đỗ Văn Đức tơ\ thôn 4, xăh Ea Pil, apu\ng M’Drak duh jing unh hnam jang chu\n to\k pơdro\ng gơnơm đơ\ng tơm jrang. {ok Đức ăn tơbăt, 4 xơnăm adrol ki, [ok pơtăm pơlong năng minh [ar j^t tơm jrang đe\ch. {ơ\t [ôh tơm to\k giơ\ng ‘lơ\ng, [lep hăm teh lơ\m tơring noh kh^n axong jên tơplih hloh 3 ha teh pơtăm kơtao vă pơtăm 2.000 tơm jrang. Truh dang ei, pơgar jrang đei io\k yua xơđơ\ng: "Pơtăm jrang tơ\ teh chuơh noh tro\ [lep, tơm kăl đak mă lei ưh đei lơ, mă lei athei pơlăp đing pơruih kơtoh đak vă vei xơđơ\ng teh hơ iuch ăn tơm to\k giơ\ng pran păng le\ch lơ pơkao kơtuen plei ‘lơ\ng. Mưh ăh xơnăm 2017-2018, dôm hơdre\ch ‘long pơtăm nai adro# đei yua [ar pêng j^t triu hlj 1 ha noh pơtăm jrang đei truh 500 triu hlj 1 ha teh jang lơ\m 1 xơnăm. Lăng atu\m tơdrong đei yua đơ\ng tơm jrang khei năr âu noh lơ hloh 9-10 ‘măng pơtêng hăm dôm hơdre\ch ‘long pơtăm to\ xe\t năr nai lơ\m minh hơgăt teh."

Kiơ\ Anih Choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l apu\ng M’Drak, ja#p apu\ng dang ei đei pơhlom 1.100 ha ‘long xa plei, đei vaih thiều, sâu riêng, [ơr, kro#i păng jrang. Lơ\m noh, tơm jrang noh xă hloh hăm pơhlom 350 ha, ako\m mă lơ tơ\ [ar xăh Ea Pil păng Chư\ Prao.

{ok Nguyễn Thế Thập – Kơdră Anih Choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l apu\ng M’Drak ăn tơbăt, đơ\ng ro\ng 5 xơnăm tơle\ch jang, mă blu\ng tơm jrang hlôi đei io\k yua lơ hloh pơtêng hăm dôm hơdre\ch ‘long pơtăm nai. Vă hơto\k tơm jrang xơđơ\ng, anih jang hlôi păng to\k bo\k tơgu\m kon pơlei [ar xăh Ea Pil păng Chư\ Prao pơjing anih jang hadoi pơtăm jrang kiơ\ tơchơ\t VietGap păng hlôi đei 30 unh hnam vang jang: "Vă hơto\k pơtăm tơm jrang kơjăp xơđơ\ng ăn kon pơlei tơ\ tơring, nhôn hlôi pơjing khul jang hadoi păng anih jang hadoi vă chă tơgu\m. Nhôn tơgu\m hăm trong pơtho ăn đe ye\t răt hơdre\ch ‘lơ\ng tro\ tơchơ\t, vei jang kiơ\ tơchơ\t VietGap hloi. Păng ăh đei plei bơih noh nhen xơkơ\t, nhôn chă dôm anih jang mu\k drăm răt tơmơ\t ‘long xa plei ‘lơ\ng vă k^ pơkăp răt tôm plei ‘long xa đơ\ng kon pơlei pơtăm đei"

Lơ\m khei năr kơjă tơmam drăm choh pơtăm tơ\ Đăk Lăk nhen kơsu, ca phê, tiu, kơtao to\k bo\k oei tơjur kơtang păng ưh đei xơđơ\ng, noh tơdrong hơto\k pơtăm lơ hơdre\ch ‘long xa plei tơ\ tơring, to\k bo\k ăn [ôh đei lơ tơdrong pơyua hơdăh. Tơdrongmă anih choh jang xa păng jơnu\m pơgơ\r tơring to\k bo\k oei tơgu\m kon pơlei jang mir pơm jang kiơ\ xơkơ\t kơjă, duh to\k bo\k oei tơgu\m ăn anih jang găh plei ‘long xa tơ\ dêh char dar deh jing kơjăp xơđơ\ng, tro\ [lep hăm rim tơring pơm jang păng tơdrong kăl kơ tơring te\ch răt, tơgu\m ăn tơdrong pơm jang gơh xơđơ\ng kơjăp păng hơto\k tơnăp găh mu\k drăm.

Kih thuơ\t pơtăm ‘long nhãn lồng

Thak sy Nguyễn Hữu Hưng- Kơdră An^h jang Vei lăng ‘long pơtăm găh Dơno\ an^h cho\h pơtăm păng Vei lăng ‘long pơtăm dêh char Đak Lăk tơroi tơbăt ăn kon pơlei dôm trong jang kih thuơ\t pơtăm păng vei lăng năng tông ‘long nhãn lồng đei plei lơ, ‘lơ\ng.

- Bơnê kơ Thak sy Nguyễn Hữu Hưng vang chă pơma dơnu\h lơ\m tơdrong tơroi năr au. Thak sy tơroi lăng găh tơdrong rơ\ih ‘long nhãn chă pơtăm tơ\ groi te\h kơ apu\ng Mdrak păng hơlen ‘măng mă blu\ng đơ\ng an^h bơ\ jang găh trong rơih io\k ‘no\h?

-Thak sy Nguyễn Hữu Hưng: Đơ\ng ro\ng tiu đei răm pơrang pơra\m pơm ăn tru\h lôch lơ lơ\m vă đ^ sơnăm 2017 păng khei năr blu\ng sơnăm 2018, atu\m hăm kơ jă te\ch hơ [o, [um [lang, kơtao, chehphe, ksu … tơjur kơtang, lơ u\nh hnam kon pơlei oei tơ\ apu\ng M’Drak hlôi đei hlo\h 2.000 ha ‘long sa plei. Lơ\m au ‘long nhãn ‘no\h 135 ha. Hơdre\ch ‘long nhãn pơtăm tơ\ au ‘no\h hơdre\ch Hương Chi, nhãn lồng Hưng Yên... Lơ\m sơnăm 2019, Dơno\ an^h vei lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang dêh char Dak Lăk jei hlôi ăn hla bơar tơchơ\t ‘long yo\ng hăm ‘long nhãn tơ\ tơring Ea Pil găh apu\ng M’Drăk.

- Thak sy ăi ih tơroi tơbăt lăng, tơdrong chă pơtăm ‘long nhãn lồng Hưng Yên ‘no\h đei tơdrong kih thuơ\t yă kiơ vă hăp jing ‘lơ\ng, plei ăl?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: ‘Long nhãn nhen le\ gơ\h chă pơtăm rim khei lơ\m sơnăm tơ\ Tây Nguyên. Mă lei, tơdăh pơtăm lơ\m pơyan ‘mi lei dăh chăm pơcho\h đak lo\k kơ yuơ tơdăh ‘mi lơ ‘no\h pơm ăn te\h tre\i pơm ăn ‘long lôch. Mă kăl tơ\ Tây Nguyên bơ\n chă pơtăm lơ\m khei năr ‘mi đ^ lơ ‘măng, păng hmă hmă đơ\ng khei 6-7 rim sơnăm. Hăm chă rơ\ih pơm hơdre\ch ‘no\h lăng dơnơm ‘long plei ăl, hơnơ\ng, hoei đei sơdrông pơra\m, ke\ krơ\ng hăm to\ pơđang. Dôm hơdre\ch au kăl chă răt đơ\ng rim an^h ơng ‘lơ\ng. Tơdăh chă răt hơdre\ch ‘no\h dăh răt io\k đơ\ng Hưng Yên ‘no\h hơdre\ch ‘long tơgep, ơng găr dăh mă ơng kăt sơdrai.

-Tơdrong chă pơtăm ‘long nhãn lồng tơ\ groi te\h Tây Nguyên atăih d6h băl dang yơ vă ‘long blu\h vơ\ ‘lơ\ng, ple\i ăi ho\ Thak sy?

-Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: Găh chă pơtăm atăih d^h băl dang yơ ‘no\h gô mơ\ng kiơ\ tơring. Pơt^h gia, groi te\h thu\ng ‘no\h pơtăm atăih d^h băl 7 met dăh mă 8 met; jei gơ\h chă pơtăm atăih d^h băl 6 met. Lơ\m 1 ha bơ\n chă pơtăm đơ\ng 190 -200 dơnơm. Hăm ‘long nhãn au bơ\n sir sơlu\ng jru\ 80, să 80 păng tor 80cm. Mư\h sir sơlu\ng bơ\n io\k te\h tơ\ kơpơ\ng ‘no\h hrau hăm pho\ng kali, lân păng mơ\r tu\h lơ\m sơlu\ng le# dang 1 khei đơ\ng no\h mă chă pơtăm.

- Tơdrong prôi pho\ng tu\h mơ\r vei lăng năng tông ‘long nhãn blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng păng plei ăl jei tôch g^t kăl, mư\h lei ih tơroi lăng khei ‘năr kăl hlo\h chă pôi pho\ng tu\h mơ\r ăn kơ ‘long nhãn ‘no\h pho\ng mơ\r yă kiơ, păng chă prôi dôm yơ ho\ thak sy?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: ‘Long nhãn jei nhen rim kơ loăi ‘long pơtăm anai đei [ar khei ‘năr blu\h vơ\ kơna vei lăng năng tông jei tôch kơ kăl păng lơ\m khei năr đei plei ‘no\h jei kăl hlo\h mơ\n. Hăm sơnăm blu\ng pơtăm, bơ\n chă prôi pho\ng đạm dang 25gram lơ\m 1 dơnơm, hăm Lân ‘no\h 300-400 gram lơ\m 1 dơnơm, kali ‘no\h 25-35 gram m^nh dơnơm. Hơdro# pho\ng NPK ‘no\h bơ\n chă prôi kiơ\ trong prôi 11-4-14, mă kăl chă prôi pho\ng đạm păng kali, đơ\ng sơnăm mă 2-3 ‘no\h prôi pho\ng đam 50-100 gram lơ\m 1 dơnơm, lân ‘no\h 800 gram lơ\m 1 dơnơm, kali 300-400 gram lơ\m 1 dơnơm. Lu\k hơdoi chă prôi 650 -800 gram lơ\m 1 dơnơm. Hăm mơ\r lei lơ\m 1 sơnăm bơ\n chă tu\h 1 ‘măng. Găh lơ to\ se\t ‘no\h gô mơ\ng dơnơm jing ‘lơ\ng lơ liơ. Kon pơlei jei gơ\h chă tu\h lơ\m 1 dơnơm đơ\ng 40-50 k^ mơ\r. Bơ\n jei gơ\h chă tu\h prôi đơ\ng ro\ng ‘mi lơ\m hơtuch khei 6-7 mư\h te\h ju dăh mă tu\h hrau lơ\m đak tơruih ăn ‘long. Lơ\m 1 sơnăm bơ\n chă prôi pho\ng đơ\ng 4-5 ‘măng.

- Nhãn ‘no\h dơnơm ‘long t^h mă lei jei kăl kơ đak chă tơruih vă kơ ju hơnơ\ng, mư\h lei thak sy tơroi lăng tơdrong chă tơruih đak lơ liơ ‘no\h kơna ‘long nhãn hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng lơ\m pơyan phang păng đei plei ăl?

Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: ‘Long nhãn ‘no\h ‘long pơtăm sa plei hmă hmă đei pơtăm tơ\ te\h groi kơna gô đei pơđang lơ\m pơyan phang. Bơ\n kăl chă tơruih đak vă kơ hăp jing ‘lơ\ng păng plei ăl. Hmă hmă chă tơruih đak ăn kơ nhãn ‘no\h lơ\m khei ‘năr hăp blu\h tơ ‘mơ\ng, lơ\m khei ‘năr hăp cho#h pơkao kơtăn plei păng khei ‘năr đơ\ng ro\ng phe\ vă dơnơm hăp jing ‘lơ\ng. Lơ\m khei ‘năr au bơ\n chă tơruih jro kơtă tơ\ dơnơm, jei gơ\h chă tơruih kiơ\ đak kơto\h, lăp hăp ju ‘no\h kăl hlo\h vă kơ hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng păng plei ăl.

- Găh tơdrong kăt sơdrai vă kơ nhãn hăp plei ăl, hoei sơdrông pơra\m lei lei bơ\n chă kăt sơdrai lơ liơ ho\ thak sy?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: Hăm kăt sơdrai lei ‘long nhãn jei lei lăi hăm rim ‘long pơtăm anai mơ\n ‘no\h [ar ‘măng chă kăt sơdrai ‘no\h lơ\m mă dơnơm hăp t^h păng lơ\m khei ‘năr ‘long nhan hlôi đei plei. Lơ\m khei ‘năr dơnơm hăp đ^ t^h lei bơ\n rơ\ih io\k 4 sơdrai t^h tơ\ găh 4 pang, pơm ăn sơdrai hăp blu\h ‘lơ\ng; lơ\m khei ‘năr ‘long nhãn hlôi plei ‘no\h bơ\n kăt hu\t sơdrai tơ je# te\h, dôm sơdrai sơdrông sa păng pơjing ăn kơ hăp gơglang ‘lơ\ng vă kơ hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng. Mă ‘lơ\ng hlo\h bơ\n pơjing hăp gơglang tơ\ sơdrai, kăt hu\t dôm sơdrai ie\ ư\h kơ ‘lơ\ng.

- Lăp đơ\ng ro\ng pơtăm đơ\ng 3 – 4 sơnăm năm tơ\ đunh ‘no\h ‘long nhãn jei hlôi đei plei păng gơ\h phe\ io\k plei. Mư\h lei, khei ‘năr au kon pơlei chă vei lăng năng tông ‘long nhãn lơ liơ ho\ thak sy?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: Hăm ‘long nhãn đơ\ng sơnăm mă 4 năm tơ\ đunh ‘no\h hăp đei plei bơih. Khei ‘năr au bơ\n chor thoong vă prôi pho\ng tu\h mơ\r, thoong chor să 20-30cm, jru\ 20 -25 cm. Lơ\m 1 sơnăm chă prôi pho\ng đơ\ng 4 – 5 ‘măng. ‘Măng mă blu\ng bơ\n chă prôi pho\ng lơ\m to\k bo\k khei 2 vă dơnơm blu\h hla, pơơkao, kiơ\ đơ\ng ro\ng ‘no\h lơ\m vă đ^ khei 3 dôm năr blu\ng khei 4 vă pơkao cho#h kơtăn plei ‘lơ\ng, ‘măng mă 3 chă prôi lơ\m to\k bo\k khei 5, ‘măng mă hơtuch chă prôi rongh plei lơ\m to\k bo\k khei 6. Tơdăh vă kơ dơnơm jing ‘lơ\ng dơ\ng lei bơ\n chă prôi pho\ng đơ\ng ro\ng phe\. 

- Lơ\m pơtăm păng vei lăng nhãn oei đei kih thuơ\t kăt lo\ng kơđo\h vă ‘long plei ăl, ih tơroi lăng kih thuơ\t au vă kon pơlei pơm kiơ\?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: Lơ\m pơtăm ‘long nhãn ‘no\h bơ\n chă pơm m^nh [ar trong jang vă kơ dơnơm hăp cho#h pơkao lơ, kơtăn plei gei. M^nh lơ\m dôm trong jang ‘no\h j^ kăt lo\ng kơđo\h. Tơdrong kăt lo\ng kơđo\h gô mơ\ng kiơ\ hơdre\ch, tơdrong jing ‘lơ\ng kơ dơnơm dăh mă kiơ\ to\ ‘mi kial lơ\m sơnăm kơ tơring mă bơ\n đei jơ ‘năr păng trong chă kăt lo\ng kơđo\h phara d^h băl. Hmă hmă hăm ‘long nhãn tơ\ Tây Nguyên ‘no\h bơ\n kăt lo\ng kơđo\h lơ\m vă đ^ khei 11 dăh mă blu\ng khei 12 rim sơnăm. Bơ\n chă rơ\ih dôm dơnơm jing ‘lơ\ng mă chă kăt lo\ng vă plei ăl. Kon pơlei bơ\n io\k săng han chă kăt lo\ng kơđo\h, kăt lo\ng kơđo\h să đơ\ng 0,4-0,5 cm. Tơdăh sơnăm ayơ kơ ‘năr to\ ‘no\h bơ\n kăt lo\ng kơđo\h ‘măng mă 2 ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h.  

- Vă mir pơgar ‘long nhãn hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng hơnơ\ng, đơ\ng ro\ng phe\ ‘no\h bơngai pơtăm nhãn kăl kăt sơdrai lơ liơ vă sơnăm đơ\ng ro\ng hăp plei ăl dơ\ng thak sy?

- Thạc sỹ Nguyễn Hữu Hưng: Hăm kăt sơdrai vă dơnơm ‘lơ\ng lăp đơ\ng ro\ng phe\ ‘noh bơ\n kăt hu\t dôm sơdrai ie\, sơdrai sơdrông sa, sơdrai lơ\m hơmu\l, sơdrai tơ je# te\h vă pơm ăn dơnơm ‘long gơglang ‘lơ\ng. Dôm tơ [ie\ng blu\h ư\h kơ [lep ‘no\h bơ\n jei kăt hu\t hloi. Lơ\m 1 sơdrai bơ\n rong đơ\ng 1-2 tơ ‘mơ\ng blu\h t^h ‘lơ\ng. Kăt sơdrai ‘no\h hăm dôm dơnơm đ^ đei plei. Tơdăh kăt ‘măng mă blu\ng lei bơ\n kăt hu\t 1/2 tơ ‘mơ\ng sơdrai vă kơ hăp oei pơkao, kơtăn plei, sơnăm đơ\ng ro\ng bơ\n kăt tơ ‘mơ\ng anai vă pơm ăn sơdrai hăm ‘lơ\ng ‘no\h mă prôi pho\ng ‘no\h nhen khei ‘năr sơnăm mă 3 năm tơ\ đunh. Sơnăm đơ\ng ro\ng kăt dơ\ng vă dơnơm hăp đei sơdrai ‘lơ\ng hlo\h.

- Lei ah, bơnê kơ thak sy Nguyễn Hữu Hưng hlôi vang yak hơdoi hăm kon pơlei cho\h jang sa hơ.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt