VOV4.Bahnar - Dôm xơnăm tơje# âu, tiu đei lăng jing hơdre\ch pơnăn xa đei yua lơ hloh tơ\ Dak Lak. Mă kăl noh, tơm tiu đei lăng jing minh lơ\m lơ ‘long pơtăm dơnơm kơ lơ unh hnam, lơ\m noh đei lơ unh hnam kon pơlei kon kông tơ\ âu ato\k pơklaih hin dơnuh.

Unh hnam [ok Y Toan Mlô, oei tơ\ xăh Ea Hu, apu\ng Cư Kuin, dôm xơnăm tơje# âu pă đei gleh lap kơdâu chă xa rim kơ năr, tơdrong erih unh hnam [ok tơpă tơplih jo# đơ\ng năr [ok băt pơtăm tơm tiu. Hnam kjăp ‘lơ\ng hloh 150 mét vuông ke\ đei noh gơnơm đơ\ng jên mă [ok chă răk đei yuơ đơ\ng te\ch tiu rim xơnăm. Jing bngai hơdrung Ê Đê gơnơm chă pơ ‘nam pơm jang, adrin ho\k hơlen tơdrong rơgei khoa ho\k kih thuơ\t păng io\k jang kiơ\ kih thuơ\t pơtăm tiu tơ\ tơm hơdrih noh đei lơ plei, pơgar tiu unh hnam [ok đei yua lơ hloh. Xơnăm 2014, pơgar tiu 1.000 tơm noh [ok đei yua 4 tấn tiu găr. Hăm tơdrong đei yua âu, pơgar tiu kơ unh hnam [ok hloh kơ lơ unh hnam nai lơ\m tơring. {ok Y Toan ăn tơbăt: Xơnăm 2000 unh hnam inh pơtăm đei 200 tơm tiu, yuơ ưh kơ đei jên noh đơ\ng ro\ng kơ rim xơnăm pơtăm hơto\k đơ\ng 200 – 300 tơm. Đơ\ng pơtăm tiu truh dang ei noh unh hnam inh đei yua adoi da [iơ\, duh chă răt đei tơmam yua lơ\m unh hnam, tơdrong erih xđơ\ng [iơ\ mơ\n, kon hơ ioh đei ho\k tơnăp hloh. Pơtêng hăm adrol ki noh dang ei jăh vă akhan jơnap hloh.

Oei hăm unh hnam yă H’ Nhơn Niê, oei tơ\ pơlei Ea Kmăt, xăh Hòa Đông, apu\ng Krông Pách tơm tiu tơpă jing tơm pơklaih hin dơnuh. Xơnăm 2001, gơnơm jên tơgu\m đơ\ng dôm jăl jang tơgu\m mă yă kh^n pơtăm 200 tơm tiu vă hơmet mu\k drăm unh hnam. Lơ\m dôm xơnăm mă blu\ng noh tơnap tap mơ\n, mă lei truh dang ei unh hnam yă ưh kơ adro# klaih đơ\ng hin dơnuh mă oei pơih xă đei 500 tơm tiu ăh xơnăm pe\ plei păng 400 tơm oei ăh xơnăm mă 2. Tơje# hăm noh, kon pơlei đei jên chă rong bơ\n nhu\ng, rơmo... Đei yua rim xơnăm je# 300 triu hlak jên. Yă H’ Nhơn Niê ăn tơbăt: Tơdrong pơtăm tiu xơ\ noh tam mă băt, dang ei chă ho\k [oi đơ\ng pơmai oh Yuăn păng đei teh đak axong to\k io\k jên vă jang hơto\k mu\k drăm, xđơ\ng tơdrong erih. Đei jên noh ba pơtăm tiu hăm jrăng xi măng, đei jên dơ\ng noh ba rong nhu\ng, rong rơmo păng răt jrăng xi măng pơtăm tiu.

Unh hnam [ok Y Toan păng yă H’ Nhơn jing 2 lơ\m kxo# unh hnam kon pơlei kon kông tơ\ dêh char Daklak đei tơdrong erih xđơ\ng yuơ đoơng tơm tiu. Vih apong apu\ng Chư\ Kuin, Ea Hleo, Krông Năng, dôm tơring pơtăm lơ tiu kơ dêh char Daklak, rok 2 păh dôm jăl trong vih tơ\ pơlei, thôn, tơ\ xăh, roi năr roi đei lơ hnam man kjăp ‘lơ\ng, tơje# hăm hnam kjung kră xơ\ atu\m hăm pơgar tiu jơk [l^k. {ok Nguyễn Văn Khôi, Kdră anih choh jang xa apu\ng Chư\ Kuin ăn tơbăt: Hăm tơdrong hiôk lơ\m hơto\k jang tiu noh lơ\m apu\ng nhen le\ unh hnam yơ adoi pơtăm tiu, hnam to\ xe\t noh pơtăm minh [ar hre\ng tơm, oei hnam lơ noh minh [ar rơbâu tơm hia. Lơ bngai jang mir mă hăt noh kon pơlei Ê Đê to\k pơdro\ng gơnơm đơ\ng tơm tiu. Pơlei pơla đơ\ng âu duh tơplih hơdăh yuơ đơ\ng đei tiu: Adrol ki tiu mă lơ noh đei io\k jang tơm hăm kon pơlei Yuăn, lơ\m 10 xơnăm kơ âu noh kon pơlei kon kông băt chă pơtăm, pơtăm ưh kơ đei lơ. Oei dang ei noh lơ unh hnam pơtăm, đei unh hnam kon pơlei kon kông đei truh 2000 tơm, oei to\ xe\t noh duh đei minh [ar hre\ng tơm tiu, tơgop lơ\m tơdrong xut le# pơngot tơjur hin dơnuh tơ\ tơring kon pơlei kon kông.

Lơ\m pơkăp ‘long pơtăm kơ anih choh jang xa dêh char Dak Lak, tiu đei lăng jing minh lơ\m dôm hơdre\ch ‘long pơtăm tơgu\m kon pơlei xut le# pơngot tơjur hin dơnuh. Hăm dôm tơdrong adrin đơ\ng kơdih po păng tơdrong tơgu\m găh kih thuơ\t choh jang xa đơ\ng dôm jăl jang, lơ kon pơlei kon kông hlôi kơdih ato\k tơ iung klaih đơ\ng hin dơnuh, pơm pơdro\ng ăn unh hnam păng tơpôl.

KIH THUƠ|T PE|, VEI LĂNG TIU. 

Phe\ sơ\k, ve\i răk tiu đơ\ng ro\ng phe\ ‘no\h jing dôm tơdrong jang joăt joe hăm kon pơle\i pơla bơ\n. Mă le\i vă dă [iơ\ răm ăn kơ tiu đơ\ng ro\ng chă phe\ dăh mă chă sơ\k au to kăl pơ koe\l kon pơle\i bơ\n jang [lep kih thuơ\t ‘mơ\i. Vă kon pơle\i bơ\n băt dơ\ng trong gơlong chă phe\, chă sơ\k răk mong tiu ‘lơ\ng hơ iă, năr au, Tiến sĩ Trương Hồng, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k, Kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên pơtho tơbăt ăn kon pơle\i bơ\n găh kih thuơ\t chă phe\, sơ\k răk mong tiu đơ\ng ro\ng chă phe\. 

- {ok ăi, tơdrong pe\ tiu ưh kơ [lep pơkăp noh gô pơrăm thoi yơ truh tơ\ plei păng tơdrong ‘lơ\ng hăm pơgar tiu? 

- TS Trương Hồng: Tơdăh bơ\n chă phe\ ư\h kơ [lep gô pơm ăn tơgơ\ sơdrai, hơlu\ng hla ‘no\h pơm ăn kơ tiu ư\h kơ jing ‘lơ\ng kơ yuơ lơ lo\h pơm kơ ne# tru\h kơtăn ple\i đơ\ng ro\ng au kơnh. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, chă phe\ oe\i kơ se\, tiu tim mă kră ‘no\h pơm ăn ư\h kơ trăp păng ư\h kơ gan hơ\, kơna tiu ư\h kơ ‘lơ\ng.

- Thoi noh tơdrong pe\ vă pơgar tiu đei yua lơ ning mônh kơnh noh ăh pe\ bơ\n athei hơmet kơchăng yă kiơ?

- TS Trương Hồng: ‘Măn răk ăn chă phe\ ‘lơ\ng hơ iă ‘no\h pơgar ‘long pơtăm kơ bơ\n hoe\i kơ răm pơm kơne# tru\h tơdrong chă tơtăn phe\i ăn pơyan đơ\ng ro\ng au kơnh. Kơ yuơ lơ lo\h, bơ\n kơchăng ‘no\h hmă hmă dang e\i kon pơle\i chă pơtăm tiu hăm hơdrơ\ng ‘long er^h tôch kơ jung kơna mư\h vă ‘măn răk ăn chă phe\ ‘no\h bơ\n pơ pro\ tôm tơmam drăm chă phe\ mă kăl ‘no\h kung pơbe. Mư\h bơ\n chă do\ng kung pơbe ‘no\h do\ng an^h ayơ [lep vă pơm dă [iơ\ răm ăn tơle\i tiu, ư\h kơ gơ\h chă le# [ơ\t yơ mơ\ng kơ vă ôh, mă kăl tơ\ an^h tiu hơ jưp, jing ‘lơ\ng kơnh hơmơt pơm ăn tơle\i tiu kơte\ch, hla tiu hơlu\ng. Mă 2 ‘no\h kon pơle\i bơ\n sơkơ\t băt hơdăh tru\h jơ ‘năr tiu kră đum. ‘No\h jing ple\i tiu đ^ kră ( mư\h bơ\n chă tơpe\t găr hăp) hơra\ng ‘no\h hoe\i bơih, tơdăh tim mă hơra\ng ‘no\h ‘ne\ tam mă chă phe\. Păng mư\h chă phe\ gômơ\ng kiơ\ bơ\n vă pơm tơle\ch găr tiu lơ liơ kơna mă phe\. Tơdăh bơ\n chă sơ\k găr kro le\i bơ\n phe\ [ơ\t khe\i ‘năr ple\i tiu đ^ kră. Tơdăh bơ\n vă pơm tơle\ch tiu klong ‘no\h bơ\n chă phe\ ple\i đum [ru\ng, kơ yuơ đum ‘no\h bơ\n lo\ng kơđo\h găr tiu [ônh hlo\h. Tơdăh chă phe\ ple\i kơse\ đ^ kră ‘no\h ăp kơ bơ\n chă pơ ‘ngơ\m lơ\m đak ‘mơ\i mă gơ\h chă lo\ng kơđo\h găr tiu gơ\h. Mư\h phe\, kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng ‘ne\ chă phe\ hơ ‘nu\h hơ ie tiu. Mư\h bơ\n chă phe\ hơ ‘nu\h ‘no\h kơnh pơm ăn tơle\i tiu kơte\ch păng mư\h kơte\ch tơgơ\ tơle\i tiu ‘no\h gô pơm kơne# tru\h tơdrong chă ple\i đơ\ng ro\ng kơnh păng hơlu\ng hla lơ gô pơm ăn kơ tiu ư\h kơ jing ‘lơ\ng kơ yuơ lơ lo\h mư\h chă phe\ ‘no\h bơ\n kơ sep hơ ie tiu. ‘Ngoăih kơ ‘no\h mư\h chă phe\ đang ‘no\h bơ\n hơmet ming pơ ‘lơ\ng pơgar, chă kăt hu\t dôm sơdrai ư\h kơ ‘lơ\ng, sơdrai sơdrông pơrang pơra\m vă pơm ăn kơ tiu trep io\k mơ\r rong ‘me dôm sơdrai ‘lơ\ng kơ yuơ lơ lo\h hăp đe\i chăt hơ ie, kơtăn ple\i ‘lơ\ng hlo\h ăn pơyan đơ\ng ro\ng.

- Đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang noh bơ\n pơm păng vei lăng thoi yơ vă tang găn răm truh tơdrong ‘lơ\ng hăm găr tiu?

- TS Trương Hồng: Lăp đơ\ng ro\ng chă pơle\h ple\i ‘no\h bơ\n chă sơ\k. Dăh kơ chăng, mư\h sơ\k ‘no\h sơ\k tơ\ cham man dăh mă chă sơ\k hăm kơ [at, ‘ne\ chă sơ\k tơ\ cham te\h ho\h kơnh pơm ăn ple\i tiu ư\h kơ ‘lơ\ng. Mư\h sơ\k ‘ne\ le# kon tơrong, kon kơlap mơ\t tơ\ an^h chă sơ\k. Mư\h sơ\k kro ‘no\h găr kro đơ\ng 12 -12,5 đo# C ‘no\h bơ\n mong răk. Tơdăh tim gan hre\ng ‘no\h pơm ăn găr tiu phơ\k păng kro dêh hnang ‘no\h gô pơm ăn kơ găr tiu hơ iơch, kơna ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h sơ\k kro đơ\ng 12 – 12,5 đo# C. Kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng, bơ\n chă tu\h răk lơ\m [i rơgo\h, ‘ne\ chă tu\h tăh lơ\m [i bơ\n hlôi tu\h tăh mơ\r dăh mă dôm tơmam drăm kiơ [au ‘no\h kơnh pơm ăn kơ tiu ư\h kơ ‘lơ\ng păng chă te\ch ư\h kơ măt. Mư\h mong răk lơ\m hnam mong răk ‘no\h an^h mong răk mă rơhơi gơ glang păng ‘lơ\ng hlo\h kăl đe\i balet tơ\ ala ( ‘no\h jing pơm hơdrơ\r) vă ming [i tơ\ kơpal drơ\h hnam vă hoe\i yu\h ju mơ\t lơ\m ple\i tiu dơ\ng. 

- Bơnê kơ ih hlôi axong jơ pơma dơnuh âu!

Lan - Zưt chih păng rapor