VOV4.Bahnar - Lơ\m dôm xơnăm tơje# âu, ‘long xa plei plei đei blôm nhen kro#i kam, kuich đei tơmơ\t pơtăm tơ\ minh [ar tơring kơ Tây Nguyên păng tro\ hăm teh tơ\ tơring âu. Yuơ noh, hơgăt hơdre\ch ‘long pơtăm âu roi năr roi ato\k lơ. Mă lei, yuơ âu noh hơdre\ch ‘long pơtăm ‘nao, noh mih ma duch nă oei tam mă băt hơdăh lơ\m tơdrong pơtăm păng vei hơlen, mă kăl noh [ơ\t pơgar ‘long [ơm pơrang pơrăm păng plei ưh đei lơ. {ai chih tơ\ hơla âu tơroi găh tơdrong đei [ôh thoi âu tơ\ xăh Chư\ Êa Lang, dêh char Dak Lak:

            Yuơ pơtăm dôm hơdre\ch ‘long to\ xe\t năr ưh đei yua lơ găh mu\k drăm, noh đunh kơ âu 6 xơnăm, unh hnam ‘nho\ng Bùi Văn Xuyến, tơ\ thôn 6B, xăh Chư\ Êa Lang, apu\ng Ea Kar, dêh char Dak Lak hlôi tơplih pơtăm je#  2.000 tơm kro#i kam, kuich. Tam mă đ^ pơngơ\t găh kih thuơ\t vei lăng, rơih teh mă tro\ [lep, vei hơlen thoi yơ vă tơm gơh pran, rong plei kơ nhă ‘lơ\ng noh lơ\m pơgar unh hnam ‘nho\ng đei [ôh he# tơm kuich dreng hla, ôm rơh pơm ăn ‘nho\ng hiơ\r kơ đon, ưh kơ băt vă hơmet thoi yơ mă tro\ [lep:  Pơgar âu đei  700 - 800 tơm kuich mă lei lôch đ^ 20 tơm, cho\ng mă dang ei tam mă băt yua pơgang kiơ vă tang găn. Pho\ng adoi xăi nhen đe mơ\n mă lei dôm tơm noh hơnơ\ng kơ dreng hla, ôm rơh, tơnap hơmet dêh.

            Duh nhen unh hnam ‘nho\ng Xuyến, pơgar ‘long kơ unh hnam ‘nho\ng Hà Thanh Tuấn tơ\ thôn 6B, xăh Chư\ Êa Lang, apu\ng Ea Kar khei năr tơje# âu duh đei tơm kro#i kam, kuich dreng hla păng lôch pơm ăn kơ ‘nho\ng pơngơ\t kơ đon:  Unh hnam inh pơtăm je# 1000 tơm kro#i kam, kuich mă lei lơ\m pơgar đei dôm tơm [ơm pơrang, ưh kơ băt pơrang kiơ. Mă 2 noh dơ\ng pơgar inh xơnăm âu pơtơm ăh xơnăm mă 2 mă lei plei hăp noh kr^t kru\t păng đei lơ plei rơđăng.

            Tơm kro#i kam, kuich gơh pơtăm lơ\m lơ koloăi teh chươh nhen teh tơje# đak krong, teh groi, teh lu\k lơ\k hăm chuơh. Hơyuh to# păng đak tơre\k kăp g^t truh tơdrong ‘lơ\ng păng tơdrong tih hăm plei. {ok Đoàn Đức Hồng, tơ\ thôn Giang Điền, xăh Ea Puk, apu\ng Krông Năng ăn tơbăt, lơ\m dôm xơnăm ‘nao pơtăm, tơdrong pơtăm ‘long pơm yơp noh kăp g^t vă vei xơđơ\ng hơyuh to# păng tang găn hơyuh đak tơpăr ăh pơyan phang: Vă đei tơm pơm yơp noh inh pơtăm tơm juăr, hơdre\ch juăr găm dăh mă đe oei krao ‘long keo găm vă pơm tơm yơp ăn ‘long ‘nao pơtăm blu\ng. Dang ei [ơ\t xơđơ\ng bơih noh tơm juăr noh inh koh le# vă pơtăm hrâu. Oei đak noh tơ\ âu tơje# hăm glung noh kôch đei dôm sào dơnâu đak, đak ưh lai yơ khăi. Lăng atu\m đei tôm.

Lơ\m tơdrong pơtăm, vă tơm to\k giơ\ng pran, đei plei tih, lơ đak, blôm hơkâu ưh kơ hơrăng noh bơngai pơtăm athei băt hơdăh găh kih thuơ\t vei lăng đơ\ng hơto\k teh ăh tơm, hleh xơdrai, tuh pho\ng, ruih đak tro\ khei năr pơkăp. {ok Huỳnh Hữu Vân, tơ\ thôn Hòa Thanh, xăh Ea Nuôl, apu\ng Buôn Đôn ăn tơbăt, athei rơih dôm kơloăi pho\ng rei hăm tơm a hla chă hơdăh păng hlôi đei hơmet tơnăp. Athei yua pho\ng sinh học ‘lơ\ng ăn kơ teh, ke\ tang găn pơrang: Pơgar âu inh yua pho\ng sinh học lơ, kơlih pho\ng âu đe hlôi hơmet pơ ‘lơ\ng, păng ba duh ưh gơh le# găh pho\ng NPK mă lei athei rơih pho\ng NPK mă yơ ‘lơ\ng, ưh đei pơrăm ‘long pơtăm. Atu\m hăm noh ba athei lu\k lơ\k pho\ng sinh học, đei thoi noh pơtơm pơm ăn ‘long xa plei gơh đei măh pho\ng kiơ\ pơkăp noh teh ba gơh xơđơ\ng ‘lơ\ng, dăh mă hơlen tơ\ teh thoi yơ, oei tuh pho\ng lang xă noh teh roi răm ưh giơ\ng hăm ‘long pơtăm ôh. Yuơ đơ\ng xơ\ ba teh ba pă đei giơ\ng noh dang ei tuh vôi vă hơmet ăn hơyuh PH vă tơjur [iơ\ tơdrong iu\ lơ\m teh.

            Atu\m hăm tơdrong tuh pho\ng noh tơdrong hơmet pơgar ‘long pơtăm hli đei pơrang jing tơdrong kăl tơre\k truh. Kiơ\ kơ [ok Vân, kro#i kam, kuich păng ‘long xa plei hơnơ\ng ako\m lơ hơdrông pơrang, mă lei ăh tơm to\k giơ\ng vơ\ pran bơih noh tơdrong yua pơgang hoă ho\k athei kơchăng tôch dêh, mưh yua ưh [lep pơkăp noh gô pơrăm kơtă truh tơdrong ‘lơ\ng hăm plei păng ưh xơđơ\ng hăm jơhngơ\m hăm bơngai xa yua: Ưh lai yơ ba tuh lơ pơgang mă mônh, mă 2 noh ưh kơ yua kư\ kă pho\ng rei păng pơgang hơdrông âu to. Pơtih nhen dang ei lơ\m minh khei ba pơkăp hơmet 2 ‘măng đe\ch, nhen kăt đang xơdrai plei noh tơmơ\t pruih pơgang sinh học. Pơgang noh pơgang sinh học hlôi đei hơmet pơ ‘lơ\ng ưh kơ xx^ pơgang hoă ho\k ôh. Đơ\ng ro\ng kơ hơmet đang noh 15 năr đơ\ng ro\ng ba pơtơm pe\ yua, dang đunh lơ\m 30 năr, [lep hơtaih băl 15 năr [ơ\t doh ba pơtơm io\k yua xơđơ\ng.

Tơ drong kăl đei mơ\r păng trong tang găn sơ drông phă tơ\ tơm ‘long kam kuit

Vă mih ma duch nă păng bôl boăl băt lơ [iơ\ găh ki thuơ\t pơ tăm păng vei rong ‘long xa plei đei lom pơ ma atu\m, ‘long kam, kuit pơ ma adro#, đơ\ng ro\ng âu, Tiên si Hoàng Mạnh Cường, vei lăng môn Bri ‘long păng ‘long xa plei, An^h jang Khoa ho\k ki thuơ\t cho\h jang xa, pơ tăm ‘long Tây Nguyên roi tơ [ôh găh tơ drong kăl đei mơ\r păng trong tang găn sơ drông phă tơ\ ‘long kam, kuit.

Hăm rim kơ loăi ‘long pơ tăm athei băt hơ dăh tơ drong chăt erih đơ\ng sư vă tơ gu\m ăn kon pơ lei đei trong vei rong lăp ‘lơ\ng, kiơ\ khei ‘năr blu\h vơ\ đơ\ng ‘long vă gơ\h đei plei ‘yăl. Kiơ\ Tiên si Hoàng Mạnh Cường, vei lăng môn Bri ‘long păng ‘long xa plei, An^h jang Khoa ho\k ki thuơ\t cho\h jang xa, pơ tăm ‘long Tây Nguyên, ‘long kam, kuit pơ ma adro#, ‘long xa plei đei lom pơ ma atu\m gơ\h erih, tih vơ\ lơ\m hơ yuh to\ đơ\ng 13 - 38 đo# C. Hơ yuh tơ no\ plo\h ple\ch băl kơ plăh kơ ‘năr păng gơ ‘măng roi dêh ‘no\h plei ‘long roi lơ păng ‘lơ\ng. Hlo\h kơ ‘no\h dơ\ng, ‘long xa plei đei lom kăl đei đak tôch lơ, mă loi j^ lơ\m khei ‘năr le\ch pơ kao păng rong plei, mă lei ưh kơ pơ krơ\ng hăm đak lơ\p ‘năi. Lơ\m pơ yan ‘mi, tơ dăh đak ngâm lơ\m te\h to\k păng ưh đei pơ cho\h hu\t đak tơ tom sư gô pơm ăn rơ\h ‘long ôm, hla jơk păng lôch:

“Hăm ‘long kam kuit, pơ ma atu\m j^ ‘long đei lom tơ drong mă 1 mưh le\ch pơ kao, kơ te\n plei kăl đei đak lơ, lơ\m khei ‘năr rong plei kăl đei đak lơ ‘năi. Thoi no\h hăm dôm tơ ring mă bơ\n ‘me\h pơ tăm kam bơ\n athei chă rơih pơ tăm tơ\ dôm tơ ring đei đak hơ nơ\ng. Mă 2 ‘no\h hăm ‘long kam pho\ng tôch g^t kăl, mă loi lơ\m khei ‘năr rong plei. Mă 3 ‘no\h j^ sơ drông phă, mih ma duch nă athei tơ re\k truh ‘năi yoa ‘long kam kuit đei lơ kơ loăi sơ drông phă. Krê hlo\h j^ yă hơ dro, [o\ s^t phă tơ\ ‘long kam kuit. Oei j^ ‘no\h j^ lơ pơ rang j^ phă tơ\ rơ\h. Bơ\n băt hăm ‘long kam kuit đơ\ng tơ ring Kơ tu truh tơ\ tơ ring Pơ băh đa đei lơ kơ loăi virus phă. Pơ tih gia nhen j^ greening, 1 tơ drong j^ tôch hơ mơt. Mih ma duch nă athei băt ‘long kam kuit ke\ ch^u hăm dôm tơ ring to\, tơ ring ‘năr to\ dêh păng hơ yuh to\ plo\h ple\ch băl kơ plăh kơ ‘năr păng gơ măng kơ jung ‘no\h plei ‘long kam roi lơ păng roi ‘lơ\ng. Oei tơ dăh pơ tăm kam tơ\ dôm tơ ring rơ ngơp ‘no\h ‘long kam ưh gan lăp. Băt ră ‘long kam đei lơ kơ loăi, đei kơ loăi sư lăp hăm tơ ring tơ ngie\t, Pơ tih gia nhen Sơn La, Thái Nguyên dôm kơ loăi hơ dre\ch kam lăp hăm tơ ring tơ ngie\t. Mă lei đei lơ hơ dre\ch kam kuit đa pơ tăm tơ\ tơ ring to\ ngăl, hơ yuh to\ pơm ăn plei đei s^k lơ, ‘no\h j^ tơ drong chăt erih tih vơ\ mă bơ\n athei băt tơ\ ‘long kam.

‘Ngoăih kơ hơ yuh to\ păng đak ‘no\h kơ chơ\t te\h [ơm truh tơ\ plei ‘long ‘năi. Kiơ\ Tiên si Hoàng Mạnh Cường, ‘long kam, kuit chăt jing ‘lơ\ng hlo\h tơ\ te\h dơ\k. Hơ dro# te\h gôh bazan ‘no\h plei ưh gan ‘yăl păng ưh gan ‘lơ\ng dang tơ ring nai. Yoa thoi no\h, mih ma duch nă athei rơih kơ loăi te\h mă lăp vă pơ tăm.

“Kăl loi ‘long kam, kuit ke\ ch^u hăm dôm tơ ring te\h kơ ne# mă ưh ‘no\h te\h dơ\k. Sư tôch lăp hăm te\h dơ\k. Hăm dôm tơ ring te\h gôh Bazan ‘no\h mưh pơ tăm mih ma duch nă gô [ôh 1 tơ drong, ‘no\h ‘long kam ưh gan ‘lơ\ng, plei jur hlo\h 1 puăt pơ têng hăm pơ tăm tơ\ dôm tơ ring te\h dơ\k. Kơ lih yoa te\h gôh bazan đei kơ chơ\t săt tôch lơ kơ na sư jing ^u [iơ\ pơ têng hăm plei tơ\ tơ ring nai.”

            Tiên si Hoàng Mạnh Cường ăn tơ băt, tơ drong tuh mơ\r ăn ‘long đei lom tôch g^t kăl, ưh lăp pơm ăn plei ‘yăl đe\ch mă oei pơm ăn ‘long plei ‘lơ\ng dơ\ng. Tơ drong săy pho\ng ưh tro\ pơ yan, ưh lăp hăm tơ drong ‘me\h vă đơ\ng ‘long gô pơm ăn plei ưh đei ‘long, plei iu\, đak ưh kơ lơ, plei ie\, te\ch ưh đei kơ jă. Yoa thoi no\h kiơ\ khei ‘năr tih vơ\ đơ\ng ‘long bơ\n tơ le\ch trong săy pho\ng mă lăp pơ truh măh mai kơ chơ\t đa trung vi lượng ăn ‘long.

Đơ\ng ro\ng kơ phe\ plei athei kăt hơ le\h dơng sơ drai đei sơ drông phă, găn pơ hre\ng đak to\ se\t hlo\h ‘no\h 20 năr, đang kơ ‘no\h tơ ruih đak dơ\ng păng tuh thim pho\ng tơ\ hla păng tơ\ tơm ‘long vă pơm ăn ‘long le\ch pơ kao, kơ te\n plei:

“Hăm pho\ng tuh ăn ‘long kam kuit, mih ma duch nă athei săy pho\ng kiơ\ khei ‘năr ‘long chăt. Lơ\m khei ‘năr đei plei, bơ\n le# gan săy pho\ng đam, păng athei săy pho\ng lân păng Kali. Kăl loi dơ\ng bơ\n athei tuh thim pho\ng vi lượng. Trung lượng păng vi lượng vă sư đei lơ kơ chơ\t khoáng păng s^k. Oei mưh bơ\n săy lơ pho\ng đam [ât ‘long đei plei ‘no\h sư pơm ăn plei ie\ hơ lu\ng, ruh. Tơ drong mă 2 ‘no\h, pho\ng săy lơ\m khei ‘năr le\ch pơ kao, kơ te\n plei, bơ\n athei tơ jur [iơ\ pho\ng đam păng Lân, hơ to\k Kali ‘no\h sư gơ\h le\ch pơ kao, kơ te\n plei ‘lơ\ng hơ nơ\ng.”

Ku\m hăm săy pho\ng ‘no\h tu\h mơ\r tôch kăl hăm rim kơ loăi ‘long pơ tăm hai. Tơ drong tuh thim mơ\r ăn ‘long kam, kuit athei kơ chăng, mơ\r tuh ăn te\h 1 sơ năm 1 ‘măng, mơ\r ‘lơ\ng hlo\h j^ ich sem văt, ich ie\r. Tơ dăh ưh đei mơ\r u hơ met ‘lơ\ng ‘no\h bơ\n gơ\h tuh tơ plih hăm pho\ng vi sinh:

“Mơ\r hăm rim kơ loăi ‘long pơ tăm ‘lơ\ng ngăl. Mơ\r kiơ\ đon tơ che\ng đơ\ng bơ ngai jang khoa ho\k, nhôn tơ tă ăn mih ma duch nă athei tuh mă lơ. Mă loi hăm ‘long kam kuit, kơ loăi ‘long tôch lăp hăm Lân păng Kali ‘no\h ich rơ mo păng ich sem văt tôch ‘lơ\ng hăm ‘long kam kuit.”

Tiên si Hoàng Mạnh Cường roi tơ [ôh trong săy pho\ng lơ\m 1 sơ năm thoi âu:

-‘Long đơ\ng 1 – 2 sơ năm: pho\ng săy ăn 1 tơm ‘long đei: 1 puăt k^ vôi + 80 truh 150 gram đam + 100 truh 150 gram lân + 100 truh 150 gram Kali.

-‘Long đơ\ng 4 – 5 sơ năm: pho\ng săy ăn 1 tơm ‘long đei: 7 lang vôi + 200 truh 250 gram đam + 150 truh 200 gram lân + 150 truh 250 gram Kali.

-‘Long đơ\ng 6 – 7 sơ năm: pho\ng săy ăn 1 tơm ‘long đei: 1k^ vôi + 300 truh 400 gram đam + 250 truh 300 gram lân + 300 truh 400 gram Kali.

-Khei ‘năr ‘long le\ch pơ kao kơ te\n plei athei săi dơ\ng lân păng Kali.

-Khei ‘năr adrol kơ phe\ 20 năr athei săy thim Kali vă hơ to\k kơ chơ\t [ăt păng ‘lơ\ng ăn plei.

Le# gan yoa pho\ng Urê kok kơnh pơm ăn plei kam kuit iu\, te\ch ưh đei kơ jă.

Lan hăm Dơ\ng: Tơ blơ\