VOV4.Bahnar - Găn ga pơyan to# phang đunh năr, mơ\t ăh pơyan ‘mi duh jing khei năr tơm tiu [ônh [ơm pơrang pơrăm. Hăm dôm pơgar ‘long pơtăm hlôi [ơm pơrang đơ\ng adrol kơ noh tơdrong hơmet roi pơm kon pơlei tơre\k hloh.

         Yă Nguyễn Thị Lan, oei tơ\ thôn Hiệp Thành, xăh Quảng Hiệp, apu\ng Chư\ M’gar, dêh char Dak Lak đei 5 sào tiu ăh xơnăm pe\ plei. Mă lei, khei năr tơje# âu, pơgar tiu [ôh dreng hla, minh [ar tơm noh jô păng lôch kro. Mă hăt noh ăh pơyan phang âu ki, pơgar ‘long roi hlăm hloh. Dang ei mă pơtơm pơyan ‘mi mă lei pơgar ‘long duh tam mă to\k giơ\ng, yă pơngơ\t kơ đon, mưh tơdrong mă âu pơdui đunh noh pơyan đơ\ng ro\ng kơnh ưh kơ đei yua nhen ‘meh vă ôh. Yă Nguyễn Thị Lan ăn tơbăt: “Inh apinh lăng dang ei pơrang hăp pơm dreng hla, lôch tenh thoi âu noh hơmet pơgang kiơ vă kon pơlei gơh io\k yua ăh blu\ng pơyan ‘mi. Dang ei pơgar tiu âu pruih pơgang kiơ vă kơ hăp tơ ‘mơ\ng kơtuen plei. Pơrang ră mă lei hăp hơnơ\ng kơ hon hla noh măng dăk yă de gam [enh tơ\ hla tiu”.

          Duh nhen unh hnam yă Lan, unh hnam [ok Bùi Tấn Chánh, oei tơ\ thôn Hiệp Thành, xăh Quảng Hiệp, apu\ng Chư\ M’gar pơtăm tiu đơ\ng xơnăm 2000. Mă đei lơ xơnăm pơtăm păng vei lăng tiu, mă lei xơnăm xơ\, [ok adoi ưh kơ đei yua je# 300 tơm tiu yuơ pơrang lôch tenh lôch klui. Mă đei hơmet hăm lơ trong kiơ\ pơtho ră, [ok adoi oei pơngơ\t kơ đon kơxo# tơm tiu nai lơ\m hơgăt pơtăm je# 1 ha minh puơ\t kơ unh hnam gô [ơm pơrang, ưh kơ ke\ hơmet. {ok Bùi Tấn Chánh ăn tơbăt: “Nhen pơgar unh hnam inh dang ei tơm tiu [ơm pơrang lôch tenh lôch klui thoi âu noh le# đe\ch bơih, dang ei tơm tiu oei ‘lơ\ng, ‘meh tang găn pơrang lôch tenh lôch klui noh ba athei pruih pơgang yă kiơ vă tang găn adrol kơ  pơyan ‘mi, lơ\m pơyan ‘mi păng đơ\ng ro\ng kơ pơyan ‘mi?”.

         Băt hơdăh đơ\ng hơgăt pơgar tiu lôch hiong je# tong ane# yuơ chă yua pho\ng rei ưh kơ [lep pơkăp, blu\ng pơyan ‘mi xơnăm âu, ‘nho\ng Lê Doãn Huy, oei tơ\ pơlei Ea Mdhar 2, xăh Ea Nuôl, apu\ng Buôn Đôn hlôi tơplih yua mơ\r vă tuh ăn ‘long pơtăm pơtăl kơ yua pho\ng hoă ho\k nhen adrol âu ki. ‘Nho\ng ‘meh vă, hăm trong vei lăng âu noh pơgar ‘long pơtăm gô to\k giơ\ng păng đei yua xơđơ\ng hloh lơ\m pơyan pe\ truh âu kơnh: “Pơgar tiu tih xă kơ unh hnam inh pơtăm đei đunh khei noh chă tuh dôm kơloăi pho\ng răt đơ\ng ko\ng ti, răt yua mă blu\ng noh [ôh adoi ‘lơ\ng, mă lei đunh kơ noh hăp pơrăm truh tơ\ rơh, âu xơ\ noh ‘nao pe\ đang tiu noh tơm lôch je# 500 tơm, dang ei inh băt hơdăh, inh pă đei yua pho\ng hoă ho\k bơih, minh xơnăm inh tuh minh ‘măng vă ăn hăp le\ch pơkao đe\ch, oei dôm to noh inh tuh ^ch rơmo uh bu\k, tuh ăh tơm [ơ\t blu\ng pơyan ‘mi, ăh uh noh tuh thim tơmam Tricoderma vă hăp tang găn pơmâu ‘me#”.

Nhen nhôn hlôi tơroi, tơdrong sơdrông pơra\m gô pơm kơne# tru\h tơdrong blu\h vơ\ păng pơkao, kơtăn ple\i kơ tiu, mă kăl lơ\m khe\i năr tru\h pơyan ‘mi, jing khe\i ‘năr vă chăt hơ ie pơkao păng kơtăn ple\i. Vă tơgu\m ăn kon pơle\i băt hlo\h dơ\ng găh tang găn sơdrông pơrang pơra\m tiu lơ\m khe\i ‘năr blu\ng pơyan ‘mi, bơngai chă ch^h kơtơ\ng ang ăn Radiô NPMVN đe\i pơma dơnu\h hăm Tiến sĩ Phan Việt Hà, Kơdră An^h Pơ pro\ trong jang Khoa ho\k păng Jang hơdoi apu\ng ple\nh te\h găh Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t Cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên.

- Tiến sĩ Phan Việt Hà ăi, yak tru\h pơyan ‘mi ‘no\h tiu hăm đe\i răm sơdrông pơrang pơra\m lơ liơ ưh?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: Hre\i au yak mơ\t lơ\m pơyan ‘mi, đe\i ‘mi blu\ng pơyan păng hrau hăm ‘măng to\. ‘nau jing jơ ‘năr ‘lơ\ng ăn sơdrông pơrang chek lar char lơ. Khe\i năr au, tiu to\k bo\k vă chăt hơ ie, cho#h pơkao, kơtăn ple\i. Bơ\n kăl lăng kơ jăp sơdrông pơrang pơra\m dơnơm tiu. Lơ\m pơyan ‘mi đe\i pơrang j^ dăh mă pơmau chek lar, lơ\m au đe\i pơrang găm kro hle\k hlo\k, pơm ăn hla kro găm, pơrang lôch koăng lôch dar deh ‘no\h dôm pơrang hli hlơt hlo\h hăm tiu. Găh sơdrông pơra\m ‘no\h bơ\n kơchăng [art kơ loăi gô pơm pơra\m pơkao păng hơ ie vă je# pơkao ‘no\h yăde păng măng dăk.

- Mư\h le\i pơm lơ liơ vă kon pơle\i băt rim kơ loăi sơdrông pơrang pơra\m au đe\i chă pơra\m lơ\m pơgar tiu bơ\n?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: Hăm pơrang kro găm ‘no\h hmă hmă mư\h đe\i ‘mi jrăh bơ\n [o#h tơ\ hla đe\i găm hle\k hlo\k ‘no\h jing pơrang kro găm. Găh dôm yăde ‘no\h bơ\n [o#h hăp kơtăp tơ\ dôm tơng hla. Bơ\n kăl chă lăng mă hơlen kơna ma\ [o#h pơrang pơra\m lơ\m pơgar. Găh yăde ‘no\h hăp kơ ‘nơp tơ\ klak hla dăh mă tơ\ rim hơnhu\l pơkao, ple\i. Bơ\n dăh năm lăng pơgar hơnơ\ng vă tang găn pơrang pơra\m.

- Mư\h đe\i [o#h dôm pơrang sơdrông pơra\m lơ lo\h kon pơle\i chă pơlôch lơ liơ ho\ tiến sĩ?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: Lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h ư\h khan lăp pơrang găm kro hle\k hlo\k mă le\i oe\i đe\i pơrang anai kơ yuơ pơmau pơm ăn. Bơ\n gơ\h io\k yua rim pơgang ‘lơ\ng ve\i lăng tiu nhen: Ridomil Gold dăh mă Alirtte. Hăm pơmau ‘no\h bơ\n dăh pruih jơ\p lơ\m pơgar tiu hloi yuơ pơmau chek lar kơtang. Găh yăde dăh mă măng dăk ‘no\h bơ\n io\k yua rim kơ loăi pơgang pơlôch sơdrông. Năm tơ\ an^h te\ch pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm ap^nh rim kơ loăi pơgang joăt pơlôch yăde dăh mă dôm kơ loăi pơgang pơlôch sơdrông chă pruih. Mư\h pruih ‘noh puih mă iôm tơ\ hơnhu\l ple\i, kơ yuơ yă de ngăl kơ ‘nơp lơ\m rim hơnhyu\l ple\i, kơna bơ\n pruih mă iôm. Tơdăh pơyan cho#h pơkao ‘no\h bơ\n chă pruih tơ\ kơsơ\ vă hoe\i pơm kơne# tru\h cho#h pơkao, kơtăn ple\i kơ tiu.

- O| ah, nhen hlôi pơma tơbăt tơ\ kơpal he\i ‘no\h kon pơle\i je\i tôch tơtăm găh pơrang lôch koăng lôch dar deh mư\h tru\h pơyan ‘mi. Mư\h le\i hăm pơrang au ‘no\h kon pơle\i pơm tơdrong yă kiơ vă tang găn hơlau koh?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: Hăm lôch koăng lôch dar deh ‘no\h jing pơm kơne# kơtang tru\h jang tiu tơ\ Việt Nam păng đe\i ‘măng pơm kơne# tru\h lơ\m ple\i te\h. Tru\h dang e\i, pơrang lôch koăng lôch dar deh oe\i tim mă đe\i trong ayơ hơmet ke\ pơrang lôch koăng. Hăm [ar pơrang au ‘no\h bơ\n kăl ve\i lăng năng tông pơgar mă ‘lơ\ng vă ke\ krơ\ng. Khu\l jang khoa ho\k je\i hlôi tơle\ch trong jang vă kiơ bơ\n kơchăng lăng tru\h pơ jing ăn pơgar tiu jing ‘lơ\ng, tang găn dơ\ng pơrang lôch koăng lôch dar deh.

Trong jang mă blu\ng bơ\n kăl lăng tru\h ‘no\h cho\h pơ ‘ngoăih pơgar mă gơ glang vă ve\h ver pơrang lang să, chă oe\i. Mă [ar, hăm pơgar tiu ‘no\h kăl pơcho\h đak ‘ne\ kơ ăn đak tơ\ng ‘no\h kăl hlo\h. Bơ\n ‘ne\ le# đak lo\k tơ\ng lơ\m dơnơm tiu, păng ‘ne\ le# đak lo\k đơ\ng dơnơm tiu au ro năm tơ\ dơnơm tiu anai. Mă pêng dơ\ng ‘no\h bơ\n kăl chă tu\h prôi mơ\r pho\ng mă [lep, kăl chă tu\h mơ\r kơ yuơ mơ\r gô tơgu\m ăn dơnơm jing ‘lơ\ng, pơm ăn kơ te\h rơhu\ vă rơ\h trep io\k mơ\r ‘lơ\ng hơ iă hlo\h.

‘Ngoăih kơ ‘no\h hre\i au, nhôn je\i chă pơkă dơ\ng ‘no\h dăh io\k yua tơmam sinh ho\k lơ\m au đe\i pơmau tang găn, pơ t^h gia nhen Trichoderma dăh mă Pseudomonas, ‘nau rim kơ loăi mă khu\l khoa ho\k hlôi chă tơche\ng hơlen, hăp gô ke\ tang găn rim pơmau pơrang dăh mă bơ\n kơ ep lep ler pơra\m au to, pơ t^h gia nhen dôm tơmam pơm ăn đe\i yăde lơ\m te\h. ‘Nau dôm kơ loăi mư\h chă prôi ‘no\h gô tơgu\m ke\ tang găn păng pơm dă [iơ\ đe\i pơmau pơrang, dăh mă dă [iơ\ đe\i yăde oe\i lơ\m te\h.

- Bơnê kơ ih hơ tiên sih hlôi ‘măn jơ ‘năr vang chă pơma dơnu\h au.

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t + Lan