VOV4.Bahnar - J^  tơ [ong tơ plo\k kơchôp pơm pơra\m muk drăm kơtang; kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h tơm jang pơgang apu\ng ple\nh te\h (OIE), ‘nau jing pơrang j^ dơ\ng mă blu\ng đe\i pơlăp lơ\m gru\p A. Vă dă [iơ\ j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp pơra\m tơ\ kon tơrong, bơngai rong kăl băt hơdăh m^nh [ar tơdrong tơ\ ala au:

Găh tơdrong tơm pơm ăn j^:

J^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp kơ yuơ sơmach pơm ăn. Tơ\ Việt Nam hlôi đe\i [o#h găh lơ 3 type pơm ăn jing j^ ‘no\h A, O păng Asia1. Dôm kon tơrong ngăl tơ po\h j^ au ‘no\h kơpô, rơmo, nhu\ng, j^l, joe\i...

 Trong tơpo\h tơ\ kon tơrong ‘no\h:

            - Sơmach j^ đe\i lơ\m đak hai, đak ‘nôm, đak to\h, đu\h kơ kon tơrong dăh mă lơ\m kial, tơmam, cham char …;

            - Tơpo\h kơtă kơ yuơ kron hơdoi kon tơring j^ hăm kon tơrong ư\h kơ j^;

            - Tơpo\h kiơ\ bơngai ve\i rong, gre chơ, tơmam drăm hie\m rong, tơ\ groi ve\i, ^ch kon tơrong, cham char đe\i pơrang j^;

            - Nhu\ng đơ\ng ro\ng klăih j^ oe\i đe\i sơmach j^ lơ\m 1-2 khe\i; kơpô rơmo đe\i sơmach j^ lơ\m 3-6 khe\i, đe\i ‘măng sơmach j^ ge\i lơ\m hơkau prăt sơnăm, kơ yuơ lơ lo\h kơpô rơmo j^ au gơh tơpo\h hăm kon tơrong anai lơ\m mă chă ve\i hơdoi;

- Pơrang tơpo\h kơtang, đơ\ng te\h đak au tru\h te\h đak anai ‘moi kiơ\ chă chơ ‘nhe\m, akar, kơting, sơke, kơchôp, đak to\h, so\k kon tơrong.

Đe\i [o#h j^:

- Tơ\ kơpô, rơmo; Khe\i ‘năr vă đe\i j^ đơ\ng 2-5 năr, đe\i ‘măng tru\h 21 năr. Kơpô, rơmo j^, lơ\m 2,3 năr blu\ng yu\h to\ tru\h 40⁰C, ư\h kơ ‘me\h chă sa dăh mă ư\h kơ sa, [ơ\r hăp le\ch đak hai jơ jưi kok nhen le\ kơmơ\k sa [o\ng; pơto\k lin, rơ pie\t, trôm mu\h, kơchôp, bla kơchôp, to\h. Mư\h pơto\k pơchăh pơm ăn rơka păng [ônh pơm ăn kơchôp tơplo\k.

- Tơ\ nhu\ng: Khe\i ‘năr vă đe\i j^ đơ\ng 2-4 năr, đe\i ‘măng tru\h 21 năr. Nhu\ng j^, che\p pơ gru\n hơnơ\ng 40 - 41,5⁰C; nhu\ng le\ch đak hai, đe\i [o#h pơto\k tơ\ kơchôp, tơ\ tơpang jơ\ng, tơ\ bla jơ\ng, dôm pơto\k au roi đunh pơto\k roi kơtang đơ\ng no\h pơchăh, pơm ăn pơchu\ng. Nhu\ng j^ ư\h kơ ‘me\h chă yơ yak, ngăl chă bun, ư\h kơ ‘me\h sa; tơdăh nhu\ng j^ kơtang ‘no\h hăp nơnăm hăm ku\l tăng, pơm ăn tơ\ ku\l tăng rơka. Tơ\ nhu\ng yo\ng, đu\h [o#h tơ\ to\h pơm ăn rơka to\h. Tơdăh nhu\ng yo\ng hlông ‘no\h [ônh pơm ăn kon hăp lôch lơ\m lăm.

Pơbe, tr^u: Khe\i ‘năr đe\i j^ 2 - 7 năr, pơbe, tr^u j^ pơ gru\n kơtang 41,5⁰C lơ\m 2 - 4 năr, đe\i [o#h pơto\k đu\h tăp dăr [ơ\r, đơ\ng ro\ng ‘no\h tru\h tơ\ jơ\ng, to\h; đu\h pơchăh pơm ăn rơka [ơ\r kơna pơbe, tr^u j^ [ơ\r ư\h kơ ‘me\h sa ‘ngie\t.

- Tơ\ lôch ru\ng, tơdrong đe\i [o#h j^ tơ\ lơ\m klak dăh mă tơso\h, kon tơrong lôch te\nh koăng lơ\m 12-20 jơ kơna ư\h kơ đe\i [o#h j^ tơdrong anai.

 Rim trong tang găn hơlau, hơmet j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp tơ\ kon tơrong kon pơle\i bơ\n kăl kơchăng:

Ato\k kơtang bơ\ jang pơro# pơ rôp vă rim bơngai băt hơdăh găh tơdrong tơm, [o#h j^, dôm tơdrong pơra\m păng trong gơlong tang găn hơlau, tơ jră tang găn j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp.

Pơm ‘lơng ve\i lăng rơgo\h: hơnơ\ng pơm ăn rơgoong rơgo\h ‘lơ\ng, chă pruih pơgang pơlôch sơmach j^. Răt rong kon tơrong bek ‘lơ\ng, đe\i [et pơgang tang găn hơlau j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp; hơdrol vă tơmơ\t lơ\m khu\l ‘no\h kron, ve\i hơdro# lơ\m 21 năr. Bơngai mơ\t năm lăng, bơngai jang pơgang kon tơrong --- hơdrol vă mơ\t le\ch tơ\ an^h rong kăl pơm rơgo\h hơbe\n ao au to.

Tang găn hơlau pơrang j^ hăm vaccine: mă kăl lăng ba kơ jăp [et pơgang tang găn hơlau tơdrong j^ ăn kon tơrong tơ\ tơring [ônh tơpo\h j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp, chă rơ\ih vaccine mơ\ng kiơ\ nơ\r pơtho đơ\ng [ok thây pơgang kon tơrong. Chă [et pơgang vaccin tang găn j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp ăn kơpô, rơmo, nhu\ng pơbe ‘măng mă blu\ng lơ\m mă kon tơrong ‘nao lăp 2 gie\ng đơ\ng ro\ng su, đơ\ng ro\ng 28 năr ‘no\h [et jru\m mă 2, đơ\ng ro\ng ‘noh kư\ mă 6 khe\i chă [et dơ\ng 1 ‘măng.

Mư\h đe\i [o#h pơrang j^, kăl kron kon tơrong j^ oe\i hơdro#; ư\h kơ chă ve\i hơdoi hăm rơmo anai, ư\h kơ chă te\ch, [u\h te\ch ‘nhe\m, hu\t kon tơrong lôch tơ\ au to.

Khăm hơlen kơtang mư\h te\ch tơle\ch răt tơmơ\t kon tơrong 2 păh rim tơring. Jang kiơ\ trong jang tang găn j^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp kiơ\ trong Tơchơ\t đơ\ng An^h jang pơgang ve\i lăng kon tơrong ‘no\h: Ăn oe\i hơdro# dôm kon tơrong j^, ư\h kơ chă ve\i hơdoi; hơnơ\ng ôp rơgo\h hơdroong, hơmet pơ ‘lơ\ng an^h chă ve\i, tơmam drăm hie\m, gre chơ ... jang kiơ\ pruih pơgang pơlôch sơmach j^ tơ\ tơring đe\i jau kon tơrong j^, kon tơrong lôch.

J^ tơ [ong tơ plo\k kơchôp tim mă đe\i pơgang hơmet s^t, trong gơlong tơm ‘no\h tang găn hơlau ăn kon tơrong hăm trong gơlong chă hie\m ‘me măh mai, ăn sa ‘ngie\t au to ‘lơ\ng hơ iă, ăn sa hloi vitamin, dôm pơgang bek ‘lơ\ng; hơnơ\ng ve\i rơgoong rơgo\h ‘lơ\ng. Chă ming hơmet rơka hăm pik pơgang jơk Mê-ty-len, kôl iod dăh mă đak kro#i, khe#, [et pơgang vă tang găn pơchu\ng;

Kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h tơm Pơtru\t cho\h jang sa Te\h đak

Bơngai tơblơ\ nơ\r: Amazư\t