VOV4.Bahnar - Dang ei dêh char Kon Tum đei pơhlom 100 ha tiu, ako\mmă lơ noh tơ\ plei tơm Kon Tum păng dôm apu\ng: Đak Hà, Sa Thầy, Ngọc Hồi. Mă thoi noh, lơ bngai pơtăm tiu tơ\ Kon Tum tam mă băt hơdăh găh kih thuơ\t pơtăm, vei lăng, pơm ăn ưh kơ đei io\k yua păng plei tiu ưh kơ ‘lơ\ng mơ\n.

            Tơdrong erih kơ unh hnam noh gơnơm lơ\m choh jang xa, [ôh hơdăh tơm kxu, cà phê kjă to\k jur ưh kơ xđơ\ng, đunh kơ âu 5 xơnăm, [ok Nguyễn Văn Bá, oei tơ\ thôn 8, xăh Đak Cấm, plei tơm Kon Tum tơplih trong jang xa. {ôh tơm tiu kjă xđơ\ng hloh, đei io\k yua lơ, [ok pơđăp hăm kon hơkăn axong pơtăm tiu dôm hre\ng tơm. Khei năr găn ga, đơ\ng ro\ng kơ tơnap tap, pơgar tiu unh hnam [ok Bá adoi le\ch pơkao kơtuen plei; mưh lei ưh kơ đei nhen ‘meh vă. {ơ\t bngai chih kơtơ\ng ang truh tơmang pơgar tiu kơ unh hnam, noh [ok Bá tơroi: kơlih po tam mă băt hơdăh kih thuơ\t pơtăm, vei lăng hơdre\ch ‘long pơtăm âu, mă hăt noh ăh khei vei lăng tơm tiu đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei:  “Lăng atu\m inh duh pơtơm jang păng băt pơgia đe\ch. Duh gơnơm đơ\ng ‘nho\ng hnam păh to,kơlih xư jang đei yua lơ ‘măng bơih. Inh [ôh thoi noh, inh gơnơm xư tơroi pơtho gu\m. Pơtih nhen tơm noh kăl yă kiơ. Oei pơrang lôchtenh, lôch hiơ\ noh hăp kăl pơgang yă kiơ ba duh ho\k[oi đe\ch, ưh kơ băt hơdăh găh kih thuơ\t ôh”

            Năm tơchơ\t păng tơjra#m pơma dơnuh hăm bngai pơtăm tiu tơ\ Kon Tum [ôh hơdăh “rim bngai tuh pho\ng kiơ\ trong phara băl”. Đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei, ăh tơm tiu kăl noh athei vei lăng mă tơnăp, [lep pơkăp vă tơm to\k giơ\ng hơmet ăn pơyan pơkao đơ\ng ro\ng kơnh noh lơ kon pơlei tơ\ Kon Tum tam mă vao hơdăh găh kih thuơ\t, nhen hram đak, tang găn pơrang ruh plei yuơ xơmach... ăn tơm tiu. Pơmai Nguyễn Thị Thoa tơ\ thôn Thanh Xuân, xăh Đak Ngọc, apu\ng Đak Hà ăn tơbăt, pơmai vei lăng pơgar tiu kơ unh hnam duh nhen vei lăng tơm cà phê dăh mă tơm kxu, lăng atu\m pe\ plei, kôih kơtăk đang noh ba athei tuh pho\ng ăn kơ hăp:  “Đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang noh inh tuh pho\ng NPK ăn kơ hăp đang kơ noh tuh pho\ng vi sinh, mơ\r kon tơrong. Lăng atu\m mơ\r kon tơrong noh uh bu\k ‘mơ\i mă gơh tuh”

            Ưh kơ adro# hăm bngai pơtămpơtăm tiu ưh kơ vao dôm tơdrong kăl lơ\m choh jang xa, vei lăng hơdre\ch ‘long pơtăm âu. Kơtă hăm dôm bngai pơtăm tiu hlôh vao duh kơche\ng pơhơi păng hlôh vao pơgia găh trong vei lăng tơm tiu. Răm hloh noh, đei dôm unh hnam kon pơlei jang hăt hot noh ưh kơ đei tơdrong hơmet găh tơdrong hlôh vao vă pơtăm tơm tiu. Tơdrong mă jang hơnơ\ng truh tơ\ yơ noh apinh [ơ\t doh, đang kơ noh vei lăng kiơ\ bngai âu tơroi noh jang kiơ\ thoi ăi, bngai to tơroi noh jang kiơ\ thoi noh. {ok Nguyễn Đức Trung, tơ\ thôn 8, xăh Đak Cấm, plei tơm Kon Tum tơroi: “Đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang noh ba hơlen đak, ba ưh kơ đei ruih đak bơih vă kơ hăp le\ch pơkao. Dang tơm tiu hăp hram đak păng hrăng ‘mơ\i noh hăp pơtơm le\ch pơkao. Tuh pho\ng mơ\n, mă lơ noh pho\ng lân hăm kali vă hăp [ônh le\ch pơkao. Oei đạm noh tuh to\ xe\t đe\ch, jang thoi ăi đe\ch lah”

            Kơdih akhan hlôh vao găh jang tiu păng pe\ yua, [ok Lê Văn Thư, oei tơ\ pơlei  Bua, xăh Ia Chim, plei tơm Kon Tum tơroi thoi âu: “Pe\ đang noh ba kăt hleh xơdrai. Dôm xơdrai kro, đei pơrang noh ako\m ‘nhăk anih nai xoh le#. Đang kơ noh ba tuh vôi, bôm sulfat đồng. Adrol kơ ruih đak noh le# hăp le\ch pơkao lơ\m minh [lon noh ba [ôm sulfat đồng minh ‘măng dơ\ng. Ba ruih đak vă kơ tiu le\ch tơ ‘mơ\ng pơda noh ba [ôm pơgang hơdrôngminh ‘măng đe\ch. Bơ\n athei tang găn pơrang ăn kơ hăp rim khei pruih 2 ‘măng sulfat đồng. Đơ\ng ro\ng kơ noh mưh tong ane# hơgăt pơgar le\ch pơkao bơih noh ba [ơm pơgia pho\ng pruih hla vă hăp rong plei”

Tơdrong răm đơ\ng tơdrong ưh kơ vao găh kih thuơ\t chă mơ\ng thoi yơ jang thoi ăi lơ\m tơdrong vei lăng pơgar tiu đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei, pơm ăn lơ kon pơlei tơ\ Kon Tum jing tơnap tap hloh. Truh bơih khei năr athei bơ\ng pang pơgar tiu kơ unh hnam roi răm kơtang hloh kăl yă kiơ noh hlôi klui bơih. 

Yoa tam mă băt ki thuât pơ tăm, vei rong, ku\m hăm pơ rang j^ phă, mă loi j^ pơ rang phă pơm ăn hla jơk (đei tơ ring krao hla dreng), rơ\h ôm, pơm ăn plei jur păng ưh gan ‘lơ\ng, [ơm kơ ne# truh tơ drong đei io\k yoa kơ kon pơ lei. Mưh lei, bơ ngai pơ tăm tiu athei pơm thoi yơ vă vă jang xa đei io\k yoa kơ jăp? {ok Nguyễn Văn Chương, Bơ ngai juăt tơ roi tơ [ôh găh ki thuât cho\h jang xa tơ blang ăn bơ\n tơ drong ‘nâu:

-{ok ăi, bơ ngai pơ tăm tiu tơ\ Tây Nguyên oei tơ to\ đon yoa pơ rang j^ hla jơk păng rơ\h ôm tơ\ tiu, apinh ih tơ roi yoa kiơ đei j^ păng trong tang găn thoi yơ?

-{ok Nguyễn Văn Chương: Pơ rang j^ hla jơk, rơ\h ôm ‘no\h athei lăng hơ len rơ\h tiu. Rơ\h tiu ưh đei chăt [et tơ\ hơ la, mă rơ\h tiu nhen brai, chăt đơng ju\m dăr măt te\h. Rơ\h tiu [ônh tơ gơ\, trep io\k mơ\r tôch hre\nh păng pơ rang j^ phă ku\m tôch hre\nh ‘năi. Tiu kăl đei tơ ruih đak mă lei ưh gơ\h ăn đak lơ\p. Tơ dăh đei đak lơ\p ‘no\h gô đei pơ rang j^ phă, lơ\m no\h đei hloi pơ rang j^ phă rơh, lơ pơ rang j^ phă tiu đơ\ng no\h sư pơm ăn tiu lôch hre\nh, lôch hiơ\ kơ lih yoa đơ\ng virus phă. {ât lăp đei bơ ngai răt tơ đăh tiu vih pơ tăm, ưh đei kăt hu\t kơ [i ơng, lăp chrek 1 trong tơ\ kơ [i đang ‘no\h pơ tăm. Mưh pơ tăm hăm kơ [i thoi âu sư pơm ăn đak dơ\ng lơ\m kơ [i, pơm ăn tiu ưh ke\ blu\h.

Găh trong tang găn, tơ dăh bơ\n [ôh rơ\h tiu đei kơ nu hrơ hre\n hrơ hrônh, păng găm ‘no\h bơ\n io\k pơ gang RIC10 wp ‘măn ăn tiu săy ju\m dăr tơm sư. Mih ma duch nă yoa pơ gang âu, đơ\ng ro\ng kơ 15 - 20 năr dơ\ng ‘no\h bơ\n săy pho\ng.

-Vă tơm tiu blu\h pran, jing ‘lơ\ng, đei plei ‘yăl păng hơ kâu ‘no\h bơ ngai pơ tăm tiu athei tơ re\k truh dôm tơ drong kiơ?

-{ok Nguyễn Văn Chương: Tơ dăh pơ tăm tiu vă đei io\k yoa kơ jăp ‘lơ\ng păng to\k hơ nơ\ng, mih ma duch nă athei năng kăl truh dôm tơ drong tơm âu. Mă 1 ‘no\h vei rong, mă 2 ‘no\h tang găn pơ rang j^. Vă akhan athei tang găn hơ drol tơ dăh tiu đ^ đei pơ rang j^ lôch hre\nh, lôch hiơ\ bơih ‘no\h ưh kơ gơ\h hơ met bơih. Bơ\n yoa dôm kơ loăi pơ gang sinh ho\k vă tang găn, yoa dôm pơ gang gơ\h găn [iơ\ pơ rang j^ phă vă tang găn hơ drol. Mih ma duch athei hơ nơ\ng dăr lăng, ưh ăn đei đak lơ\p tơm tiu. Mă 3 ‘no\h hơ dre\ch. Hơ tuch ‘no\h j^ pho\ng, athei săy to\ se\t đe\ch păng săy lơ ‘măng, athei săy hăm kơ loăi pho\ng ‘lơ\ng. Mưh vă săy athei đo\k tôm nơ\r tơ roi đei chih tơ\ [ao pho\ng ‘no\h. Mih ma duch nă athei săy pơ long dar de\h tơ\ [ar pêng tơm tiu ‘mơ\i păng athei che\p vei [ao âu.

Găh hơ dre\ch ‘no\h tôch kơ kăl, hrei ‘nâu mih ma duch nă bơ\n đa pơ tăm hăm hơ dre\ch ưh ‘lơ\ng, ơng tơ đăh ưh kơ lăp, pơ tăm truh sơ năm mă 2, mă 3 [ât tiu vă đei plei ‘no\h [ôh tiu lôch lơ. Atu\m hăm ‘no\h pơ tăm kiơ\ băl tôch lơ, yoa thoi no\h roi đei lơ tơ drong krê dơ\ng. Mưh ơng tơ đăh tiu ‘no\h mih ma duch nă athei chă apinh lu bơ ngai juăt jang, juăt pơ tăm tiu, lơ\m no\h đei An^h cho\h jang xa Tây nguyên. Hrei ‘nâu an^h đei lơ tơ drong tơ gu\m, roi tơ [ôh găh ki thuât ăn kon pơ lei, tơ le\ch trong tơ gu\m tôch ai.

-& ah, bơ nê kơ ih hơ!

Lan hăm Dơng: Tơ blơ\ păng pơre