VOV4.Bahnar - Đơ\ng ro\ng ‘măng ‘mi tih đak la#p đunh năr ăh blu\ng khei 11 âu ki, kơ hre\ng unh hnam kon pơlei pơtăm tiu tơ\ dêh char Dak Lak oei pơngơ\t kơ đon [ơ\t pơgar tiu oei pe\ plei kơ unh hnam lôch pơđ^ yuơ đak la#p.

Vă je# 2 [lon kơ âu, mă hlôi xơđơ\ng tơdrong erih đơ\ng ro\ng kơ ‘măng ‘mi tih đunh năr mă lei rim năr găn ga [ok Nguyễn Văn Sĩ, oei tơ\ thôn Quỳnh Ngọc 1 (xăh Ea Na, apu\ng Krông Ana) pơngơ\t kơ đon [ơ\t 500 tơm tiu kơ unh hnam [ok to\k bo\k oei dreng hla, hơlu\ng plei. ‘Nâu jing tơdrong răm đơ\ng dôm năr đak la#p âu ki. Adrol kơđak la#p, [ok Sĩ hlôi thuê kơmăi xir hơto\k teh ăh pơnơ\ kơjung 1m ataih 100m vă tang găn đak la#p. Cho\ng mă, yuơ ‘mi tih đunh năr, đak hơbông noh rim tơdrong adrin đơ\ng [ok duh ưh kơ ke\ tang găn đak mơ\t hơbông lơ\m pơgar. {ok Sĩ xơ ‘nhôi tơroi:“Unh hnam inh hiong pơhlom 500 tơm tiu, lơ\m noh hiong pơhlom 400 tơm tiu tih, oei lơ\m khei năr ba hơmet pe\ yua. ‘Mêm tơpă, ưh kơ adro# hoach jên hu axong jang mă jơhngơ\m dơ\ng, jang dôm xơnăm mă ke\ đei đăi”.

Tơ\ thôn 1, xăh Ea Hu, apu\ng Chư\ Kuin, dôm năr đơ\ng ro\ng kơ đak hơbông och, pơgar tiu kơ lơ unh hnam to\k bo\k dreng hla, jô hla păng lôch răm. ‘Nho\ng Trần Quốc Tuấn ăn tơbăt” dôm xơnăm adrol ki, mir pơgar tơ\ âu ưh kơ đei [ơm đak la#p. Noh mă xơnăm âu pơgar tiu unh hnam xư, hơmet pe\ yua [ơm he# đak hơbông noh pơm je# 200 tơm tiu lôch pơgoh. Vă đei jên axong jang hăm 750 tơm tiu, unh hnam ‘nho\ng năm pơdơ\ng hla bar pơkăp yua teh tơ\ anih mong jên vă to\k io\k jên jang. Dang ei tiu lôch răm, unh hnam ‘nho\ng ưh kơ băt vă pơm thoi yơ vă xơđơ\ng tơdrong erih, kơlih jên xo\ng xa ho\k pơhrăm ăn kon hơ ioh, jên klă hre kơ anih mong jên adoi gơnơm lơ\m tiu ngăl. ‘Nho\ng Trần Quốc Tuấn tơroi: “Axong jang đơ\ngblu\ng [u\ jrăng, răt hơdre\ch pơhlom 70 triu hlak jên tam mă jo# ‘năr jang dơ\ng. Hăp lôch tenh păng lôch lơ hloh 100 tơm dang ei ‘năr to# noh oei lôch lơ dơ\ng, yuơ ‘mi lơ noh hăp ôm rơh, ăh to# noh hăp ưh kơ ke\ chiu ôh. Đơ\ng mă noh tơm oei erih dang ei lôch răm noh tơdrong erih unh hnam tơnap tap dêh”.

Kiơ\ tơdrong hơlen pơgia đơ\ng Anih choh jang xa apu\ng Chư\ Kuin, ‘măng ‘mi đunh năr âu ki ja#p apu\ng đei pơhlom 40 hec ta tiu [ơm đak la#p. Lơ\mnoh 2 xăh Hòa Hiệp păng EaHu rămkơtang hloh hăm vă je# 30 hec ta. Mă đak hlôi och, mă lei lơ pơgar tiu ôm rơh ưh kơ ke\ hơmet. Tơdrong mă âu hlôi pơrăm tih tên truh tơdrong erih kon pơlei [ơ\t tiu jing ‘long pơtăm tơm pơyua ăn lơ unh hnam.

Anih vei lăng kon pơlei apu\ng Chư\ Kuin hlôi pơgơ\r anih vei lăng kon pơlei dôm xăh păng anih choh jang xa hơlen tơdrong răm hăm ‘long pơtăm vă đei trong jang tơgu\m. Atu\m hăm noh hơvơn tơroi ăn kon pơlei băt chă tơplih hơdre\ch ‘long pơtăm tơ\ dôm hơgăt teh ưh kơ [lep, tang găn đei tơdrong chă pơtăm lang xă kơnh ưh kơ đei pơyua kiơ. {ok Nguyễn Năng Chung, Kơdră anih vei lăng kon pơlei apu\ng Chư\ Kuin ăn tơbăt:  “Yơ\ng âu ki tiu nhôn [ơm đak la#p pơhlom 40 hec ta, đak la#p jru\ pơrăm truh tơdrong erih pơm jang kơ kon pơlei. Tơdrong mă âu nhôn duh hlôi bơ\ hla bar tơroi hăm anih vei lăng kon pơlei dêh char păng dôm anih jang kơpal. Mă kăl noh apu\ng hlôi năm tơ\ tơring vă hơlen băt păng chă tơgu\m kon pơlei”.

Ưh kơ adro# apu\ng Chư\ Kuin đe\ch ôh, lơ\m’măng ‘mi kial đak hơbông âu ki, ja#p dêh char Dak Lak đei hloh 1.000 ha cà phê, tiu je# pe\ yua [ơm đak la#p, pơrăm tih tên truh tơdrong pơyua păng tơdrong jang kơ dôm xơnăm đơ\ng ro\ng kơ noh. Dôm apu\ng răm lơ hloh noh Ea Kar, Chư\ Kuin, M’Drak, Krông Bông, Lắk, Krông Pach. 

Găh pơrang lôch dar deh kơ yuơ ôm rơ\h tơ\ tiu, tơ\ ala au thak sih Phạm Công Trí, kang [o# Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên gô tơroi tơbăt găh tơdrong tơm pơm ăn, tơdrong đe\i [o#h răm kơ pơrang adoi nhen trong gơlong tang găn hơlau păng ming hơmet.

- Thak sih ăi, hre\i au lơ kon pơle\i cho\h jang sa tơ\ Dak Lăk to\k bo\k tơtăm găh tơdrong tiu lôch kơ yuơ ôm rơ\h lăp đơ\ng ro\ng ‘măng ‘mi t^h đunh năr au ki. Ih tơroi mă rơhăo găh tơdrong [o#h păng tơdrong tơm pơm ăn pơrang ôm rơ\h tơ\ tiu vă kon pơle\i băt lăng?

Thak sih Phạm Công Trí: Hre\i au, pơrang ôm rơ\h tiu to\k bo\k lang să. Nhen le\ đ^ đăng pơgar tiu je\i đe\i [o#h tơdrong pơrang pơra\m phara d^h băl. Mă le\i hăp kơtang hlo\h ‘no\h dôm pơgar tiu răm đak tơ\ng păng đak lo\k jro\h kơtang. Păng pơ đ^ dôm pơgar tiu đe\i tu\h mơ\r hmă ư\h kơ chă u\h ‘no\h tơdrong đe\i pơrang ôm rơ\h pơra\m je\i kơtang mơ\n. Tơdrong tơtăm hlo\h ‘no\h pơrang pơm ôm rơ\h au ‘no\h pơrang hăp ư\h kơ pơm rơ\h pơ ‘nge\h tơ blêu mă le\i hăp hlôt rơ\h đơ\ng ro\ng ‘no\h pơm ăn ôm rơ\h roi kơtang. Kơna mư\h kon pơle\i bơ\n [o#h tiu hla đum đơ\ng hơla tru\h kơ nho\ng, [ơ\t do\h pơrang pơra\m đ^ kơtang bơih, ‘no\h jing rơ\h đ^ ôm ngăl bơih, lơ\m mă au mă đơ\ng bơ\n chă tu\h pơgang dang yơ ră mă le\i pă tom bơih.

- Thak sih ăi, hre\i au lơ kon pơle\i [o#h tơdrong tiu lôch ‘no\h răt pơgang chă prôi, lơ lo\h hăm [lep ưh păng bơ\n kăl hơmet pơ ‘lơ\ng pơrang j^ au ‘no\h lơ liơ mă đe\i io\k yua kơ jăp?

Thak sih Phạm Công Trí: Tơdrong pơlôch pơra\m pơrang ‘no\h tơdrong mă kon pơle\i cho\h jang sa hơnơ\ng jang mă le\i mư\h ‘mi pru ‘no\h kon npơle\i nhen le\ tim mă băt io\k yua dôm trong jang sinh ho\k. Mư\h đak lơ\m te\h to\ se\t ‘no\h bơ\n tu\h đak pơgang le\i tôch kơ s^t, mă le\i mư\h đak ‘mi jrăh, lơ lơ\m te\h le\i bơ\n chă tu\h đak pơgang pơlôch pơrang ‘no\h ư\h kơ ke\ ôh. Pơrang sa roi kơtang đơ\ng no\h dôm pơgar io\k yua rim tơmam sinh ho\k, ke\ tang găn pơrang ‘no\h tơdrong ôm rơ\h oe\i kơ đe\i kơtang. Găh dôm pơgar ư\h kơ đe\i hơmet pơ ‘lơ\ng mư\h ‘năr to\ dăh mă hơtuch pơyan ‘mi le\i bơ\n [o#h dơnơm tiu đe\i rơ\h răm ‘no\h pơm ăn lôch rơ ông rơ ang. Tơdrong mă au đe\i [o#h vă le\i lăi hăm pơrang lôch te\nh koăng, mă le\i mă tơpă ‘no\h lôch dar deh, hăp đe\i pơrang j^ lơ\m 1 tru\h 2 sơnăm mă le\i mư\h kon pơle\i bơ\n [o#h ‘no\h hăp đ^ lôch lơ\m 1 gie\ng bơih. Hăm tơdrong au bơ\n iung jang tôm tơdrong ư\h khan lăp hơdro# tu\h, pruih pơgang đech ôh. Hre\i au, đe\i lơ kon pơle\i chă puih pơgang mư\h đe\i [o#h lôch lơ lau ‘no\h ư\h kơ [lep ôh. Tơdăh kon pơle\i bơ\n ‘me\h vă băt hơdăh le\i bơ\n chă ap^nh jet gia hăm Dơno\ an^h pơ tru\t cho\h jang sa, mă ư\h ‘no\h Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên vă bơ\n băt hơdăh trong gơlong jang, ve\i lăng năng tông ‘lơ\ng hơ iă ăn kơ tiu le\i mă băt chă hơmet pơ ‘lơ\ng tơdrong au. Nhôn je\i pơkă dơ\ng, tơdrong ôm rơ\h pơm ăn lôch dar deh păng tơ pl^h jing lôch te\nh koăng kơ dơnơm tiu to\k bo\k pơm ăn kon pơle\i tu\h đak pơgang lơ\m hơtuch pơyan tôch kơtang. Tơdrong mă au pơm ăn tru\h tiu kơ Dak Lăk păng lơ tơring Tây Nguyên đe\i rơkăh đak pơgang lơ pơm kơne# tru\h tơdrong rơgo\h ‘lơ\ng tơmam drăm adoi nhen tơdrong te\ch mơdro teiu tơ\ te\h đak đe.

- Le\i ah, nhen Thak sih ‘nao tơroi, ôm rơ\h je\i jing m^nh lơ\m dôm pơrang pơm ăn lôch dar deh tơ\ dơnơm tiu. Lơ lo\h tơdrong kiơ pơm ăn păng trong hơlong hơmet pơ ‘lơ\ng ‘no\h lơ liơ ho\ thak sih?

Thak sih Phạm Công Trí: Lôch dar deh đe\i [ar tơdrong tơm pơm ăn, pơrang đơ\ng ro\ng ‘no\h hăp tơ po\h dôm pơmau fusanium pơm ăn lôch dar deh, tơgơ\ hơpăng. Lôch dar deh mă 2 kơ yuơ yă de pơra\m tơ\ rơ\h pơm ăn tiu ư\h kơ gơ\h trep io\k mơ\r pho\ng kơna hla tiu hơtăng pơm ăn lôch dar deh. Tơ je# au, Dơno\ an^h tơm Chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t Cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên đe\i [o#h pơrang ôm rơ\h, hla đum hrôih ‘no\h m^nh kơ loăi lôch dar deh. Hăm tiu pơtăm tơle\i to\k dăh mă tơle\i hroi tơ\ te\h je\i le\i lăi mơ\n. Bơ\n lăng hơlen hăp lôch dar deh kơ yuơ pơrang păng pơmau pơra\m dăh mă lôch dar deh kơ yuơ yă de pơra\m. Tơdăh kơ yuơ yăde pơra\m le\i bơ\n tang găn hơlau, ming hơmet pơlôch yăde, hơdăh lôch dar deh kơ yuơ pơrang păng pơmau le\i bơ\n tang ăn pơrang păng pơmau pơra\m. Atu\m hăm tang găn hơlau hăm pơgang ‘no\h bơ\n io\k yua rim kơ loăi pho\ng hla vă pơm ăn dơnơm, hla blu\h vơ\ kơtang păng ke\ ge\i kơ jăp tơ\ dơnơm hoe\i chă hơlu\ng păng pơm ăn rơ\h hăp chăt granh ‘nao dơ\ng, ăp lơ lo\h bơ\n mă hơmet ke\. Hăm tiu lôch dar deh bơ\n pơm pơ ‘lơ\ng ăn rơ\h hăp blu\h chăt dơ\ng hăm trong pruih pho\ng đak dăh mă tu\h pruih pho\ng mơ\r đak tơ\ dơnơm ‘noh kăl hlo\h. Hăm dơnơm lôch dar deh hmă hmă rơ\h kơdrăt tôch kơtang kơna bơ\n kơchăng tru\h tơdrong chă pruih, tu\h đak pho\ng nơ\r mă [lep păng [lep kơ loăi pho\ng. 

- Le\i ah, bơnê kơ ih thak sih Phạm Công Trí hơ.

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t - Lan