VOV4.Bahnar - Khei năr âu, tơ\ lơ tơring lơ\m dêh char Gia Lai, lơ hơdre\ch ‘nhot xa plei nhen pro preng, tôl, plui mă kon pơlei pơtăm [ơm pơrang jô hla. Pơrang xa pơm ăn ‘nhot lôch hrenh, pơrăm tih tên găh mu\k drăm kơ tơ ‘ngla choh jang. {ai chih tơ\ hơla âu tơroi găh tơdrong đei [ôh tơ\ pơgar ‘nhot xăh Ia Der, apu\ng Ia Grai

            {ok Hoàng Xuân Chuyển, oei tơ\ thôn Hà Thanh, xăh Ia Der, apu\ng Ia Grai ăn tơbăt, dang ei tong ane# sào plui kơ unh hnam [ok pơtơm hon rok hơdra, pho\ tơlei tơm đei pơkao. Mă lei, minh [ar năr kơ âu, [ok Chuyển [ôh minh [ar tơm tơlei jô honh [ơ\t hla oei jơk [l^k. Kơlih ăh pơtơm [ơm pơrang, noh tơm jô honh, ăh kơmăng, hơ ‘nguă jur lơ noh hơ iuch, tơm giơ\ng ‘lơ\ng dơ\ng. Hơnơ\ng thoi noh lơ\m 4 măng năr, tơm lôch hloi. Dang ei lơ\m pơgar plui hnam [ok, đei dôm j^t tơm plui lôch. Kiơ\ kơ [ok hơlen, pơrang âu gô lang xă, pơm ăn unh hnam răm tôch lơ. Mưh bu\ch hu\t pơtơm tơm nai noh lơ\m teh adoi oei pơrang. {ok Chuyển pơngơ\t kơ đon ăn tơbăt:  Tơm plui, to\k tơ\ hơdra, ăh pơtăm đang lơ\m minh [ar khei noh tơm jô kơdih păng lôch đang kơ noh hăp ôm, xir ăh tơm noh [ôh rơh hăp răm. Lăng atu\m răm tơpă. Ăh pơtơm le\ch pơkao kơtue\n plei, pơtơm đei xa noh hăp lôch pơđ^. Tăp dăr noh ưh đei xa. Teh tơ\ tơring noh xa ăh rơh tơm hăp

            Duh nhen noh, yă Nguyễn Thị Thời, oei tơ\ thôn Hà Thanh, xăh Ia Der, apu\ng Ia Grai noh oei pơngơ\t kơ đon kơlih 1 sào ‘nhot xà lat kơ unh hnam yă nhen le\ hiong pơđ^. Yă Thời ăn tơbăt, pơgar ‘nhot xà lat kơ unh hnam yă to\k giơ\ng pran. Cho\ng mă ăh hon đei 4 to\ hla noh hăp pơtơm jô. Ăh kơ ‘năr đei to# noh hăp jô, kơmăng đei hơ ‘nguă noh hăp hơdrih dơ\ng. Lơ\m 3 năr noh lôch hloi. Tơm mă yơ da [iơ\ pơrang noh hăp erih đunh [iơ\ đang kơ noh hla dreng, ôm tơm. Yuơ noh, mă xà lat noh ‘nhot pơtăm to\ xe\t năr đei yua lơ găh mu\k drăm, mă lei duh đei tơdrong ưh pu\n ai. Yă Nguyễn Thị Thời tơroi: Tơm dreng hla, hăp jô. Tơm xà lat răm nhen đei yă kiơ xa, hăp rơđăng tơm, lơ\m lăm noh ôm. Bu\ch noh rơh [ơm kon yă kiơ xa pơgoh, păng jing dreng. Adrin hơllen vei truh tơm tih giơ\ng, mă lei dang ei hăp jô pơđ^ thoi âu noh xa yă kiơ dơ\ng, tong ane# tơm xà lat duh oei ôm găm. Ưh đei xa hloi. Noh kon pơlei tơ\ âu dang ei hiơ\r jơhngơ\m dêh.

            Pơrang jô hla duh jing tơdrong pơngơ\t kơ đon đơ\ng lơ kon pơlei pơtăm ‘nhot tơ\ tơring, mă kăl noh hăm dôm unh hnam pơtăm ‘nhot xa, tơm tôl, plui, tơyăn, pia, pro preng, tơh, hơmre\... Kiơ\ kon pơlei pơtăm ‘nhot tơ\ thôn Hà Thanh, xăh Ia Der, âu jing pơrang [ôh lơ đei tơm a hla chă đơ\ng minh kơloăi xơmach erih lơ\m cham char teh. Kơloăi pơrang âu pơm ăn tơm ưh gơh trep đak, kơchơ\t ‘lơ\ng, pơm ăn tơm jing kue păng lôch.

Gru kơnăl mă blu\ng kơ tơm [ơm pơrang noh đei dôm anih bra#p ie\ rok kiơ\ tơm pơm ăn tơm jô ăh ‘năr to#. Ăh pơgê hrôih păng kơmăng noh tơm ‘lơ\ng mă lei ăh ‘năr dơ\ng noh jô, âu jing jơ mă tơm [ơm pơrang, dôm năr đơ\ng ro\ng kơ noh hla jing dreng, tơm jô ưh măh ê nhen ưh măh đak đang kơ noh tơm lôch. Vă tang găn păng hơmet pơrang honh hla jô tơm hăm ‘nhot, mih ma duch nă yua lơ kơloăi pơgang păng choh hơmet teh, mă lei ưh đei yua. {ok Nguyễn Văn Trung, oei tơ\ thôn Hà Thanh, xăh Ia Der, apu\ng Ia Grai tơroi: Hlôi yua dôm kơloăi pơgang hơmet pơrang hăm ‘long pơtăm, mă lei ưh đei x^t. Đa-cô-lin, Xì- cọp, Ri-các-ben,…mă lei ưh kơ x^t ôh. Găh trong tang găn noh pơchoh pui teh, tuh vôi, tuh lân. Cho\ng mă tơjur to\ xe\t đe\ch.

Đơ\ng tơm [ơm pơrang truh ăh tơm lôch noh tenh, tam mă truh minh [lon. Răm hloh noh pơrang âu lang xă tenh hăm tơm pran noh răm găh mu\k drăm hăm dôm pơgar ‘nhot tih tên tơpă, pho\ noh hiong pơđ^ hloi. Yă Nguyễn Thị Thời, oei tơ\ thôn Hà Thanh, xăh Ia Der, apu\ng Ia Grai tơroi:  Ưh pơtăm noh pơngơ\t kơ đon. Tơpă, kon pơlei chă tơroi tuh pơgang âu pơgang to, mă lei ưh đ^ ôh. Tơm mă yơ [ơm da [iơ\ noh pu\n ai hăp da [iơ\, tơm mă yơ jô bơih noh ưh đei pơgang kiơ mă ke\ hơmet ôh, kiơ\ inh kơche\ng noh adro# phă le# đe\ch. Ba pơtăm tơđăh, lơ\m kơnong hlôi đei pơrang noh bu\ch hu\t le# đe\ch, noh ưh kơ băt hơdre\ch, dăh mă teh.

-J^ jô ho\nh đei tơ\ dôm kơ loăi ‘nhot xa plei. Hrei ‘nâu, mưh pơ ma truh tơ\ ‘nhot jô ho\nh ‘no\h yoa 1 kơ loăi pơ rang j^ pơm tơ le\ch, pơ rang j^ âu đei anăn Pseudomonas. Pơ rang j^ phă lơ tơ\ tôl, plui, puăl, pro kreng păng phă hloi tơ\ lơ kơ loăi ‘nhot pơ tăm nai hai. Pơ ma atu\m tơ\ kơ ‘năr sư jô, mưh ‘năr rơ ngơp, ‘no\h sư nhen ‘lơ\ng dơ\ng. Tơ dăh mih ma duch nă ưh kơ chăng, lăp đơ\ng 3 truh 4 ‘măng jô ho\nh, tơ mam pơ tăm bơ\n gô lôch đ^ hloi.

Pơ ma kiơ\ nơ\r đe tơ tă, vă hơ met j^ jô ho\nh, bơ\n athei jang kiơ\ lơ ki thuơ\t tơ\ pơ gar ‘no\h gơ\h hơ met ‘lơ\ng. Mă tơ pă, trong jang blu\ng a nhôn ‘me\h tơ roi ‘no\h j^ trong cho\h jang. Blu\ng a j^ tơ drong rei pơ tăm pơ lơ\h hơ dre\ch. Dôm u\nh hnam ‘me\h pơ tăm tôl, plui, pro kreng ‘no\h ưh gơ\h pơ tăm lơ pơ yan tơ til hloi. Athei pơ tăm pro kreng, tôl, plui đei 1, 2 pơ yan bơih ‘no\h pơ yan đơ\ng ro\ng tơ plih ming tơ mam pơ tăm nai dơ\ng. Mă tơ pă dôm kơ loăi ‘nhot xa âu pơ tăm tơ\ te\h hre\ng, pơ yan đơ\ng ro\ng dôm u\nh hnam athei pơ tăm dơ\ng tơ mam nai vă tơ plih hơ dre\ch, pơ tăm dôm kơ loăi ‘nhot kăl đei tơ ruih đak lơ thoi no\h sư gơ\h ‘lơ\ng. Kơ lih yoa pơ rang j^ âu ưh ke\ erih mưh đei đak lơ, lăp 2 gie\ng đak lơ\p đe\ch dôm kơ loăi pơ rang j^ âu lôch đ^, kơ na trong jang mă blu\ng vă găn j^ ‘no\h pơ tăm pơ lơ\h ‘nhot pha ra băl.

-Ap^nh ih roi tơ băt, kon pơ lei pơ tăm athei hơ met te\h thoi yơ vă pơ lôch đ^ pơ rang j^?

-Lê Bá Nghiêm tơl: Mă tơ pă pơ rang j^ âu erih kiơ\ an^h tơ [ôt. Tơ dăh pơ yan adrol u\nh hnam pơ tăm pro kreng, dăh mă tôl, plui mă ưh kơ đei hơ met pơ ‘lơ\ng pơ gar ‘no\h, ưh đei săy hơ met hăm vôi, hơ met pơ ‘lơ\ng 1, 2 kơ loăi pơ rang j^ lơ\m te\h, pơ rang j^ đơ\ng pơ yan hơ drol oei đei ‘no\h j^ an^h rong j^ ăn pơ yan đơ\ng ro\ng dơ\ng. Kơ lih thoi no\h, bơ\n athei hơ met pơ ‘lơ\ng te\h adrol vă tơ plih pơ yan jang ‘nâu j^ tơ drong tôch g^t kăl hăm dôm u\nh hnam pơ tăm ‘nhot mưh ‘me\h pơ tăm bơ\n tôl, pro kreng. Te\h chu\n ‘nhot vă pơ tăm ‘no\h athei hơ met mă rơ go\h ‘lơ\ng, athei xăy hăm vôi ‘mơ\i mă gơ\h sơ đơ\ng. Mih ma duch nă [ôh ‘nhot đei pơ rang j^ jô ho\nh âu bơih, blu\ng a bơ\n nge\h kơ ‘năr to\ dêh hnang kơ na ‘nhot jô, bơ\n ưh kơ chăng, mă lei mưh sư đei 2, 3 ‘măng thoi no\h ‘no\h ‘nhot gô lôch đ^. Mă 2 dơ\ng pơ rang j^ âu tơ po\h tôch hre\nh, kơ na mưh bơ\n [ôh j^ jô ho\nh ‘no\h athei buch, kôch hu\t te\h [ât tơm ‘no\h hloi. Gơ\h sir sơ lu\ng [u\ mă ưh ‘no\h so\h hu\t tơ\ u\nh vă hơ met sư. Mă lei athei băt 1 tơ drong tôch g^t kăl, mưh m^h ma duch nă buch ‘nhot j^ ‘no\h ưh gơ\h tơ tu\h te\h [ât rơ\h ‘nhot. Yoa mưh tơ tu\h te\h, rơ\h kơ te\ch huo\ng tơ\ hơ la ‘no\h pơ rang j^ huo\ng kiơ\ păng erih lơ\m pơ gar ‘nhot dơ\ng.

- Mưh ‘nhot đei j^ bơih, bơ ngai pơ tăm gơ\h io\k pơ gang kiơ vă hơ met, hă ki sư?

-Lê Bá Nghiêm tơl: Lơ\m tơ drong hơ met j^ jô ho\nh, hrei ‘nâu đe tơ re\k truh gru\p pơ mâu tơ jră hăm sư nhen Bacilus păng testomisit j^ dôm kơ loăi pơ mâu gơ\h găn plơ\ pơ rang j^ âu. Vă akhan mưh đei dôm kơ loăi pơ mâu âu ‘no\h dôm pơ rang j^ to ưh kơ đei.

Mă tơ pă, kiơ\ tơ drong juăt pơ tăm ‘nhot xa plei, inh gơ\h pơ ma đ^ đăng ‘nhot mưh đei j^ bơih ‘no\h pă gơ\h yoa kiơ dơ\ng. Đei j^ bơih lăp 1, 2 gie\ng đơ\ng ro\ng sư lôch đ^. Hrei ‘nâu, nhôn tơ che\ng tơ dăh lăp yoa pơ mâu tơ jră plơ\ pơ rang j^ âu ‘no\h sư ưh ke\ găn pơ rang j^ đunh đai lơ\m pơ gar. Vă akhan mưh pơ gar pơ tăm dang 1 sao pro kreng, đei đơ\ng 50 truh 70 tơm pro jô ho\nh ‘no\h lăp pôm bu\ch so\h hu\t le# đe\ch. Hrei ‘nâu, 1, 2 kơ loăi pơ gang gơ\h găn [iơ\ j^ tơ po\h, mă lei ưh gơ\h pơ lôch pơ rang j^. Kơ na lăp pơm thoi yơ vă găn le# pơ mâu, pơ rang j^ ‘no\h dang yơ ‘no\h đe\ch.

-Lei a, bơ nê kơ ih hơ.

Lan hăm Dơ\ng: Tơ blơ\