VOV4.Bahnar - Hrei ‘nâu, lơ pơ gar [ơ tơ\ dôm dêh char Tây Nguyên oei mât lơ\m pơ yan phe\ plei. Sơ năm ‘nâu, bơ ngai pơ tăm [ơ tôch hơ iă yoa [ơ plei ‘yăl păng kơ jă sơ đơ\ng. Tơ\ xăh Ea Tar, apu\ng Cư M’gar, dêh char Dak Lak, lơ pơ gar che\h phe đei pơ tăm hơ lam ‘long [ơ đei io\k yoa lơ, 1 tơm [ơ [ât lăp io\k đei truh mơ j^t triu hlak jên.

Pơ gar che\h phe xă 1,2 ha kơ u\nh hnam yă Vũ Thị Nữ, tơ\ plei Kđók, xăh Ea Tar, apu\ng Chư M’gar, dêh char Dak Lak blu\ng jing ‘lơ\ng tơ\ hơ la lơ tơm ‘long [ơ, sâu riêng pe\ng to\. Pơ yan phe\ che\h phe tơ je# âu, pơ gar ‘nâu io\k đei 3,5 tân găr, đei kơ jă dang 150 triu hlak jên. Đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h, u\nh hnam yă Nữ phe\ đei vă je# 20 tân sâu riêng, io\k đei vă je# 800 triu hlak jên. Oei hrei ‘nâu, lơ\m pơ gar ‘nâu mơ\n, 40 tơm ‘long [ơ pơ tăm hơ lam hơ nhăk io\k yoa vă je# 400 triu dơ\ng. Thoi no\h, lơ\m 1,2 ha, 3 kơ loăi ‘long pơ tăm hơ nhăk ăn u\nh hnam yă io\k yoa dang 1 ti 350 triu hlak jên.

Yă Nữ ăn tơ băt, tam mă truh năr phe\, bơ ngai pơ dro hlôi năm truh tơ\ pơ gar ap^nh răt [ơ păng phe\ kơ dih: “Lơ\m pơ gar 1 hec 2, inh pơ tăm hơ lam 40 tơm ‘long [ơ. ‘Long [ơ sư gơ\h pơm yơ\\p, ‘long [ơ pơ tăm ưh đei huach jên lơ mă lei đei io\k yoa kơ jăp, pơ tih gia 1 tơm [ơ hnam nhôn pơ tăm thu đei loi 10 triu. Hlo\h kơ ‘no\h dơ\ng kơ jă [ơ hrei ‘nâu oei tôch măk…”

U|nh hnam [ok Phạm Văn Hải, tơ\ thôn 2, xăh Ea Tar, apu\ng Cư M’gar oei phe\ plei tơ\ 25 tơm ‘long [ơ pơ tăm hơ lam lơ\m 7 sao che\h phe. Lơ plei [ơ Boot tih ‘lơ\ng, rang, [ơ\l, [ou phu kơ u\nh hnam [ok Hải đei lơ bơ ngai pơ dro tơ gar băl răt kơ tă tơ\ pơ gar. {ok Phạm Văn Hải tơ roi, sơ năm 2008, [ât pơ tăm ‘long pe\ng kial păng pơm yơ\p ăn che\h phe, [ơk năm truh tơ\ An^h jang Khoa ho\k ki thuơ\t cho\h jang xa, pơ tăm ‘long Tây Nguyên chă rơih hơ dre\ch [ơ ‘lơ\ng vă pơ tăm. Truh dang ei, pơ gar che\h phe đei ‘long pơm yơ\p kơ na plei tôch sơ đơ\ng. Oei ‘long [ơ 1 pơ yan ku\m đei xa loi 150 triu hlak jên, [ât lăp lơ hlo\h kơ che\h phe dơ\ng.

{ok Phạm Văn Hải pơ ma: “Long [ơ sư gơ\h vei đak, pơm yơ\p, vei lăng ‘lơ\ng cham char. Mă tơ pă, rim sơ năm io\k yoa đơ\ng ‘long [ơ ăn u\nh hnam nhôn tôch lơ. Pơ tih gia nhen hrei ‘nâu, plei [ơ đei kơ jă mơ\n, pơ hlom dang hlo\h 10 rơ bâu 1 k^, hơ nhăk io\k yoa kơ jăp ăn u\nh hnam....”

Tơ\ xăh Ea Tar, apu\ng Cư M’gar, vă rim pơ gar che\h phe kon pơ lei đei pơ tăm hơ lam ‘long [ơ ngăl. Đei hnam lăp pơ tăm 5 tơ nơm lơ\m pơ gar che\h phe nhen hnam [ok Hoàng Xuân Vinh, tơ\ thôn 2, xăh Ea Tar pơ yan ‘nâu ku\m đei io\k yoa truh 60 triu hlak jên. {ok Hoàng Xuân Vinh ăn tơ băt, đunh đunh ku\m đei sơ drông phă mă lei ưh đei dêh. Mưh pơ tăm lơ, kon pơ lei kăl đei roi tơ [ôh tôm tơ drong vă huei kơ hiong răm, tơ dăh đei sơ drông phă.

{ok Hoàng Xuân Vinh pơ ma: “Inh đei hlo\h 3 sao te\h, mă lơ ‘no\h pơ tăm che\h phe, tiu, [ơ ‘no\h dang ei đei 5 tơm ‘long [ơ. 1 tơm ku\m đei plei tôch lơ. Blu\ng a ‘long [ơ pơm yơ\p ăn tơm ‘long kơ đeh tơ\ hơ la tôch ‘lơ\ng, mă 2 sư đei xa lơ ‘năi, jo# hơ dro# 1 tơ nơm sơ năm yơ ku\m io\k đei đơ\ng 10-13 triu. ‘Long pơ tăm đơ\ng sơ năm 1985, dang ei tam [ôh plei roi to\ se\t kiơ ră. Sơ drông phă sơ năm yơ ku\m đei mă lei ưh kơ dêh, lăp phe\l phônh tơ\ plei nhen ong trep đe\ch, m^nh [ar plei thoi no\h ‘no\h hu\t le# ưh pă gơ\h xa kiơ…”

‘Long plei ‘yăl, kơ jă măk mă lei lơ tơ ring lơ\m dêh char Dak Lak nhen thoi oei pơ jei băl pơ tăm [ơ, tôch hơ mơt rơ kăh rơ kai plei ‘long, kơ jă jing re\h tơ\ hơ năp kơnh. Yoa thoi no\h, hăm ‘long [ơ dăh mă dôm kơ loăi ‘long pơ tăm nai, ku\m hăm tơ mam drăm đơ\ng cho\h jang xa đei pơ ma atu\m, hơ dai hăm che\ng hơ met te\h pơ tăm lăp ‘lơ\ng, athei đei trong vei kơ jăp tơ ring pơ tăm, chă an^h te\ch mơ dro hai, thoi no\h vă gơ\h jang to\k kơ jăp ‘lơ\ng.

Hơdrông pơrang hơnơ\ng kơ đei hăm tơm [ơr păng trong tang găn.

Tơm [ơr duh nhen dôm hơdre\ch ‘long pơtăm nai, lơ\m tơdrong pơtăm, vei hơlen, tơm [ơr duh [ơm minh [ar hơdrông pơrang pơrăm, pơm ăn plei [ơr răm dăh mă ưh kơ guăng ‘lơ\ng. Kỹ sư La Thị Vân Anh, [ak sih kơ Hnam pơgang ‘long pơtăm – lơ\m Anih jang choh pơtăm păng Vei hơlen ‘long pơtăm apu\ng Cư M’gar, dêh char Dak Lak gô tơroi găh dôm pơrang pơrăm hơnơ\ng kơ [ôh hăm tơm [ơr păng trong tang găn hăp:  

-Kỹ sư Vân Anh ăi, kiơ\ hơlen noh ăh pơyan âu, đei minh [ar tơm bơ đei plei [enh kơ kr^t kru\t găm, hơkâu bơ lơ\m lăm noh bra#p păng tenh ôm plei. Mih ma duch nă ‘meh apinh lăng ih, âu noh pơrang yă kiơ, păng trong tang găn hăp thoi yơ? 

-Kỹ sư VA :  Hăm tơm [ơr mă đei lơ anih kr^t kru\t găm păng tenh ôm plei noh âu jing yua đơ\ng hơrơ\ng trep plei. Hơrơ\ng trep pơrăm đơ\ng tơm ưh kơ adro# hăm pơkao ôh. Pơm ăn tơ ‘mơ\ng tơm kro, honh, pơm ăn anih tơ ‘mơ\ng noh jing benh, plei mă [ơm hơrơ\ng xôch noh đei gru, atu\m hăm pơmâu pơrăm noh plei gô ôm tenh. Trong tang găn noh bơ\n athei kăt hleh xơdrai, choh chong uh ‘nhe\t tăp dăr tơm vă kơ hơrơ\ng huai kơ đei anih dăng oei. Mă [ar noh bơ\n athei hơlen pơgar ‘long hơnơ\ng vă dăh [ôh băt pơrang păng xek tơlang tơtom. Găh pơgang hoă ho\k, bơ\n gơh yua pơgang pơlôch hơdrông  vă tang găn hơrơ\ng xôch tơm păng plei [ơr....

-Kỹ sư VA :  Dang ei minh [ar tơm [ơr [ơm dreng hla, xơdrai hôi, pho\ noh lôch kro noh đei lơ tơdrong pơm ăn. Dreng hla noh yuơ ưh kơ măh kơchơ\t ‘lơ\ng, hla hơlu\ng hôi noh yuơ pơmâu Phytophthora. Mưh nhen pơmâu ‘me# xa xơdrai noh xơdrai gô lôch pơgoh, mưh hăm tơm noh tơm adoi lôch đ^ minh păh, mưh hăm rơh noh tơm lôch đ^ hloi. Trong tang găn pơrang âu hăm tơm [ơr noh bơ\n athei rơih hơdre\ch mă rơgoh ưh kơ đei pơrang, hơlen mă tơnăp adrol kơ ‘nhăk pơtăm. Mă [ar noh bơ\na thei pruih pơgang kiơ\ xơkơ\t, minh xơnăm đơ\ng 2 truh 3 ‘măng. Trong tang găn noh athei yua pơgang Ridomil Gold, pơgang Aliette. ‘Nguaih kơ pơgang noh bơ\n duh ne\ pơtăm tơm [ơr jru\ dêh hnang mă athei ‘măn anih klu\ng tơ\ hơla vă hăp hram đak păng mưh pruih pơgang noh hăp gô ro rơhơi tơm, đak ưh kơ đei to\ng, kơlih đak to\ng noh hăp pơm chêk lar pơmâu ‘me# Phytophthora. Mưh [ôh lơ\m tơm ôm noh kôih rơgoh anih ôm păng pik Sulfat đồng dăh mă Ridomil io\k pik ăh tơm. Hăm dôm tơm lôch bơih noh bơ\n athei xir ro# le# vă tang găn hăp tơpoh pơrang truh tơm nai...

- Apinh kỹ sư pơtho lăng găh kih thuơ\t pơtăm, vei rong tơm bơ thoi yơ vă kơ ‘lơ\ng mưh bơ\n pơtăm hrau hăm pơgar cà phê?

-Kỹ sư VA : Găh kih thuơ\t pơtăm [ơr hrau hăm tơm cà phê noh đei dôm tơdrong kăl băt găh rơih teh pơtăm, tuh pho\ng, kih thuơ\t pơtăm, tơdrong ataih đơ\ng tơm âu hăm tơm mă to, mă 2 noh tang găn pơrang. Adrol hloh noh rơih teh: tơm [ơr gơh pơtăm tơ\ lơ anih, mă lei kăp g^t tro\ [lep hăm tơring teh gôh bazan kơ Tây Nguyên, teh athei ro hram đak tenh, kơlih tơm [ơr ưh kơ chiu hăm đak to\ng ôh. Găh pơyan pơtăm: bơ\n gơh pơtăm ăh blu\ng pơyan ‘mi, khei 5 truh khei 7, jing khei năr pơtăm ‘lơ\ng hloh. Găh ataih đơ\ng tơm [ơ\t pơtăm hrau hăm tơm cà phê: noh ataih đơ\ng  9-12m. Lơ\m minh 1 hecta pơtăm pơhlom 100 tơm hrau lơ\m pơgar cà phê. Găh hơdre\ch [ơr: dang ei, [ơr đei kon pơlei rơih pơtăm lơ noh bơ Boot, bơ Sáp… Tơdrong ‘lơ\ng păng lơ plei hăm dôm hơdre\ch [ơr âu noh ‘lơ\ng, [âu phu, rơmuơn, đei lơ plei, ke\ tang găn pơrang. Găh kih thuơ\t pơtăm noh pơtăm 60x 60cm, păng tuh mơ\r, tuh vôi, tuh pho\ng vi sinh adrol kơ pơtăm. Găh vei lăng: noh choh rơgoh ‘nhe\t, hleh xơdrai tơm [ơr, tang găn pơrang.  Tang găn pơrang hăm tơm [ơr nhen pơrang ôm rơh yuơ pơmâu ‘me# Phythopthora xa, pơrang kơmot kuer dơng, pơrang thán thư, ôm tơm yuơ pơmâu ‘me# xa, păng minh [ar kơloăi hơdrông pơrăm hla, hơrơ\ng [et plei. Hăm pơrang thán thư, ôm tơm noh bơ\n yua pơgang Ridomil, pơgang gốc đồng…

- Bơnê kơ kỹ sư hlôi axong jơ pơma dơnuh âu !

Lan - Dơng chih păng rapor