VOV4.Bahnar - Dang ei tơm tiu to\k bo\k jing ‘long pơtăm pơyua lơ ăn kon pơlei jang mir, yuơ noh mă hơgăt pơtăm hơdre\ch tơm âu ato\k tenh kuăng. Mă lei, bngai pơtăm tiu tơ\ Tây Nguyên duh oei tơjră hăm lơ tơnap tap yuơ hơdrông pơrang pơrăm hli hlơt. Đei pơgar tiu lơ\m to\ xe\t khei năr hlôi lôch pơgoh, pơrăm tih tên hăm bngai pơtăm tiu. Bngai chih kơtơ\ng ang ăn tơdrong tơroi âu đei [ai chih tơroi tơ\ minh [ar pơgar tiu tơ\ dêh char Dak Lak:

U|nh hnam mo\ Nguyễn Thị Nhung, oe\i tơ\ pơlei Ea Bhôk, tơring Ea Bhôk, apu\ng }ư\ Kuin dêh char Dak Lăk đe\i 2ha tiu. M^nh poăt hơgăt te\h au hlôi đe\i ple\i, pă m^nh poăt ‘nao pơtăm đunh kơ au vă je# 2 sơnăm, pơtăm tơ pl^h ăn chehphe kră kru\t. Mă đơ\ng hlôi tru\h pơyan phang, mă le\i tiu ‘nao chă pơtăm kơ u\nh hnam mo\ Nhung oe\i đe\i lơ dơnơm tiu to\k bo\k hla đum păng hơlu\ng hla. Kiơ\ tơdrong joăt chă pơtăm tiu kơ mo\ Nhung ‘no\h jing đe\i pơrang j^ lôch dar deh, hmă hmă pơrang j^ au ngăl pơra\m lơ\m pơyan ‘mi, hre\i au tă đe\i [o#h pơra\m lơ\m pơyan phang pơm ăn mo\ Nhung tôch tơtăm: “ Pơrang lôch koăng lôch dar deh ‘no\h lơ pơgar tiu hre\i au hlôi tru\h pơyan phang mă le\i oe\i [o#h đe\ch. Khe\i năr au ki ‘no\h akhan kơ yuơ đak ‘mi jrăh kơna lôch lơ mă le\i dang e\i je\i đe\i dôm pơgar tiu lôch mơ\n.

Pơgar tiu 500 dơnơm kơ [ok Phan Ngọc Sang, oe\i tơ\ phương Thống Nhất, th^ xah Buôn Hô, dêh char Dak Lăk je\i đe\i [o#h lơ lau mơ\n. Mă đơ\ng pơm kiơ\ [lep trong ve\i lăng tiu kơ jăp ‘lơ\ng đe\i rim bơngai joăt jang tiu chă pơtho, mă le\i [ok Sang jei ư\h kơbăt kă kiơ, hlôi tru\h pơyan au mă le\i tiu oe\i đe\i hla đum, hơlu\ng hla păng lôch. {ok Sang măh prăh prang tơ\ anăp tơdrong au kơ pơgar tiu: “Tiu au to\k bo\k jing ‘lơ\ng, đunh kơ au tim mă tru\h 1 gie\ng ‘no\h oe\i jing ‘lơ\ng đơ\ng no\h [o#h hơlu\ng hla păng lôch. Tiu ‘no\h ‘long pơtăm tôch tơnap tap, kơna pơm lơ liơ vă tang găn hơlau pơrang pơrăm đe\ch, mư\h hlôi đe\i [o#h pơrang hlôi pơra\m ‘no\h pă ke\ vă ming hơmet ôh”.

Kiơ\ đơ\ng Thạc sĩ Phạm Công Trí, Kơdră che\p pơgơ\r jang ve\i lăng Cho\h jang sa kơ Dơno\ an^h tơm Chă tơche\ng khoa ho\k kih thuơ\t Cho\h jang sa Tây Nguyên, tơdrong lang xă chă pơtăm tiu mơ\ng kơ vă, ư\h kơ pơm kiơ\ trong pơ pro\, chă pơtăm tiu tơ\ hơgăt te\h au to, ư\h kơ đe\i hơmet pơ ‘lơ\ng ‘no\h tôch hơmơt. Adoi tơdrong chă jang sa ư\h kơ jăp ‘lơ\ng, io\k yua lơ pho\ng, pơgang, atu\m hăm pơrang pơra\m lơ\m te\h ư\h kơ đe\i chă pơlôch ‘no\h tơdrong tơm pơm ăn pơrang pơra\m tiu roi năr roi kơtang. Ư|h khan lăp hơdro# pơrang lôch koăng lôch dar deh đe\ch ôh mă le\i hre\i au dôm pơrang j^ au hlôi ako\m pơm ăn kon pơle\i tơnap mă băt tiu lôch kơ yuơ kă kiơ. Dôm tơdrong pơrang pơra\m tiu nhen le\ ư\h kơ kiơ\ khe\i ‘năr bơih mă le\i hlôi đe\i pơra\m hrôih pơra\m prăt sơnăm hloi: “ Hơgăt tiu chă pơtăm mơ\ng kơ d^h ư\h kơ ke\ vă ve\i lăng đơ\ng tơdrong chă hơmet pơ ‘lơ\ng te\h, tơdrong hơdre\ch, kih thuơ\t pơtăm pơm ăn tru\h đe\i tơdrong tiu lôch koăng lôch dar deh, tơdrong ư\h kơ ‘lơ\ng găh kơ chơ\t pơm kơne# tru\h tơdrong tơmơ\t jên jang. Mă le\i hre\i au, tơdrong chă jang sa hre\i au tơnap mă băt hơdăh tiu ayơ lăp đe\i m^nh pơrang pơra\m mă le\i nhen le\ pơra\m đ^ đăng hloi. Kơ yuơ pơ đ^ pêng kơ loăi pơrang pơra\m hrơ\p m^nh ‘măng au kơna tơdrong chă tang găn hơlau sa roi tơnap tap hlo\h păng pơm ăn kon pơle\i sơ\l vơ\l hlo\h”  .

Nhen hlôi tơroi, dang ei minh [ar pơgar tiu kơ kon pơlei jang mir đei [ôh dreng hla păng hônh jô. Mă lei, ưh kơ x^ bu duh băt hơdăh pơrang pơgar tiu vă dăh tom hơmet pơrang. Thak sih Phạm Công Trí, Kdră môn choh jang xa jang găh bri kơ Anih jang hơlen Khoa ho\k choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên ăn tơbăt: Pơrang lôch tenh noh yuơ pơmâu Phitopthola hram lơ\m rơh, pơm lôch tenh. Mă lei khei năr tơje# âu, pơrang đei lơ\m teh trep rơh noh pơm ăn kơ rơh ôm păng tơdrong lôch tenh păng lôch hiơ\ hăm tơm tiu nhen le\ ưh kơ gan hơdăh. Tơm tiu lang xă pơrang đơ\ng minh [ar khei truh 1 xơnăm noh lôch hloi noh mih ma duch nă tơnap kơ băt păng tang găn. Mă tơdrong [ơm pơmâu  phitoopthola hram lơ\m rơh pơm ăn tơm tiu adrol kơ lôch noh ưh kơ đei kơchơ\t ‘lơ\ng noh [ôh hơdăh păng mih ma duch nă hơvơ\l đơ\ng pơrang lôch tenh păng lôch hiơ\ păng tơdrong ưh kơ măh kơchơ\t ‘lơ\ng. Kon pơlei pơtăm tiu đang kơche\ng tiu ưh kơ măh kơchơ\t ‘lơ\ng dăh mă [ơm pơrang lôch tenh lôch adar noh mă chă hơmet kư\ kă. Lôch dar deh ăh pơyan ‘mi truh noh pơmâu phitopthola pơrăm jing lôch tenh ưh kơ tom vă hơmet păng kon pơlei băt noh đơ\ng 3-4 khei noh pơgar tiu jing hlăm pă ke\ hơmet bơih. 

Duh kiơ\ kơ Thak sih Phạm Công Trí, ăh tơm tiu hlôi [ơm pơrang noh tơdrong hơmet jing tơnap tap, kơlih rơh tiu [ônh [ơm pơrang, yuơ noh, tơdrong hơmet athei pơm kiơ\ 4 tơdrong [lep: Hơmet athei tơnăp păng 4 tơdrong tro\, xkơ\t tro\ jăl păng hơmet mă đ^, tang găn chă hơmet kư\ kă. Muh tuh pơgang ưh kơ đei kiơ\ pơkăp noh yua lơ pơgang dêh hnang. Ăh blu\ng pơyan ‘mi, teh hơ iuch noh xơmach chêk lar, [ơ\t âu mih ma duch nă athei yua pơgang hoă ho\k dăh mă dôm kơloăi pơgang sinh ho\k ke\ tang găn pơrang pơrăm rơh tiu, tuh [enh hơlu\ng tơm. Đơ\ng ro\ng kơ hơmet đơ\ng 15-20 năr noh athei hơdrăp pă ‘măng dơ\ng vă pơlôch đ^ pơrang oei lơ\m teh. Ăh 2 ‘măng tuh pơgang âu noh athei yua dôm kơloăi pơgang tang găn pơmâu Phusarium, dăh mă pơmâu Phitopthola. Ăh pơyan ‘mi truh, khei 6-7 noh yua [uih sinh ho\k ‘lơ\ng vă tang găn pơrang lơ\m teh vei lăng xđơ\ng ăn pơgar ‘long pơtăm ‘lơ\ng hloh. Truh khei 11 ăh đ^ ‘mi noh yua pơgang pơlôch pơmâu pơrang noh mă gơh x^t.

Vă tơm tiu to\k giơ\ng pran, tơdrong tang găn păng hơmet pơrang athei tơguăt hăm axong kơchơ\t ‘lơ\ng mă tro\ [lep, tuh pho\ng ăn ‘long pơtăm mă xđơ\ng kiơ\ pơkăp pho\ng trung vi lượng păng pho\ng hữu cơ vă tang găn tơxu\l tơxa\l kơchơ\t ‘lơ\ng. Thak sih Phạm  Công Trí pơtruh nơ\r: Tuh kiơ\ 2 trong pơkăp. Lơ\m teh, tuh pho\ng hữu cơ to\ xe\t đe\ch, oei tơđăh noh tuh pơhlom 1 lạng, tơm tih noh 3-4 lạng/tơm hăm tơm oei [ơm pơrang noh tơm ke\ erih. Oei pho\ng khoáng, tuh pho\ng ‘lơ\ng hloh mă lei tơ\ hơla 1 lạng/1 ‘măng păng tơm tơđăh noh tuh tơ\ hơla 20g đe\ch, thoi noh tơm pơtơm ke\ erih. Pruih pho\ng hla lơ\m pơgar ‘long pơtăm ăh jăl mă blu\ng kơ pơrang lôch hiơ\ tam mă tơplih jing lôch tenh noh kăp g^t hloh tơgu\m hơto\k vă tơjră hăm ‘long pơtăm. Păng ăh pruih pho\ng hla noh yua dôm kơloăi pho\ng juăt yua ăn tơm tiu, đei lơ kali, calxi, đei hữu cơ păng đei lơ kơchơ\t trung vi lượng.

Lan - Zưt chih păng rapor