VOV4.Bahnar - Kiơ\ lơ bơngai juăt jang găh choh pơtăm, pơtru\t axong jang kiơ\ trong jang hadoi teh đak păng tơ ‘ngla vang jang jing trong jang tơnăp vă xek tơlang dôm tơdrong tơnap tap mă tơdrong choh jang xa to\k bo\k păng gô athei tơjră. Hăm xơnong jing dơnơm lơ\m tơdrong pơtru\t choh jang xa, Anih pơtru\t choh jang xa kơ Teh đak hlôi tơle\ch tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang lơ\m choh pơtăm. Lơ\m noh, tơre\k keh đang hla bar pơkăp jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang lơ\m hơto\k choh jang xa vă dăh hrôih tơmơ\t jang. {ai chih tơ\ hơla âu tơroi găh dôm tơdrong jang đei jơnei đơ\ng tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang lơ\m tơdrong jang ca phê oei đei tơle\ch jang tơ\ dêh char Đăk Lăk.

Đơ\ng ro\ng hloh 7 xơnăm vang jang tơdrong pơtăm tơ ‘măl ca phê păng pơtăm ca phê kơjăp xơđơ\ng, [ok Trần Trọng Khánh, tơ\ xăh Chư\ Êbur, plei tơm Buôn Ma thuột, dêh char Đăk Lăk hlôi [ôh hơdăh tơdrong pơyua đơ\ng tơdrong tơle\ch jang hơ ‘nhăk ăn. Hơdăh noh, ca phê đei yua lơ hloh tong ane#, jên axong jang tơjur tong ane# păng kơjă te\ch adoi xơđơ\ng mơ\n, kăp hloh tơ\ tơring đơ\ng  1.000 – 3.000 hlj minh k^. {ok Khánh ăn tơbăt, [ơ\t lơ le\ tơdrong jang ca phê kơjăp xơđơ\ng đei tơle\ch jang tơ\ Đăk Lăk, [ok hlôi chih măt vang jang păng io\k đei hơdre\ch pơtăm tơ ‘măl 2 ha ca phê kră kơ unh hnam. Atu\m hăm noh, io\k đei tơdrong tơgu\m găh kih thuơ\t, pơtho găh trong vei lăng pơgar ‘long nhen tơchơ\t 4C. Kiơ\ tơchơ\t âu, bơngai pơtăm ca phê pơkăp tơjur [iơ\ yua pơgang hơdrông vă vei rơgoh cham char, atu\m hăm noh vei xơđơ\ng cham char pơm jang ‘lơ\ng hloh ăn bơngai pơtăm păng vei lăng pơgar ‘long. {ok Khánh xơkơ\t: Adrol kơ pơtăm tơ ‘măl noh đei yua pơhlom 1 ta#n minh puơ\t 1 ha, noh nhôn [ôh ưh đei yua lơ găh mu\k drăm. Đei băt truh tơdrong pơtăm tơ ‘măl ca phê đơ\ng Jơnu\m pơgơ\r teh đak noh nhôn duh tơle\ch pơtăm tơ ‘măl păng pơgep hơmet ‘long ca phê. Truh dang ei ca phê nhôn to\k 7 xơnăm, dang ei đei yua ca phê hơdăh hloi, đei đơ\ng 2 – 2 ta#n minh puơ\t 1 ha.

Duh nhen [ok Khánh, lơ bơngai jang ca phê tơ\ Đăk Lăk hlôi tơle\ch pơtăm tơ ‘măl ca phê păng jang ca phê kơjăp xơđơ\ng. Đơ\ng xơnăm 2012, tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang “Pơtru\t choh jang xa tơguăt hăm pơgar xa” lơ\m tơm ca phê đei tơle\ch jang tơ\ 7 apu\ng dơnơm kơ dêh char. Tơchơ\t kơ tơdrong jang noh ako\m lơ unh hnam jang ca phê răh rai, pơjing khul jang choh pơtăm vă pơih lăm ho\k găh kih thuơ\t jang ca phê păng tơroi tơbăt găh tơdrong te\ch răt; pơjing lơ pơgar jang xă, pơtho ăn bơngai jang mir lơ\m khul jang băt găh trong pơkăp “bơngai jang mir pơtho bơngai jang mir”; tơgu\m hơto\k ăn khul jang gơh pran pơjing hơp tak xăh jang hadoi găh te\ch răt tơmam drăm; tơroi tơbăt găh tơring te\ch răt “răt atu\m, te\ch atu\m”. Truh xơnăm 2017, tơdrong pơkăp jang ako\m đei 63 khul jang mir, hăm 3.262 unh hnam vang jang lơ\m hơgăt xă je# 3.500 ha ca phê; pơjing đei Hơp tak xăh Nguyên Trường Thịnh (apu\ng Krông Pach) păng Hơp tak xăh Quyết Tiến (apu\ng Chư\ M’gar).

{ok Phạm Phú Ngọc, Kơdră jang tang măt ăn anih jang Nestlé Việt Nam tơ\ Tây Nguyên ăn tơbăt, Nestlé Việt Nam jing anih yuk trong hơlâu vang jang lơ\m tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang đơ\ng xơnăm 2010 truh dang ei. {ôh hơdăh tơdrong pơyua găh lơ tơdrong đơ\ng tơdrong jang, lơ xơnăm kơ âu Nestlé hlôi tơle\ch lơ tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang tơ\ lơ tơdrong jang nhen ca phê, ka kao, hla che, đak nhă tăh lơ\m kơchai. Mă kăl, hăm tơdrong jang ca phê đei tơle\ch jang dơnơm tơ\ dêh char Đăk Lăk păng tơring Tây Nguyên, tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang hlôi hơ ‘nhăk pơyua kăp g^t hloh:  Tơpă tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang noh nhôn đei yua lơ hloh. {ơ\t jang noh nhôn hlôi pơjing đei khul jang hơto\k kơjă kăp g^t đơ\ng ca phê. Nhôn tơmơ\t lơ\m tôm anih jang mu\k drăm Việt Nam lơ\m tơdrong kăp g^t hăm ca phê lơ\m tơdrong jang mă nhôn krao noh tơdrong ang Nestcafe Plan, tơdrong jang pơjing kơjă atu\m, dang vă akhan [ơ\t đe vang jang tơdrong mă noh bu bu duh đei yua ngăl. Ăh dôm anih vang jang hadoi noh gô axong xơnong jang hơdăh mă ưh đei jang hơvơ\l hơvong dih băl, păng thoi noh gô mong [iơ\ lơ jơhngơ\m jang. Păng minh lơ\m dôm tơdrong pơyua hloh mă Nestle đei yua noh jing đơ\ng ro\ng mă kon pơlei vang jang lơ\m tơdrong jang noh đe pơm kiơ\ [lep dôm tơdrong tơchơ\t găh jang ca phê kơjăp xơđơ\ng kiơ\ 3 tơdrong găh mu\k drăm – tơpôl – cham char. Mă hơtuch noh Nestle đei io\k ca phê ‘lơ\ng vă ‘nhăk truh hnam kơmăi duh nhen te\ch ăn dôm teh đak đe pă đei tơnap tap nhen adrol ki bơih.

Kiơ\ kơ [ok Ngô Nhân, Kơdră Anih pơtru\t choh jang xa dêh char Đăk Lăk, tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang jing tơdrong jang kăp g^t ăn bơngai jang mir, ako\m đei dôm bơngai jang mir dơnơm lơ\m tơring vang jang kơdih, ưh đei pơđep kiơ ôh. Yuơ noh, lơ\m khei năr truh, kăl pơtoi dôm tơdrong jang pơih xă tơdrong hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang, mă hơdăh noh tơdrong pơtru\t bơngai jang mir tơguăt hăm mir pơgar xă ăn dôm tơring dơnơm jang ca phê lơ\m dêh char Đăk Lăk duh nhen pơtoi hơmet dôm tơdrong jang kơ bơngai jang mir. Atu\m hăm noh, dôm tơmam drăm nhen ‘long xa plei, rong kon tơrong, ka hơdang duh kăl đei tơdrong tơgu\m ăn kon pơlei kiơ\ trong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang: Lơ\m khei năr âu ki  hăm tơdrong pran noh tơm ca phê, nhôn hlôi đei dôm tơdrong jang hadoi teh đak – tơ ‘ngla vang jang. Inh adoi ‘meh hăm dôm tơmam drăm nhen tiu, ‘long xa plei, găh tơdrong rong kon tơrong, mă kăl noh lơ\m tơdrong jang ka hơdang, rong ka đak xap duh hơpơi đei tơdrong tơgu\m đơ\ng dôm anih jang tơ\ ‘nguaih đei tơdrong tơgu\m yak hadoi hăm anih jang vă tơgu\m ăn kon pơlei ke\ đei dôm trong jang hadoi vă pơm tơle\ch dôm tơmam drăm đei kơjă kăp ăn tơdrong erih tơpôl.

Vă tơdrong pơtru\t cho\h jang sa jing trong tơ [ư\h tơthu\r [ar păh kon pơlei cho\h jang sa hăm an^h mơdro sa, adoi tơpl^h ‘nao trong yak hơdoi lơ\m pơtru\t cho\h jang sa adoi nhen tơgop lơ\m tơpl^h ‘nao trong bơ\ jang pơtru\t cho\h jang sa, ‘nao au, An^h tơm Pơtru\t cho\h jang sa Te\h đak hlôi pơgơ\r Hop ako\m pơma dơnu\h apu\ng ple\nh te\h găh jang hơdoi lơ\m bơ\ jang pơtru\t cho\h jang sa đei pơgơ\r tơ\ pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lăk. Đơ\ng hop ako\m au hlôi tơgu\m ăn rim pang tơle\ch đei dôm nơ\r tơgop pơm keh đang nơ\r pơkăp jang hơdoi lơ\m pơtru\t cho\h jang sa, pơm kơnăl ăn trong jang khôi luơ\t vă Kuo#k ho#i pơdrơ\ng kiơ\ Khôi luơ\t jang hơdoi te\h đak kon pơlei atu\m d^h băl lơ\m khei năr au kơnh. Bơngai ch^h tơdrong tơroi au hlôi pơma dơnu\h hăm PGS. TS Lê Quốc Thanh, Kơdră che\p pơgơ\r An^h tơm Pơtru\t cho\h jang sa Te\h đak găh tơdrong au.

- Mă blu\ng, bơnê kơ PGS.TS Lê Quốc Thanh drơ\ng nơ\r pơma dơnu\h au. {ok ăi, ih tơroi mă hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong jang hơdoi te\h đak kon pơlei ‘no\h lăng?

-PGS.TS Lê Quốc Thanh: Bơ\n jei băt hơdăh tơdrong jang pơtru\t cho\h jang sa kơ Việt Nam ‘no\h m^nh lơ\m dôm tơdrong jang đei Khu\l kơdră che\p pơgơ\r Te\h đak lăng ba kơ jăp, Dơno\ an^h tơm vei lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang lăng ba tôch kơtang. Păng yan au lơ\m tơdrong cho\h jang sa ‘no\h pơtru\t cho\h jang sa Việt Nam nhen m^nh anăn hlôi gei kơ jăp vă je# 30 sơnăm kơ au bơih păng hlôi tơgop lơ\m cho\h jang sa đei io\k yua kơ jăp. Păng an^h vei lăng cho\h jang sa kơ bơ\n nhen le\ m^nh to\ jrăng pơ jră gei ăn tơdrong jang mu\k drăm nhen dang ei adoi nhen m^nh tơdrong jang tơgop t^h tên đơ\ng pơtru\t cho\h jang sa. Jang hơdoi te\h đak kon pơlei ‘no\h j^ hơvơn pơ đ^ tơpôl vang iung jang vă iung jang đei jơnei kơ tơdrong jang au păng tơdăh bơ\n iung jang đ^ jơhngơ\m tơdrong jang au lei ư\h kơ jor gô hơnhăk đei io\k yua kơ jăp lơ\m cho\h jang sa. Kơna kơ yuơ kă kiơ bơ\n rơ\ih io\k trong jang te\h đak hăm kon pơlei vang jang tơdrong jang au ‘no\h j^ vă ato\k kơtang păng hơnhăk tơdrong jang pơtru\t cho\h jang sa jing m^nh khu\l bơ\ jang đei jơnei hlo\h păng dôm bơngai tơklep kơ jăp hăm tơdrong cho\h jang sa. Păng nhôn tơle\ch trong pơkăp vă pơjing rơvơn ăn rim pang mư\h vang jang đei io\k yau kơ jăp hlo\h ‘no\h bơngai kon pơlei. Pơm lơ liơ vă ato\k kơtang jang sa păng ve\h ver đei tơdrong nhen hrei au mă bơ\n to\k bo\k tơ [ơ\p.

- Lei ah, mư\h lei dôm bơngai yơ vang jang lơ\m tơdrong jang hơdoi te\h đak hăm kon pơlei au ho\ [ok?

- PGS.TS Lê Quốc Thanh: Nhôn ư\h khan rơ\ih dôm bơngai yơ ôh păng nhôn jei ư\h kơ pơ koe\l dôm tơdrong kăl ayơ, mă lei kiơ\ rim tơdrong pơkăp. Hăp nhen nhen le\ m^nh tơdrong jang atu\m, bu ‘me\h vă mơ\t, bu đei trong vă jang, ‘me\h vă iung jang hơdoi lei nhôn gô pơjing đei tơdrong ‘me\h vă jing tơpă, dôm tơdrong ‘me\h vă, dôm tơdrong jang hơdăh kơ đ^ đăng dôm an^h bơ\ jang, khu\l jang ‘me\h vă mơ\t jang lơ\m au lei nhôn gô pơjing tơdrong ‘me\h vă ‘no\h jing tơmam drăm tơpă păng dôm tơdrong ‘no\h io\k đei đơ\ng jang sa, hăp gô pơjing tơdrong vă jang ‘no\h gô đei iung jang te\nh koăng hlo\h, re\nh hlo\h păng hơdăh tơpăt hlo\h.

- Nhen ih hlôi tơroi ‘no\h mư\h vang jang kiơ\ lơ\m tơdrong jang au bơngai đei io\k yua sa hơpăh lơ hlo\h ‘no\h kon pơlei. Mư\h lei tơdrong đei sa hơpăh au ‘no\h yă kiơ ho\ [ok?

- PGS.TS Lê Quốc Thanh: Kon pơlei cho\h jang sa gô đei io\k yua sa hơpăh mư\h đe sư jang sa đe sư băt hơdăh tơmam drăm jang sa kơ đe sư hăp năm tơ\ yơ. Tơdrong kăl hlo\h hrei au ‘no\h bơ\n kăl tơpl^h ‘nao trong cho\h jang sa. Bơ\n tơpl^h đơ\ng jang kơ d^h sa kơ d^h jing m^nh tơdrong jang sa te\ch mơdro ‘no\h tơdrong kăl hlo\h kơ tơdrong jang sa te\ch mơdro ‘no\h mư\h bơngai bu jang sa sư băt hơdăh tơmam drăm jang sa kơ đe sư gô đei te\ch mơdro hlot lơ liơ, mă kăl te\ch mơdro tơ\ hơn^h yơ, tơ\ siêu th^ ayơ hăm dôm tơdrong pơkăp ‘lơ\ng lơ liơ? Hăm tơdrong pơkăp ‘lơ\ng lơ liơ? No\h j^ lăp hăm trong jang pơtru\t cho\h jang sa mă ke\ tơgu\m ăn kon pơlei, bơngai cho\h jang sa mă gơ\h pơjing đei dôm tơdrong hơpơi ‘me\h vă đei jing tơ pă te\nh koăng hlo\h. Păng kơ yuơ lơ lo\h ‘no\h rim bơngai jang hơdoi au jing dôm g^t kăl hlo\h ăn tơdrong jang pơtru\t cho\h jang sa jang kiơ\ tơdrong jang au. Đe sư đei kon jên tơmơ\t jang sa, đei kmăi kmo\k mă lei nhôn đei trong iung jang, nhôn đei bơngai bơ\ jang tơklep hăm kon pơlei hlo\h vă pơm lơ liơ pơjing tơdrong ‘me\h vă đơ\ng kon pơlei mă lei vă hơvơn dôm tơdrong jang khu\l jang anai, lei kăl đei tơmam drăm ‘lơ\ng ‘mơ\i.

- Lei ah, mư\h lei hrei au, tơdrong tơle\ch jang kiơ\ tơdrong jang hơdoi Te\h đak-kon pơlei tơ [ơ\p dôm tơdrong tơnap tap păng tơdrong rơvơn yă kiơ?

-PGS.TS Lê Quốc Thanh: Kiơ\ kơ nhôn hrei au ‘no\h tơdrong rơvơn păng tơdrong tơnap tap hlo\h ‘no\h jing [ar tơdrong tơhroi yak hơdoi. Đei ‘măng tơdrong mă au hăp rơvơn. Mă lei nhôn jei jang răh, hơmet ming răh. ‘Nau sơnong jang ư\h kơ gơ\h pơjing hloi tơdrong pơkăp mă lei bơ\n ‘moi kiơ\ lơ\m khôi luơ\t vă pơjing đei dôm trong jang tro\ [lep hlo\h. Păng đơ\ng tơdrong au bơ\n pơm đei dôm trong vă jang hơdăh, [lep hăm rim tơdrong păng dôm trong jang hơdăh hlo\h. Kơna, lơ\m tơdrong au [ar păh rơvơn hăm tơnap tap ‘no\h nhôn jei [o#h hrei au dôm tơdrong lui ngêh d^h băl lơ liơ, tơdrong vang iung jang đơ\ng rim an^h jang, rim bơngai lơ liơ mơ\n. Mă lei nhôn ‘me\h vă ‘no\h tơdăh bơ\n băt chă hơlêm d^h băl, tơdăh bơ\n lăng tơpă tơdrong đei io\k yua sa hơpăh ăn kon pơlei, ăn tơpôl pơlei pơla lei ư\h kơ jor bơ\n gô pơjing đei trong iung jang keh kong ‘lơ\ng lie\m hlo\h.

- Lei ah, bơnê kơ PGS.TS Lê Quốc Thanh hơ!

Bơngai ch^h: H’Xíu H’mốc

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt