VOV4.Bahnar - Hre\i au tiu to\k bo\k jing ‘long pơtăm đe\i io\k yua kơ jăp ăn kon pơle\i, kơ yuơ lơ lo\h hơgăt te\h pơtăm tiu je\i hơnơ\ng lang să. Yak hơdoi hăm ‘no\h tơdrong pơrang pơra\m tiu păng tơdrong ư\h hơto\ hơnơ\ng găh te\h jing ‘lơ\ng lơ\m ve\i lăng năng tông tiu. Vă tơgu\m ăn kon pơle\i băt hơdăh hlo\h dơ\ng lơ\m tang găn sơdrông pơrang pơra\m, adoi nhen ve\i lăng năng tông tiu, tơgu\m jang sa đe\i io\k yua kơ jăp.

Dôm khe\i năr au pơgar tiu hlo\h 600 dơnơm kơ [ok Ma Văn Hoài oe\i tơ\ thôn Ea Plông, tơring Ea Tân, apu\ng Krông Năng, dêh char Dak Lak oe\i blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng. Mă le\i lơ hơ ie ple\i tiu to\k bo\k vă ple\i kơtăn ‘no\h hơlu\ng he#. Hơlen hơdăh tơdrong tơm pơm ăn hơlu\ng hơ ie kơ yuơ sơdrông trep pơra\m tơ\ gơmăng, [ok Hoài hlôi răt hloi pơgang vă tơpu\h hu\t sơdrông mă le\i ư\h kơ ke\: “ Lơ\m 2-3 ‘măng io\k yua pơgang hoă ho\k, pơgang sinh ho\k vă tơpu\h hu\t ư\h khan vă pơlôch ôh”.

Pruih pơgang vă tơpu\h hu\t sơdrông pơrang vă ve\i lăng pơgar tiu ‘no\h trong gơlong mă lơ kon pơle\i pơtăm tiu pơm kiơ\. Mă le\i, trong gơlong mă rim bơngai khoa ho\k chă pơkă ăn kon pơle\i ‘no\h ư\h kơ gơ\h mơ\ng kơ d^h jang kiơ\. Tiến sĩ ve\i lăng cho\h jang sa Phan Việt Hà, Kơdră An^h pơ pro\ tơdrong jang khoa hok păng jang hơdoi apu\ng ple\nh te\h găh An^h chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên pơkă: “Tơdrong chă tơpu\h hu\t sơdrông au to ‘no\h hmă hmă kon pơle\i io\k yua rim kơ loăi pơgang klep dom. Mă le\i, lơ\m yan au ‘no\h rim kơ loăi pơgang au tim mă đe\i hơlen hơdăh ‘lơ\ng dăh mă lơ liơ, dôm pơgang au ư\h kơ gan ăn yua lơ lơ\m cho\h jang sa. Hăm sơdrông au to lơ\m pơgar tiu ‘no\h tơ\ gơmăng kon pơle\i bơ\n gơ\h chă yua rim tơmam prăn hăm u\nh kơđeng, tơmam prăn au to ‘no\h gô pơm dă [iơ\ đe\i lơ sơdrông au to lơ\m pơgar bơ\n.

Je\i kiơ\ đơ\ng tiến sĩ Phan Việt Hà, tơdrong hơlu\ng hơ ie tiu ‘ngoăih đơ\ng sơdrông, sơmach chă trep, oe\i hơlu\ng kơ yuơ hơ ie lơ dêh hnang, mă dơnơm ư\h kơ ke\ vă rong kơ yuơ ư\h kơmăh bơ\n pho\ng mơ\r. Păng vă hơmet pơ ‘lơ\ng ư\h kơ măh pho\ng mơ\r au tiến sĩ Phan Việt Hà tơbăt: “ Ư|h kơmăh pho\ng mơ\r đunh đai ‘no\h kon pơle\i bơ\n dăh pơm kiơ\ trong tơbăt hơdăh găh pho\ng mơ\r. Mă kăl lơ\m khe\i năr au, chă prôi rim kơ loăi pho\ng đam păng lân lơ [iơ\. Adoi kăl chă prôi hloi pho\ng đe\i kơ chơ\t can xi, kẽm păng Bo. ‘No\h dôm kơ chơ\t kăl hlo\h đe\i [ơm tru\h tơdrong hơlu\ng ple\i. Can xi ‘no\h chă prôi vôi ăn kơ ‘long pơtăm dăh mă chă prôi dôm pho\ng đe\i lơ can xi. Găh Bo hăm kẽm ‘no\h chă prôi rim kơ loăi pho\ng io\k yua hơdro# ăn kơ tiu”.

Kiơ\ đơ\ng rim bơngai khoa ho\k, vă tơgu\m ăn tiu jing ‘lơ\ng, rong ple\i sơđơ\ng, dă [iơ\ hơlu\ng hơ ie tiu ‘lơ\p, ‘ngoăih tơdrong chă tơpu\h hu\t bơ\n sơdrông au to, kon pơle\i bơ\n je\i chă prôi pho\ng ăn kơ tiu mă [lep. Mă kăl ‘no\h chă tu\h mơ\r ăn kơ tiu lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi. Khe\i năr au je\i gơ\h chă prôi pho\ng mơ\r vă tơgu\m ăn rơ\h tiu granh kơtang, je\i kăl chă prôi pho\ng, lơ ‘măng chă prôi. Mư\h prôi pho\ng kăl ve\h ver chă kôch te\h atăih dơnơm tiu vă hoe\i cho\h [ơm rơ\h mư\h prôi pho\ng. Kon pơle\i bơ\n chă prôi pho\ng atu\m lơ\m tơruih đak hloi. ‘Ngoăih kơ ‘no\h lơ\m rim khe\i ‘năr tok bo\k ‘mi tơ pl^h tru\h pơyan to\, kon pơle\i bơ\n dăh chă pruih pho\ng hla vă dơnơm tiu trep io\k pho\ng te\nh koă\ng, ke\ krơ\ng tang găn sơdrông, pơrang pơra\m.

Lơ\m pơ yan ‘mi ku\m jing jơ năr vă rong gar păng blu\h jing. Vei lăng ‘lơ\ng ăn kơ tiu lơ\m khei ‘năr âu thoi yơ vă kơ io\k đei plei ‘yăl găr ư\h kơ đei bo, ư\h kơ đei hơ lu\ng hơ ie, m^h ma duch nă athei pơm hơ to\ lơ\m tơ drong xăy pho\ng păng dôm kơ so# kơ chơ\t ‘lơ\ng lơ\m dôm kơ loăi pho\ng.  

Vă kơ tiu le\ch pơ kao lơ, găr hơ kâu, tơ drong mă blu\ng m^h ma duch nă athei lăng kăl tru\h kơ chơ\t ‘lơ\ng blu\ng a xăy hơ to\ tôm đạm lân ka li yua kơ đei tôm kơ chơ\t ‘lơ\ng ‘no\h ‘long mă rong đei hơ ie tiu. Tơ drong g^t kăl hlo\h dơ\ng ‘no\h j^ lơ\m pho\ng lơ ka li ‘no\h j^ g^t kăl hlo\h lơ\m kơ plăh pơ jing hơ ie. Lân pơm ăn pơ kao le\ch hơ to\ băl, ư\h kơ gan đei pơ kao kơ đe\h dăh mă pơ kao hui. Đạm tơ gu\m ăn kơ tiu kơ jung păng lơ găr. Mă lei 1,2 kơ chơ\t trung vi lượng ‘măn ăn kơ tiu kơ jăp găr păng gei găr ‘lơ\ng [iơ\ nhen ka  li, Bo… Ư|h kơ gơ\h kơ [a\h đơ\ng kơ plăh le\ch pơ kao ding tru\h rong plei, 1,2 kơ chơ\t trung vi lượng tơ gu\m ăn kơ tiu pran jăng. M^h ma duch nă athei hơ len lăng xăy pho\ng hăm hơ to\ băl ư\h tơ dăh hơ to\ băl bơ\ih xăy tôm kơ so# dăh ư\h? ‘Nâu j^ 2 tơ drong g^t kăl đơ\ng kơ chơ\t ‘lơ\ng pơm ăn hơ lu\ng hơ ie tiu. 

            Lơ\m pơ yan ‘mi [ơ\t hơ ie tiu le\ch pơ kao, kơ chơ\t ‘lơ\ng lơ\m te\h ‘long tơ mơ\t io\k ư\h kơ tom, 1,2 pơ gar tiu đak lơ\p lăp [o#h 2- 3 hla đông tơ\ kơ pal yua thoi no\h rơ\h gô đei ôm, m^h ma duch nă athei yua pho\ng vă ‘me ‘lơ\ng vă chăt rơ\h mă pran. Lơ\m tơ drong ‘nâu, m^h ma duch nă ư\h kơ gơ\h yua pho\ng hóa học yua kơ xăy pho\ng hóa học kơ plăh ‘nâu gô pơm hư rơ\h păng pơm ăn kơ te\h hơ to\k tơ drong iu\ pơ rang j^ gô che\k lar pran hlo\h dơ\ng pơm ăn hư rơ\h pran hlo\h dơ\ng. M^h ma duch nă bơ\n athei xăy pho\ng hữu cơ păng mơ\r gô pơm ăn kơ te\h ư\h kơ đei rơ răng, tơ gu\m rơ\h tiu [ônh kơ trep io\k dôm kơ chơ\t ‘lơ\ng đơ\ng te\h.

Thuem păng Amazưt tơ blơ\ păng pơ re nơ\r