VOV4.Bahnar - Hăm tơdrong to\k jur ưh xơđơ\ng hăm kơjă tơmam drăm lơ\m tơring păng hơyuh to# ‘mi tơplih, lơ kon pơlei jang mir tơ\ Đăk Lăk hlôi hăt hot tơplih hơdre\ch ‘long pơtăm, pơtăm hrau lơ hơdre\ch ‘long xa plei lơ\m pơgar ca phê. Ưh adro# pơm hơto\k io\k yua mă tơdrong pơtăm lơ hodre\ch ‘long xa plei lơ\m pơgar ca phê hlôi tơgop hơto\k ăn tơdrong vei lăng tơnăp hăm ca phê, tơjur [iơ\ tơdrong răm yuơ đơ\ng to# ‘mi kial pơm ăn.

Vă je# 30 xơnăm tơguăt hăm tơm ca phê, [ok Mai Đình Phượng, tơ\ thôn An Phú, xăh Ea Drơng, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Đăk Lăk hlôi hlôh vao hơdăh găh tơdrong pơtăm păng vei lăng ca phê. Cho\ng mă dôm xơnăm tơje# âu, yuơ kơjă ca phê tơjur tôch kơđeh, lơ\m kơplăh pơgar ca phê roi năr roi kră, ưh đei lơ plei. Vă hơto\k io\k yua, [ok Phượng hlôi ‘măn minh păh teh pơtăm ca phê, vă pơtăm lơ hơdre\ch ‘long xa plei nai. {ok Mai Đình Phượng ăn tơbăt, tơdrong pơtăm hrau lơ hơdre\ch ‘long hlôi hơto\k io\k yua hloh. Atu\m hăm noh, jên axong jang păng vei lăng ca phê duh tơjur mơ\n yuơ ‘măng ruih đak păng pho\ng tuh to\ xe\t mă lei plei ca phê adoi oei đei lơ đơ\ng 2,5 - 3 ta#n găr minh ha. Tơdrong mă âu noh tro\ [lep hăm khei năr kơjă ca phê to\k bo\k oei tơjur tôch kơđeh nhen dang ei : Đơ\ng mă pơtăm hrau hăm tơm sâu riêng, tiu, [ơr noh đei yua kơjung hloh. Yuơ pơtăm hơdre\ch âu hơdre\ch to noh đei yua lơ hloh, oei pơtăm adro# ca phê kơjă reh jat noh pă đei yua dôm yơ noh athei pơtăm hrau lơ hodre\ch ‘long đe\ch.

Duh nhen [ok Phượng, unh hnam [ok Dương Văn Thao, tơ\ pơlei Ê Chăm, th^ tra#n Buôn Trấp, apu\ng Krông Ana hlôi pơtăm hrau lơ hơdre\ch ‘long pơtăm lơ\m pơgar ca phê. Gơnơm noh, dôm xơnăm tơje# âu, mă đei yua đơ\ng ‘long pơtăm tơm noh ca phê tơjur yuơ kơjă tơjur reh, mă lei dôm hơdre\ch ‘long pơtăm hrau nhen sâu riêng, [ơr hlôi đei io\k yua păng te\ch đei kơjă hloh noh tơdrong pơyua ăn unh hnam [ok duh oei xơđơ\ng lơ\m 300- 400 triu hlj rim xơnăm:  Dôm xơnăm kơ âu kơjă ca phê, tiu Tây Nguyên tơjur. Inh duh đei 4ha ca phê noh inh adoi tơplih minh [ar teh jang, pơtăm hrau lơ hơdre\ch ‘long xa plei păng tiu vă pơm thoi yơ gơh đei io\k yua xơđơ\ng mă ưh đei tơjur tơdrong pơyua lơ\m pơgar, pơtih nhen ưh đei yua hăm tơm ca phê noh hơto\k io\k yua hăm ‘long xa plei gơh xơđơ\ng hloh.

Kiơ\ tơdrong chih hơlen đơ\ng Anih Choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l dêh char Đăk Lăk, dang ei dêh char đei hloh 200 rơbâu ha ca phê, lơ\m noh hơgăt teh pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm nai đei pơhlom 20%, ako\m tơ\ dôm apu\ng Chư\ Mgar, Krông Pach, th^ xăh Buôn Hồ păng plei tơm Buôn Ma Thuột. Pơtăm hrau hăm ‘long xa plei lơ\m pơgar ca phê noh jing trong jang đei lơ kon pơlei tơ\ Đăk Lăk rơih jang, mă hăt noh hơdre\ch ‘long sâu riêng, tiu, măk ka păng ‘long kơsa (‘măn bơ\ jrăng tiu). Ưh adro# hơto\k io\k yua, dôm hơdre\ch ‘long pơtăm hrau âu đei xơdrai kơjung, tơm ‘long tơ\r noh gơh pơm yơp, pơgăn kial hăm pơgar ca phê. ‘Nâu jing trong jang kih thuơ\t pơyua răh găh mu\k drăm păng pơyua răh ăn tơdrong vei xơđơ\ng cham char.

Chă pơtăm lơ hơdre\ch ‘long pơtăm lơ\m mir pơgar chehphe jing trong jang to\k bo\k pơtru\t kơtang pang đei lơ kon pơlei Tây Nguyên jang kiơ\. Vă tơgu\m ăn kon pơlei băt hơdăh hlo\h dơ\ng, Tiến sĩ Phạm Công Trí, Kơ ie\ng Kơdră Khu\l jang Pơtho tơbăt choh jang sa, Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k Kih thuơ\t Cho\h jang sa, Bri ‘long Tây Nguyên gô tơbăt hơdăh hlo\h dơ\ng trong jang sa au.

- Tiến sĩ Phạm Công Trí ăi, lơ liơ đe khan lơ ‘long pơtăm lơ\m m^nh mir pơgar chehphe? Lơ ‘long pơtăm ‘long pơtăm ‘no\h hăp pơm ‘lơ\ng kơne# lơ liơ hăm mir pơgar ‘long?

-TS. Phạm Công Trí: Bơ\n jei [o#h cho\h jang sa ‘no\h j^ m^nh lơ\m jang sa hơmơt hiong răm lơ păng đei [ơm kơtang đơ\ng kơ jă te\ch mơdro păng to\ ‘mi kial pơm ăn. Păng đơ\ng mă jơhngơ\m đon tơche\ng tơchă ‘long pơtăm te\ch măt păng hu\t tơdrong jang sa joăt joe sơ\ ki pơm ăn đei tơdrong tơsu\l tơsăl lơ\m cho\h jang sa đei [o#h kơtang. Chehphe hăm tiu ‘no\h jing ‘long pơtăm to\k bo\k răm kơtang đơ\ng kơ jă tơjur dêh hnang. Mă lei bơ\n jei [o#h u\nh hnam ayơ hu\t ‘long pơtăm joăt joe vă chă pơtăm ‘long hle mă đe sư tim mă joăt jang mư\h tơmam drăm đ^ rơkăh rơkai đe pă gan răt măt ‘no\h đe hơnơ\ng to\ đon ơ\h sơ ‘ngon dơ\ng.

Kơna lơ\m cho\h jang sa kơ jăp ‘lơ\ng nhôn pơkă pơtru\t ‘no\h kon pơlei bơ\n jăh chă pơtăm lơ hơdre\ch ‘long pơtăm lơ\m mir pơgar chehhe. Tơpl^h đơ\ng pơtăm hơdro# chehphe đei io\k yua pă gan lơ chă pơtăm hrau hloi dôm ‘long pơtăm anai mă [lep mă lăp hăp gô đei io\k yua kơ jăp hlo\h.

Tơdăh kon pơlei bơ\n ro# pơđ^ chehphe, tiu vă chă tơpl^h pơtăm ‘long sa plei lei hoei mơ\n păng gô đei io\k yua kơ jăp, tơdăh kơ jă plei ‘long pơtăm hăp măt hơnơ\ng. Mă lei, tơdăh rim ‘long sa plei đei tơdrong te\ch mơdro pă gan măt lei kon pơlei bơ\n gô hiong răm kơtang hlo\h.

Tơdrong vei kơ jăp mir pơgar chehphe, bơ\n lăp chă tơpl^h m^nh păh, chă pơtăm ‘long sa plei, hăp ư\h khan lăp tơgu\m ăn rim mir pơgar chehphe kon pơlei đei jing ‘lơ\ng [iơ\ mă lei oei pơm ăn kon pơlei jang sa sơ đơ\ng hloh. Hăm dôm dơnơm ‘long sa plei dơnơm t^h kơ jung, kơna ư\h khan lăp ‘long sa plei mă lei hăp oei pơm yơp ‘lơ\ng hơ iă hlo\h tơgu\m ăn chehphe đei jing ‘lơ\ng, ke\ tang gă to\ pơđang. Hăm khei ‘năr to\ pơđang au mir pơgar chehphe hăp rơngơp păng dă [iơ\ chă tơruih đak păng dă [iơ\ tơhoach chă prôi pho\ng dơ\ng. Lơ loh jang chehphe đei io\k yua kơ jăp hlo\h pơtêng hăm chă pơtăm chehphe.

- O| ah, mă lei mư\h pơtăm hrau lơ lau bơngai pơtăm hăm chă tơ [ơ\p tơnap tap yă kiơ mư\h vei lăng năng tông lơ kơ loăi ‘long pơtăm hrơ\p m^nh ‘măng lơ lau ưh tiên si?

-TS. Phạm Công Trí: ‘Long sa plei, tơdăh bơ\n pơtăm ngăl hăp lei bơngai pơtăm kăl băt klo\h kle\ch rim kih thuơ\t vei lăng năng tông hăp ‘mơ\i. Găh bơ\n chă pơtăm, hrau lơ\m mir pơgar chehphe, ‘no\h cham char sơđơ\ng ‘lơ\ng hơ iă. Pơ t^h gia nhen te\h ju, te\h rơhu\ ‘lơ\ng hơ iă păng pơrang sơdrông jei hoei gan kơtang mơ\n. Kơna bơngai pơtăm dă [iơ\ tơtăm lơ\m jang sa au. Păng bơ\n jei [o#h, mư\h kon pơlei oei vei kơ jăp 90% ‘long pơtăm joăt joe đơ\ng sơ\ ‘no\h j^ chehphe lei mă đơ\ng ‘long sa plei hăp pă gan măt ră mă lei oei đei io\k yua kơ jăp mơ\n kơna dă [iơ\ tơtăm.

Nhôn lăp ‘me\h kon pơlei chă tơpl^h to\ se\t hơgăt te\h chehphe vă pơtăm ‘long sa plei, ‘no\h j^ pơm ăn đei hơyơ\l te\h ‘lơ\ng hơ iă, lăp đơ\ng ro\ng bơ\n tơpl^h dang đơ\ng 1.100 dơnơm chehphe jing 1.000 dơnơm chehphe lei chehphe hăp đei plei lơ hlo\h đơ\ng 15 tru\h 20%. Kơ yuơ dă [iơ\ răm đơ\ng to\ pơđang, te\h hăp ju, hăp jing ‘lơ\ng, kon pơlei vei lăng năng tông ‘lơ\ng hơ iă [iơ\ dơ\ng. Lơ lo\h, mă đơ\ng bơ\n ro# hu\t to\ se\t chehphe lơ\m pơgar mă lei plei hăp oei ư\h tơpl^h. Mir pơgar chehphe đei io\k yua kơ jăp kơ yuơ dă [iơ\ tơhoach kon jên tơmơ\t jang. {ơ\t 100 dơnơm chehphe mă bơ\n ro# au ‘no\h bơ\n pơtăm ‘long sa plei đei io\k yua kơ jăp nhen chă pơtăm sầu riêng, bơ, măng cụt, mit tố nữ, mit thái. Găh kon jên tơmơ\t jang hăp to\ se\t hlo\h pơtêng hăm bơ\n pơtăm ngăl hăp, găh tơdrong vei lăng năng tông pho\ng, mơ\r đak tơruih lơ\m mir pơgar ‘long sa plei au jei sơđơ\ng hlo\h. Pơtăm hrau lơ lau pơm ăn te\h jing ‘lơ\ng, ‘năr rơngơp ‘lơ\ng. Lơ lo\h tơgu\m ăn kon pơlei lăp joăt chă pơtăm hơdro# chehpe, jing m^nh ‘nu bơngai jang pơtăm vei lăng lơ ‘long pơtăm mă lei hoei mơmat tat găh kih thuơ\t.

- Tiến sĩ hăm vă chă pơkă yă kiơ ăn kon pơlei găh vei lăng năng tông ‘long pơtăm kiơ\ trong jang pơtăm lơ kơ loăi ‘long pơtăm au?

TS. Phạm Công Trí: Kon pơlei jei kơ chăng lăng tru\h mư\h pơtăm hrau ‘long sap lơ\m mir pơgar chehphe lei bơ\n pơtăm lơ liơ mă [lep hlo\h, tơdăh tim gan băt lei ap^nh rim bơngai joăt jang găh cho\h jang sa, pơ t^h gia nhen an^h nhôn au gô tơroi tơbăt hơdăh ăn kon pơlei bơ\n hloi vă ve\h ver tơdrong pơjing mir chehphe jing mir ‘long lơ kơ loăi, lơ ‘long pơtăm ư\h kơ lăp d^h băl păng ư\h kơ đei io\k yua kơ jăp.

Đơ\ng tơdrong tơroi năr au, tơdăh kon pơlei jang kiơ\ ‘lơ\ng lei bơ\n gô pơjing đei dôm tơring cho\h jang sa kơ jăp ‘lơ\ng; đ^ đăng tơmam drăm jei đei te\ch mơdro kiơ\ trong tơmam drăm GAP dăh mă tơmam drăm ‘lơ\ng. Bơ\n to\k bo\k pơjing trong cho\h jang sa tơ klep hăm bri. ‘No\h đei dơnơm ‘long t^h kơ jung, đei dơnơm chehphe, đei ‘ngie\t ‘lơ\ng hơ iă. Tơdăh kon pơlei lăp [o#h ‘long sâu riêng te\ch măt mă ro# hu\t pơ đ^ chehphe dăh mă [o#h sâu riêng măt kơna ko\h ro# hu\t ‘long [ơ lei ư\h kơ lăp ôh. Bơ\n chă pơtăm hrau hrăo ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h pơtêng hăm hơdro# ngăl hăp kơna chă pơtăm m^nh [ar kơ loăi ‘long pơtăm lơ\m mir pơgar vă kơ hăp đei io\k yua kơ jăp hlo\h [iơ\.

- Lei ah, bơnê kơ ih tiên si hlôi chă pơtho tơbăt phăl hơlăng au hơ.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt