VOV4.Bahnar - Dôm xơnăm kơ âu, lơ kon pơlei jang mir tơ\ dêh char  Dak  Lak hlôi tơplih hơdre\ch ‘long pơtăm ưh kơ đei yua, ưh kơ tro\ [lep hăm teh, hơyuh to# ‘mi kơ tơring vă pơtăm kro#i quýt ‘ngam, mă blu\ng đei yua lơ găh mu\k drăm. Hăm kơjă te\ch tơ\ pơgar noh je# truh 20 rơbâu hlak jên minh k^, rim héc ta kro#i quýt ‘ngam pơyua truh kơ tih hlak jên minh xơnăm. Pơgar kro#i quýt Đăng Khoa, tơ\ kueng kơpho# 6, phường Khánh Xuân, plei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak jing minh pơtih:

Minh [ar xơnăm tơje# âu, Pơgar kro#i quýt Đăng Khoa, tơ\ kueng kơpho# 6, phường Khánh Xuân, tơring tơter plei tơm Buôn Ma Thuột jing minh anih tơmang đơ\ng lơ kon pơlei jang chu\n păng tơmoi truh răt ‘nhot plei ‘long xa rơgoh ‘lơ\ng. Hăm 2 ha teh rơga tơmo, ưh kơ đei hiôk hăm pơtăm cà phê, tơ ‘ngla pơgar noh [ok Trần Đăng Thông, hlôi pơtăm ‘nhot, ‘nhe\t păng hơdre\ch ‘long xa plei nhen kro#i quýt ‘ngam, ôi, mich păng rong nhu\ng ier, rơmo păng rong juei. Lơ\m noh, kro#i quýt ‘ngam đei pơtăm lơ hloh hăm 750 tơm lơ\m hơgăt teh hloh 1 ha. Truh dang ei, lơ hơdre\ch ‘long pơtăm âu adoi to\k giơ\ng, lơ\m noh tơm kro#i quýt ‘ngam hlôi pơyua kăp g^t, đei hloh 1 tih 300 triu hlak jên rim xơnăm. {ok Trần Đăng Thông, tơ ‘ngla pơgar kro#i quýt  Đăng Khoa ăn tơbăt: “Minh xơnăm noh đei 6 ‘măng plei. Đơ\ng xơnăm mă 4 to\k tơ\ kơpal noh rim tơm đei đơ\ng 80 k^ truh 1 tă 2. Adro# jo# hăm kơjă reh hloh noh 20 rơbâu hlak jên, noh rim tơm gô đei yua truh 1 triu 600 rơbâu hlak jên, jo# lơ\m 700 tơm noh gô đei yua dôm yơ?”

Kơjă reh hloh hăm kro#i quýt ‘ngam te\ch tơ\ pơgar dang ei noh 20 rơbâu hlak jên minh k^, mă lei hăm pơgar kro#i quýt Đăng Khoa hơnơ\ng kơjă te\ch kăp hloh đơ\ng 23 truh 25 rơbâu hlak jên minh k^. Plei kro#i quýt ưh kơ guăng mă lei ‘ngam ‘lơ\ng, jing plei ‘long rơgoh ‘lơ\ng ưh kơ đei yua pơgang ‘nâu nai. ‘Nâu jing tơdrong tơm pơm ăn kro#i quýt Đăng Khoa te\ch đei kơjă kăp lơ\m tơring, mă lei hơnơ\ng đei lơ bơngai răt, plei kro#i lai yơ duh te\ch hlot.

Đơ\ng ro\ng 5 xơnăm tơguăt hăm tơm kro#i quýt ‘ngam, [ok Trần Đăng Thông hlôi ako\m đei lơ hlôh vao lơ\m pơm jang. Kiơ\ kơ [ok, ăh pơtăm tơm kro#i quýt ‘ngam noh vei hơlen rơh đe\ch noh tơm gô to\k giơ\ng pran. Hơlu\ng pơtăm kro#i quýt xă 20cm x 20cm, rim tơm ataih băl 1,5m. Vă plei gơh ‘ngam păng đei đak lơ, athei vei hơlen [lep kih thuơ\t, tuh pho\ng tôm măh, hơnơ\ng ruih măh đak, vă tơm hơ iuch ling lang, mă lei ưh kơ gơh đak to\ng đunh. Tơm kro#i quýt ‘ngam noh [ônh pơrang pơrăm nhen pơm le\ch kơtăk, dreng tong hla, roi vơng pơrăm plei... noh athei hơlen tơnăp pơrang lơ\m teh adrol kơ pơtăm duh nhen hơlen tơnăp lơ\m khei năr tơm to\k giơ\ng, athei hơlen pơgar hơnơ\ng, dăh [ôh băt pơrang vă tang găn tơtom. Adrin đei plei ‘long te\ch ‘lơ\ng rơgoh noh mă blu\ng. {ok Trần Đăng Thông tơroi: “Ưh kơ lai yơ inh yua pơgang pơlôch pơmâu pơrang, đơ\ng Natrigon, Antrencon, tôm noh ưh kơ đei yua, kơlih kơloăi âu yua đunh năr noh gô pơm ăn tơm ưh kơ pran, mă yua tơmam sinh học đe\ch, yua Nonama, đơ\ng Tricoderma, đang kơ noh yua ^ch ka păng hơlơ\k lơ\m 48 jơ vă hăp xơđơ\ng păng io\k đak ^ch ka pruih tong ane# khei minh ‘măng nhen pruih pơgang noh hăp gô jơk hơnơ\ng, chă dôm trong jang mă xơđơ\ng chă tơm plei ‘long xa gơh xơđơ\ng rơgoh ‘lơ\ng”

Đơ\ng xơnăm xơ\ truh dang ei, pơgar kro#i quýt Đăng Khoa hlôi xơng kơ hre\ng kon pơlei jang mir dơ\ng dôm xăh tơter Buôn Ma Thuột păng dôm apu\ng truh tơmang, ho\k hơlen tơdrong pơm jang âu. {ok Vương Hữu Tỵ, Kơdră anih jang hơp tak xăh choh jang xa Thống Nhất, tơ\ phường Khánh Xuân ăn tơbăt, đơ\ng ro\ng kơ tơmang pơgar jang âu, minh [ar kon pơlei vang jang adoi pơtăm hơlen lăng kro#i quýt ‘ngam mă lei kơchăng tôch dêh, ưh kơ đei pơtăm lang xă. Lơ var pơgar pơtăm lơ hơdre\ch ‘long oei pơyua lơ ăn kon pơlei tơ\ tơring ‘nguaih kơ plei tơm âu. {ok Vương Hữu Tỵ ăn tơbăt:  “ ‘Nguaih kơ pơgar kro#i quýt Đăng Khoa noh đei minh [ar ‘long pơtăm ‘nao pơtêng hăm tơ\ âu noh chanh dây păng tơneh, dôm hơdre\ch ‘long âu kiơ\ xơkơ\t noh tam mă tơnăp ôh, mă lei đei yua lơ hloh, mă kăl noh hăm pơgar kro#i. Pơgar kro#i quýt duh đei lơ tơdrong, găh kih thuơ\t, jên axong jang, tơdrong vei lăng găh kle\ tơtông ‘nâu nai hia”

Hăm kơjă xơđơ\ng nhen dang ei păng tơdrong te\ch tơmam hiôk hloh, pơtăm kro#i quýt ‘ngam oei pơyua lơ găh mu\k drăm ăn kon pơlei. Mă lei, mih ma dich nă duh athei kơchăng, ne\ pơtăm lang xă, mă hăt noh tơ\ dôm tơring teh ưh kơ tro\ [lep, vă tang găn tơdrong pơtăm đang kơ noh koh hu\t le#, păng tơdrong ưh kơ hơ iă đơ\ng tơmam noh lơ mă lei tơdrong kăl yua lơ\m tơring ưh kơ đei lơ.

M^nh [ar kih thuơ\t kăl kơchăng vă pơtăm kro#i kuyt ‘ngam đe\i io\k yua kơ jăp

Tơpă yan au tơ\ lơ pơgar ‘long kro#i kuyt ‘ngam đe\i pơtăm tơ\ Dak Lăk to\k bo\k hơnhăk ba io\k yua kơ jăp. Mă le\i, ‘nau je\i jing ‘long pơtăm [ônh răm đơ\ng sơdrông pơrang pơra\m nhen đum hla, roi vơng pơra\m ple\i … Kơna bơngai pơtăm kăl jang kiơ\ [lep keh thuơ\t đơ\ng chă rơ\ih hơdre\ch, truh chă ve\i lăng, tang găn sơdrông pơrang pơra\m. Yak hơdoi hăm kon pơlei lơ\m tơdrong tơroi au, kih sư Vũ Thị Hưng, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r An^h pơ tru\t cho\h jang sa pơlei tơm Buôn Ma Thuột gô pơkă ăn m^nh [ar tơdrong vă tơgu\m ăn pơtăm kro#i kuyt ‘ngam đe\i io\k yua kơ jăp.

- Kih sư Vũ Thị Hưng ăi, hre\i au, lơ kon pơlei to\k bo\k tơchă trong jang sa kơ d^h ăn pơgar po vă io\k đe\i kơ jăp, lơ\m au đe\i chă pơtăm kro#i kuyt ‘ngam. An^h pơ trut cho\h jang sa hlôi đe\i dôm tơdrong jang yă kiơ tơgu\m ăn kon pơlei, mă kăl lơ\m tơdrong pơtho tơbăt kih thuơ\t ve\i lăng năng tông ‘long pơtăm, tang găn sơdrông pơrang phă pơra\m?

Kih sư Vũ Thị Hưng tơl: Hre\i au, tơdrong pơtăm lang să ‘long đe\i lom to\k bo\k ato\k kơtang lang să tôch kơ lơ. Dôm ‘long đunh sơnăm ‘no\h khe\i năr pơtăm 1 sơnăm ‘no\h đe\i io\k yua sa yuơ đơ\ng hăp tơnap, kơna đe sư chă pơtăm hrâu vă io\k hrôih rong đunh, jang sa đe\i io\k yua dai dai hloi, lơ\m dôm sơnăm đơ\ng ro\ng đe sư đe\i io\k yua lơ kơna sơđơ\ng hlo\h … Kon pơlei chă ap^nh găh hơdre\ch dơđăh, [ơ\t yơ đe\i dơđăh hơdre\ch pơtăm ‘lơ\ng hoei đe\i hơdrông pơra\m, ‘no\h bơ\n năm lăng hơlen pơgar ‘long đe sư păng pơtho tơbăt ăn kon pơlei băt hơdrech dơđăh ‘long ‘lơ\ng vă đe sư chă pơtăm. Mă [ar, tơdrong ve\i lăng năng tông pơgar ‘no\h je\i ư\h kơmăh tơnap yă kiơ, chă pơtho ăn kon pơlei to\ se\t ‘no\h đe sư băt hloi bơih. Tơdrong mă kon pơlei hli hlo\h ‘no\h sơdrông, pơrang pơra\m, lơ\m tơdrong tang găn hơlau, pơlôch pơrang sơdrông pơra\m, sơdrông pơrang pơra\m kơtang hlo\h ‘no\h sơdrông pơkoih, lơ\m khe\i ‘năr vă tru\h pơyan ‘mi ‘no\h kơtang hlo\h. Lơ\m khe\i năr au kăl ve\i lăng mă kơtang mă ke\ tang găn sơdrông pơkoih pơra\m … adoi je\i ke\ tang găn đe\i kơ hroih kơ hrônh tơ\ kơ đo\h kro#i kuyt ‘ngam, adoi tang găn ke\ sơdrông koer sa plei, kơđo\h ple\i … pơm ăn kơđo\h plei le\nh ‘lơ\ng, ‘no\h chă te\ch mơdro [ônh kơ hlot [iơ\.

- Bo\ x^t ‘no\h m^nh lơ\m dôm tơdrong pơm pơra\m plei kro#i kuyt, kon pơlei tang găn hăp lơ liơ?

Kih sư Vũ Thị Hưng tơl: Bo\ x^t ‘no\h m^nh lơ\m dôm tơdrong tơm, yă [âu je\i jing m^nh lơ\m dôm sơdrông pơm ăn đe\i pơrang Graxit, hăm pơrang au, mư\h pơtăm kăl chă pơtăm hloi ‘long bing kial tăp dăr nhen m^nh [ar ‘long nguyêt kue#, ‘long [o\ yưa ‘no\h ‘ne\ pơtăm. Atăih đơ\ng 10 – 20 kây so# oe\i răm đe\ch. Tơdăh đe\i pơrang Grandi ‘no\h bơ\n jăh bu\ch hu\t, hơnhăk tơ\ atăih păng so\h hu\t hloi, ư\h kơ gơ\h le# lơ\m pơgar ôh. Kơ yuơ hăp tơpo\h tôch kơtang ‘moi kiơ\ yă [âu păng [o\ x^t. Mư\h hăp hlôt tơ\ plei ‘no\h pơm ăn ple\i ho\nh, kơ brơ\p, ư\h kơ ‘ngam...

- Bơngai răt yua tôch kơ ‘nhuen kơ yuơ ple\i ‘long đe ngăl io\k yua pơgang vă jăh t^h đum dăh mă io\k yua pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm tôch kơ lơ, mư\h le\i kon pơlei kăl kơchăng tru\h dôm kih thuơ\t yă kiơ vă sơđơ\ng ‘lơ\ng ăn plei kuyt koh? 

Kih sư Vũ Thị Hưng tơl: Mư\h io\k yua pơgang vă pơm ăn sơdrông pơrang dă [iơ\ pơra\m, ‘no\h jăh pơdơ\h prôi pho\ng đam hloi lơ\m dang 1 gie\ng đơ\ng ro\ng mă pruih pơgang, mư\h sơdrông pơrang lôch đ^ ‘ne\i mă gơ\h chă prôi pho\ng dơ\ng vă dơnơm jing ‘lơ\ng. Ư|h khan lăp prôi pho\ng đang ‘no\h pruih pơgang hloi ôh, kơnh hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng sơdrai, hla ‘no\h pơm ăn bơ\n sơdrông pơrang chek lar char lơ hlo\h dơ\ng. Mư\h kon pơlei chă pruih pơgang le\i mă [lep pơgang, [lep sơdrông pơrang pơra\m păng chă pruih lơ\m jơ ayơ ‘no\h [lep hlo\h? Pơt^h gia nhen sơdrông pơkoih, hmă hmă hăp kơ ‘nơp lơ\m hla ‘lơ\p kơna bơ\n chă pruih mă iôm. Mư\h chă pruih đang, dang 3-5 năr pruih dơ\ng d^ng pơlôch pơgo\h sơdrông hloi. Pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm, ‘ngoăih pơgang hoă ho\k oe\i đe\i 1 kơ loăi pơgang sinh ho\k.

- Tơdrong io\k yua sinh hok lơ liơ hăm ‘long sa ple\i, lơ\m au đe\i găh ‘long kro#i kuyt ‘ngam?

Kih sư Vũ Thị Hưng tơl: Io\k yua pơgang sinh ho\k ‘no\h pơm sơđơ\ng ăn kon bơngai păng ăn kơ d^h bơngai chă pruih pơgang au. Hre\i au đe\i đe chă te\ch mơdro kơ loăi BT, đe\i chă pơtho tôch hơlen, mư\h chă pruih pơgang au kăl pơm kiơ\ chư ch^h tơbăt tơ\ tơpu pơgang. Tơdăh te\h iu\ ‘no\h kon pơlei bơ\n kăl chă prôi hloi vôi vă pơ jing đe\i kali, lơ\m khe\i năr hơtuch cho#h pơkao đ^ ‘no\h kăl prôi to\ se\t kali vă pơm ăn ple\i t^h, ‘lơ\ng, hoe\i hơlu\ng…

- Le\i ah, bơnê kơ ih kih sư hơ!

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t - Lan