VOV4.Bahnar - Yuơ ‘mi hơlơ\k pơyan, đang kơ noh hơ ‘nguă [ăt, hơyuh to# kơjung ăh je# đ^ xơnăm xơ\, hơrơ\ng ‘me# chêk lar tenh lơ\m lơ tơring pơtăm điều tơ\ 3 apu\ng găh pơbăh kơ dêh char Lâm Đồng. Atu\m hăm hơrơ\ng ‘me# pơrăm, pơrang găm hle\k hlo\k adoi lang xă lơ, pơrăm kơ rơbâu ha, pơrăm găh mu\k drăm pơhlom 850 tih hlak jên. Minh tơdrong jang vă pơlôch hơrơ\ng ‘me# to\k bo\k đei anih choh jang xa păng kon pơlei tơle\ch jang, vă hơmet pơgar ‘long pơtăm lơ\m pơyan truh.

Tơ[ôh ti tơ\ pơgar điều kro hrơ hrenh yuơ hơrơ\ng ‘me# pơrăm, yă Lê Thị Kim Lan, oei tơ\ th^ tra#n Mađagui, apu\ng Đạ Huoai, dêh char Lâm Đồng xơ ‘nhôi tơroi, minh khei adrol ki unh hnam oei gơnơm yua đei minh [ar j^t k^ găr điều lơ\m pơyan âu, mă lei dang ei hiong pơđ^ bơih, pơgar xă hloh 3ha noh tơdrong pơyua dơnơm ăn unh hnam dang ei hơrơ\ng ‘me# păng pơrang găm hla hle\k hlo\k pơrăm pơgoh. Yă Lê Thị Kim Lan tơroi: “Pơgar điều hlôi đei unh hnam axong jang tơnăp hloh, pơgar đei choh chong rơgoh vă tang găn pơrang chêk lar. Ba jang tơnăp thoi ăi, mă lei ưh kơ băt kơyuơ kiơ mă pơrang lang xă tenh kuăng, pơrăm pơgar điểu lôch pơgoh”.

Ưh kơ adro# pơgar điều kơ unh hnam yă Lê Thị Kim Lan, mă tôm hloh 27.800ha  điều lơ\m 3 apu\ng găh pơbăh kơ dêh char Lâm Đồng noh Đạ Huoai, Đạ Tẻh păng Cát Tiên adoi thoi ăi ngăl. {ok Lại Thế Hưng, Kơdră Anih jang găh choh pơtăm păng Vei lăng ‘long pơtăm dêh char Lâm Đồng ăn tơbăt, tơdrong tơm noh yuơ hơyuh to# ‘mi tơ\ tơring âu ưh kơ xơđơ\ng, hơyuh to# kơjung pơm ăn hơrơ\ng ‘me# chêk lar kơtang, pơm ăn pơrang găm hle\k hlo\k adoi lang xă, pơm ăn hơgăt điều [ơm pơrang, pơm ăn tơ ‘mơ\ng tơm kro honh, kơ ‘nhu\m pơkao jing găm, lơ tơm điều noh kro honh păng lôch tơm. Dang ei tơdrong răm hlôi to\k truh 90% tơdrong pơyua, hơto\ hăm hloh 17.000 tấn găr điều đơ\ng tơm hlôi hiong. Hăm kơjă 50.000 hlak jên minh k^ nhen dang ei, jo# hơlen tơdrong răm găh mu\k drăm pơhlom 850 tih hlak jên.  

Duh kiơ\ kơ [ok Lại Thế Hưng, ưh kơ adro# hăm tơm điều mă hơrơ\ng ‘me# păng pơrang găm hle\k hlo\k oei pơjuă truh hơdre\ch ‘long pơtăm nai lơ\m tơring nhen sầu riêng, [ơ\r, plei xưp păng ca cao. Anih choh jang xa tơ\ tơring oei hăt hot tơle\ch dôm trong jang vă tơjră pơrang: “Truh khei năr âu lơ var pơgar adoi [ơm hơrơ\ng ‘me# pơrăm kơtang, nhen le\ hiong pơđ^ nhen apu\ng Đạ Huoai. Hơrơ\ng ‘me# duh hlôi pơrăm hơdre\ch ‘long pơtăm nai nhen lơ\m 3 apu\ng găh pơbăh nhen tơm sầu riêng răm kơtang xă truh 2.300ha, minh [ar hơdre\ch ‘long pơtăm nai nhen tơm [ơr, hla chè, tơm xưp, pho\ ‘long bri hia adoi [ơm hơrơ\ng ‘me# pơrăm. Nhôn kơche\ng, âu jing khei năr mă hơrơ\ng ‘me# pơrăm lơ hloh pơtêng hăm dỗmơnăm adrol ki, yuơ noh tơdrong tang găn păng pơlôch hơrơ\ng ‘me# pơrăm ‘long pơtăm jing g^t kăl tơpă păng dang ei nhôn oei ako\m chă trong tang găn păng hơmet pơrang”.

Hăm tơdrong chêk lar păng pơrăm hlăm hăm ‘long pơtăm đơ\ng hơrơ\ng ‘me#, anih vei lăng kon pơlei dêh char Lâm Đồng hlôi tơbang đei pơrang, atu\m hăm noh k^ pơkăp trong tang găn păng pơlôch hơrơ\ng ‘me# pơrăm tơm điều tơ\ 3 apu\ng găh pơbăh. Rim apu\ng Đạ Huai, Đạ Tẻh, Cát Tiên hlôi ako\m Khul pơgơ\r jang tang găn pơrang, axong dôm j^t to\ đĩa CD păng DVD vă tơroi rapor lơ\m aloa kơ rim xăh, pơre nơ\r lơ\m rađiô tivi kơ rim apu\ng; chih tơle\ch 6.000 kơxa#p hla bar kăl axong ăn unh hnam kon pơlei, atu\m hăm noh chă hơvơn tơroi hăm gre tơbăt găh tơdrong tang găn păng pơlôch pơrang BXM. Găh apu\ng Đạ Huai, đơ\ng ro\ng kơ io\k tơgu\m đơ\ng dêh char hăm 14.400 lít pơgang, tơle\ch chă pruih pơgang hrơ\p minh ‘măng tơ\ 10 xăh, th^ tra#n, gô vă pruih pơgang ăn pơhlom 8 rơbâu ha ‘long pơtăm.

Đei 2 kơ loăi [o\ xit hơ nge\nh phă tơ\ ‘long điêu, mă lei tơ\ Tây Nguyên, mă lơ ‘no\h j^ [o\ xit hơ ngenh jơk. {o\ xit oei ie\ păng đ^ tih bơih tơ tă phă tơm điêu ngăl, nhen phă tơ\ hla ‘lơ\p, tơ ‘mơ\ng ‘nao blu\h, pơ kao păng plei, găr ‘lơ\p. An^h sư trep đơ\ng ro\ng kơnh jing găm, plei ie\ đei [o\ xit kăp trep lơ jing kơ ne#, hrơ hre\n hrơ hrônh. Dôm kơ loăi pơ gang j^ [ônh mât phă plei, mă loi j^ pơ rang j^ thán thư. {o\ xit hơ nge\nh đa chă xa til pơ gê (adrol kơ 9 jơ) păng drâm kơ sơ\ (đơ\ng ro\ng kơ 4 jơ kơ sơ\), mưh ‘năr to\ ‘no\h sư ôn tơ\ hơ la hla, năr đei hơ mơ\t ‘yăl ‘no\h chă xa prăt năr. ‘Ngoăih kơ ‘long điêu, [o\ xit hơ nge\nh oei phă lơ kơ loăi ‘long nai hai nhen ca cao, sâu riêng, [ơ, hla che, che\h phe che, tre\ng hmok, ôi…

Găh pơ rang j^ thán thư: J^ yoa pơ mâu Colletotrichum pơm tơ le\ch, sư đa chek lar [ât năr iôm hơ iuh, ‘mi đunh păng ưh gan đei drang to\. J^ tơ po\h kiơ\ đak păng kial. J^ đa đei [ât tơm điêu le\ch hla, chôh pơ kao mă ưh ‘no\h [ât plei ‘nao kơ te\n. Pơ rang j^ đa phă tơ\ tơ ‘mơ\ng ‘lơ\p, pơ kao, plei oei ie\ pơm ăn plei ưh ‘yăl păng ưh kơ ‘lơ\ng. Pơ rang j^ phă dêh tơ\ dôm pơ gar ưh gan vei lăng ‘lơ\ng, săy pho\ng ưh hơ nơ\ng, ‘long hơ yơ\l, ưh đei chre hơ met. {o\ xit hơ nge\nh pơm ăn pơ rang j^ thán thư mưh sư trep phă sư pơm tơ le\ch rơ ka tơ gu\m ăn j^ thán thư mât phă tôch [ônh. Yoa thoi no\h mưh pơ gar đei lơ [o\ xit hơ nge\nh ‘no\h pơ rang j^ thán thư phă ku\m tôch dêh.  

Vă tang găn 2 tơ drong j^ phă âu, kon pơ lei le# săy pho\ng đam lơ, tuh thim pho\ng kali lơ\m khei ‘năr ‘long điêu le\ch tơ ‘mơ\ng, pơ kao păng plei ie\. Cho\h ‘ngie\t mă rơ go\h, kăt chre hơ met dơ\ng, sơ drai vă pơ gar điêu rơ hơi ‘lơ\ng, găn [iơ\ tơ drong pơm an^h oei đơ\ng [o\ xit hơ nge\nh. Pôi ako\m dơng, hla, pơ kao, plei ie\ hơ lu\ng so\h hu\t le# vă găn ưh ăn j^ tơ po\h. Dăr lăng pơ gar hơ nơ\ng til pơ gê hrôih mă ưh ‘no\h drâm kơ sơ\ (5 - 6 jơ) lăng năng [o\ xit hăm ‘yăl ưh, j^ thán thư thoi yơ lơ\m khei ‘năr ‘long điêu blu\ng tơ ‘mơ\ng, le\ch hla ‘lơ\p, le\ch pơ kao, kơ te\n plei vă chă [ôh, tang găn tơ tom. Pôi ako\m hla ar điêu kro păng ‘ngie\t so\h hu\t le# tơ\ kơ sơ\ vă pơ pu\h hu\t [o\ xit phă.

Vă tang găn [o\ xit hơ nge\nh, kon pơ lei athei vei lăng ăn bơ\n kơ tu găm, kơ tu iu\, yă jâu păng vo\ng vêng tih xa sư. Kơ tu iu\ chă xa ‘lơ\ng hlo\h, sư xa hloi bơ\n kơ tăp [o\ xit hơ nge\nh păng gơ\h pơ pu\h, găn kon [o\ xit tih trep phă păng che\h tăp.

Io\k pơ gang Metarhizumanisopliae, Beauveria bassiana mă ưh ‘no\h Paecilomyces sp pruih pơ lôch [o\ sit hơ nge\nh oei ie\, pruih kiơ\ nơ\r pơ tho đei chih tơ\ kơ [i pơ gang.

Hăm dôm kơ loăi pơ gang hoă ho\k, kon pơ lei lăp yoa pơ gang sơ drông đei lơ\m anăn gơ\h yoa đơ\ng An^h tơm vei lăng cho\h jang xa păng ato\k tơ iung tơ ring tơ rang tơ le\ch vă tang găn [o\ xit hơ nge\nh, j^ thán thư mưh [ôh pơ rang j^ phă dêh, pơm kơ ne# truh tơ\ plei ‘long păng athei jang kiơ\ trong “4 tro\” (tro\ pơ gang; tro\ kơ so# hơ găt; tro\ jơ năr, tro\ trong). 

Lan hăm Dơ\ng: Tơ blơ\