VOV4.Bahnar - Tơ\ Dak Nông, Anih tơm Choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l ‘nao pơgơ\r hop ako\m hơto\k jang tiu kơjăp xơđơ\ng. Vang năm ako\m đei kơ hre\ng kon pơlei jang tiu truh đơ\ng 7 dêh char lơ\m ja#p teh đak. Lơ\m hop ako\m, atu\m hăm tơdrong tơroi tơbăt găh tơdrong jang hơto\k tiu ưh kơ đei xơđơ\ng dang ei tơ\ teh đak bơ\n, rim bơngai juăt jang găh choh pơtăm hlôi kơtă tơblang hơdăh dôm tơdrong pơngơ\t kơ đon đơ\ng kon pơlei jang mir, anih jang te\ch pơdro, hơp tak xăh, vă chă trong hơto\k pơtăm tiu kơjăp xơđơ\ng lơ\m khei năr ano# anăp kơnh.

Tiu jing minh tơmam choh pơtăm dơnơm  mă teh đak bơ\n ‘măn te\ch ăn teh đak đe. Xơnăm xơ\, ja#p teh đak bơ\n te\ch tiu ăn teh đak đe hloh 177.000 tấn, đei yua 1,42 tih đôlar. Dôm tơmam drăm tiu Việt Nam hlôi te\ch truh 95 teh đak, tơring păng đei truh 40% pơkăp te\ch tiu lơ\m kơpal teh. Mă lei, anih jang tiu Việt Nam oei tơjră hăm 3 tơdrong tih kăl hrôih xek tơlang. Noh jing hơgăt pơtăm hloh kơ pơkă, pơm jang tam mă xơđơ\ng kơjăp hăm lơ tơdrong tam juaih găh kih thuơ\t, hơdre\ch păng rơgoh ‘lơ\ng tơmam drăm duh mă đei vei xơđơ\ng.

Tơ\ dôm dêh char Tây Nguyên păng Đông Nam bộ, dang ei đei hloh 120.000ha tơm tiu, đei 96% hơgăt tiu kơ ja#p teh đak. Lơ\m noh ako\m mă tơm tơ\ 7 dêh char đei: Dak Lak, Dak Nông, Gia Lai, Lâm Đồng, Đồng Nai, Bình Phước păng Bà Rịa – Vũng Tàu. Hơgăt tiu tơ\ dôm dêh char Dak Lak, Dak Nông hlôi ato\k hloh tong ane# pơtêng hăm pơkă truh xơnăm 2020; jing 2 dêh char che\p kơ\l kơ ja#p teh đak găh hơgăt pơtăm tiu.  

Tơdrong hơto\k tiu tenh hlôi pơrăm truh tơdrong pơkăp pơdui hloi lơ tơdrong ưh kơ ‘lơ\ng mă kon pơlei chiu pu\ mă blu\ng. Mă mônh noh pơrang. Kiơ\ hơlen tam mă tôm đơ\ng anih choh jang xa Dak Nông, đơ\ng blu\ng xơnăm truh dang ei ja#p dêh char đei je# 1.800ha tiu [ơm pơrang lơ\m teh pơrăm, lơ\m noh đei hloh 1.200ha [ơm pơrang lôch hrenh.  

Mă 2 noh kơjă tiu oei tơjur dêh hnang; dang ei pơhlom 73.000 hlak jên minh k^, hơto\ 40% pơtêng hăm khei năr âu xơnăm xơ\. Kon pơlei jang tiu, mă kăl noh dôm unh hnam ‘nao pơtăm tam mă đei yua noh hiôk kơ hiong, hre hrông yuơ jên axong jang ăn rim hecta tiu dang ei pơhlom 350 triu hlak jên, lơ hloh lơ\m dôm hơdre\ch ‘long pơtăm đunh khei năr. {ok Nguyễn Tuấn Khải, Kơdră Anih choh pơtăm păng Vei hơlen ‘long pơtăm dêh char Dak Nông ăn tơbăt: “Lơ\m khei năr âu ki, jang tiu oei lang xă kơtang, đơ\ng tơdrong âu noh nhôn lơ ‘măng tơroi ăn kon pơlei băt, ne\ hăt hot hơto\k pơtăm tiu yuơ kơnh gô tơre\k truh lơ tơdrong răm hăm kon pơlei. Tơm tiu kăl tơdrong jang păng vei hơlen [lep pơkăp, mưh ưh noh kơnh pơrang j^ [ônh pơrăm, mă hăt noh hăm tơm tiu [ônh răm mưh hơyuh to# ‘mi tơplih duh nhen dôm kơloăi hơdrông pơrăm. Mă kăl noh xơnăm âu noh ‘mi hơdrơ\k pơyan, âu jing trong hiôk vă pơrang chêk lar tenh kuăng”

Lơ\m pơma đam, rim bơngai juăt jang đơ\ng Anih jang hơlen Khoa ho\k choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên, Anih hơlen vei ‘long pơtăm, Anih pơtru\t choh jang xa kơ teh đak, hlôi tơbang minh [ar tơdrong hơlen pơlôch pơrang pơrăm tiu; dôm trong jang vă tơjur răm đơ\ng to# phang pơđang hăm tơm tiu lơ\m khei năr hơyuh to# ‘mi tơplih dang eil; kih thuơ\t yua tơmam uh sinh học vă tang găn pơrang lôch hrenh lôch hiơ\ hăm tơm tiu; tơdrong hơlen găh pơkăp yua pho\ng; tơdrong kăl đơ\ng pơtru\t choh jang xa hăm tơdrong io\k jang khoa ho\k rơgei lơ\m pơtăm tiu kơjăp xơđơ\ng... Lơ tơdrong hlôh vao lơ\m pơm jang, hơlen tang găn ppơrang hăm tơm tiu, duh đei tơroi lơ\m hop ako\m. Vă tơroi tơbăt truh lơ kon pơlei jang mir băt, tơgop kăp g^t ăn tơdrong jang tiu, [ok Trần Văn Khởi, jang Kơdră Anih pơtru\t choh jang xa kơ teh đak ăn tơbăt: “Anih pơtru\t choh jang xa kơ teh đak atu\m hăm dôm anih jang hơlen kăp g^t lơ\mx ơnăm âu gô jing minh tơdrong kăl vă tơroi tơbăt găh choh jang xa kơ dôm dêh char. Noh jing hla bar dơnơm chih găh tiu, ako\m kih thuơ\t ‘nao hloh, hơdăh hloh, ‘nguaih kơ tơdrong hlôh vao găh kih thuơ\t oei đei hloi tơdrong hlôh vao ăn bơngai năm ho\k vă bơ\n răk vei hơgăt jang xơđơ\ng, mă lei tơmam pơm tơle\ch đei xơkơ\t rơgoh ‘lơ\ng, gô hơto\k kơjă te\ch ăn kon pơlei păng xơđơ\ng đunh đai”.

Kơtă đơ\ng ro\ng kơ pơma đam hơto\k tiu kơjăp xơđơ\ng tơring Tây Nguyên păng tơring Đông Nam Bộ, duh tơ\ th^ xăh Gia Nghĩa, dêh char Dak Nông, Anih tơm choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l pơgơ\r hop ako\m hơnăn  “Pơjing, dru\t hơto\k pơm jang tiu xơđơ\ng kơjăp”. Kiơ\ kơ noh, khei năr truh, rim anih jang tơm đei tơre\k gô ako\m hơlen, pơkăl trong jang tơgu\m dôm păh đei tơre\k, mă kăl noh dôm anih jang te\ch pơdro, vă dru\t kơtang tơdrong pơtăm tiu xơđơ\ng ‘lơ\ng; dar deh hơto\k hlôh vao ăn kon pơlei jang kiơ\ tơchơ\t Viet GAP, Global GAP, pơm kiơ\ pơkăl roi năr roi kơjiung kơ tơring păng lơ\m apu\ng plenh teh. Dôm tơring tơ\ Tây Nguyên păng Hle\ch pơbăh duh kăl pơtru\t jang kiơ\ khul, pơm trong hiôk ăn dôm anih jang te\ch pơdro axong jang, pơjing hơnăn tiu, pơih xă tơring te\ch răt. Mă kăl noh lơ\m khei năr dang ei, pơtru\t kon pơlei, anih jang ne\ chă pơtăm ‘nao tiu dơ\ng ôh.

Kăl pơgơ\r chă jang sa păng te\ch mơdro tơmam drăm au lơ liơ vă sơđơ\ng kơ jăp ‘lơ\ng? {ok Lê Quốc Doanh, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng ato\k tơ iung tơring tơrang pơma tơbăt:                                     

- {ok ăi, tiu ‘no\h tơmam cho\h jang sa tơm tơ\ tơring Tây Nguyên păng Đông Nam bộ. Lơ lo\h vă ato\k tơ iung tiu kơ jăp ‘lơ\ng, kăl pơgơ\r chă jang lơ liơ ho\ [ok?   

Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Lê Quốc Doanh: Tiu hre\i au jing tơmam drăm cho\h jang sa kăl hlo\h lơ\m tơdrong cho\h jang sa Việt Nam, m^nh lơ\m mơj^t tơmam drăm cho\h jang sa te\ch mơdro tơ\ te\h đak đe lơ\m sơnăm io\k đe\i hlo\h 1 ti dolar. Kơ yuơ lơ lo\h, vă tiu ato\k tơ iung ‘lơ\ng, kơ jăp ‘lơ\ng ‘no\h ‘ngoăih tơdrong hơdrin đơ\ng bơ\n je\i kăl ato\k kơtang tơgoăt jang hơdoi kơ jăp [ar păh rim an^h pơm tơle\ch te\ch mơdro tiu tơ\ te\h đak đe hăm rim tơring păng rim khu\l kon pơlei cho\h jang sa. Kơ yuơ lăp jang ‘lơ\ng tơdrong tơgoăt jang hơdoi au, an^h mơdro sa mă jing bơngai pơkăp răt io\k đơ\ng kon pơlei, tơle\ch tơchơ\t răt dôm kơ loăi tiu t^h ‘lơ\ng; păng je\i kơ yuơ an^h mơdro sa gô jing bơngai atu\m hăm kon pơlei jang kiơ\ [lep păng tôm tong trong jang, kih thuơ\t cho\h jang tiu kơ jăp ‘lơ\ng, đe\i ple\i ăl păng ‘lơ\ng, [lep tơchơ\t ‘lơ\ng te\ch mơdro ăn rim te\h đak đe.

- {ok ăi, tiu te\h đak bơ\n tơmơ\t 50% ple\i tiu păng 60% an^h te\ch mơdro tiu tơ\ apu\ng ple\nh te\h. Lơ lo\h, ‘ngoăih cho\h jang sa, pơm tơle\ch ‘lơ\ng ‘no\h bơ\ jang răt io\k tiu hăm đe\i tơdrong jang g^t kăl lơliơ, ho\ [ok?

Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Lê Quốc Doanh: Nhôn [o#h tơdrong jang kơ Jơnu\m jang tiu Việt Nam ‘no\h bơ\ jang tôch kơ tơnăp ‘lơ\ng. Lơ\m sơnăm au ki Jơnu\m au je\i hlôi ako\m đe\i khu\l mơdro sa tơm, bơ\ jang ‘lơ\ng tơchă an^h te\ch mơdro păng tơchă an^h răt io\k tiu. Ple\i tiu te\h đak bơ\n tơmơ\t 50% tiu lơ\m apung ple\nh te\h, kơna tơdăh bơ\ jang ư\h kơ ‘lơ\ng tơchă an^h te\ch mơdro le\i tơnap mă te\ch hlot ăn kơ tiu Việt Nam. Mă le\i tôch chơt hơ iă ăn kơ tiu Việt Nam roi năr roi lang să an^h te\ch mơdro tơ\ te\h đak đe păng đe\i đe hôn bơnê, răt io\k lơ. Păng chơt hơ iă tơpă mơ\n hre\i au bơ\n hlôi đe\i lơ an^h mơdro sa te\ch tiu tơ\ te\h đak đe jang ‘lơ\ng păng ‘no\h an^h mơdro sa tơm, đe\i anăn lơ\m apu\ng ple\nh te\h.

- Tơpă yan au hre\i ‘nau hơgăt te\h pơtăm tiu hlôi să hlo\h trong ăn jang, mă kăl tơ\ tơring Tây Nguyên. Ih hăm đe\i chă pơma pơkă yă kiơ hăm khu\l kơdră tơring, an^h bơ\ jang găh au adoi nhen hăm kon pơlei cho\h jang sa ưh?

Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Lê Quốc Doanh: Vă ato\k tơ iung tiu kơ jăp ‘lơ\ng, đunh đai tai sơnăm bơ\n kăl lăng kơ jăp m^nh [ar trong jang. Mă blu\ng ‘no\h nhôn chă athe\i kơdră rim tơring ‘noh ‘ne\ pă lang să hơgăt te\h chă pơtăm tiu dơ\ng bơih, ve\i lăng năng tông ‘lơ\ng tiu so păng jang kiơ\ tôm tong trong jang kih thuơ\t cho\h jang sa kơ jăp ‘lơ\ng. ‘Nau tơmam drăm sa te\ch mơdro tơ\ te\h đak đe kơ yuơ lơ lo\h rơgo\h ‘lơ\ng tơmam sa ‘no\h jing tơdrong kăl hlo\h. Bơ\n kăl jang kiơ\ rim trong cho\h jang sa kơ jăp ‘lơ\ng, chă tu\h lơ găh mơ\r, ‘ne\ gan chă prôi pho\ng, vă ke\ ve\h ver pơrang pơra\m, adoi pơm ăn đe\i ple\i tiu rơgo\h ‘lơ\ng dơ\ng. Bơ\n kăl ato\k kơtang jang hơdoi ư\h khan lăp hơdro# an^h mơdro sa hăm kon pơlei cho\h jang sa mă le\i vang jang hơdoi [ar păh an^h mơdro sa, rim bơngai te\ch mơdro tơmam drăm tơ\ te\h đak đe, rim bơngai pơm tơle\ch tơmam drăm vă ke\ tang găn păng pơm sơđơ\ng kơ jă; kiơ\ kơ nhôn ‘nau jing trong jang kăl hlo\h. Mă pêng ‘no\h bơ\n kăl ato\k kơtang pơ\ih să an^h te\ch mơdro tơ\ lơ te\h đak lơ\m apu\ng ple\nh te\h hlo\h dơ\ng. Kơ jă tiu lơ\m apu\ng ple\nh te\h je\i ư\h sơđơ\ng, lơ\m lơ sơnăm au ki ‘no\h tôch kơmăt, lơ\m 1 tân hlo\h 200 tr^u hlak jên. Hre\i au tiu tơ jur tôch kơtang kơna bơ\n kăl đe\i lơ trong jang hrơ\p m^nh ‘măng, lơ\m au tơgoăt jang hơdoi ‘no\h trong jang kăl hlo\h vă io\k đe\i jơne\i lơ\m jang tiu.

- Bơnê kơ ih [ok hơ!

Tơblơ\ nơ\r: Lan – Amazư\t