VOV4.Bahnar - Chă trong tang găn păng tơjră to# pơđang pơrăm hăm tơm cà phê, khei năr âu ki, minh [ar anih jang te\ch răt tơmam drăm, anih jang hơlen păng kon pơlei jang mir hlôi io\k yua trong ruih đak mong [iơ\ ăn pơgar cà phê tơ\ Tây Nguyên. Trong ‘nao âu mă blu\ng hlôi xkơ\t đei io\k yua, mă lei kon pơlei jang mir Tây Nguyên duh oei pơngơ\t tam mă kh^n yua, yuơ kjă kăp păng ưh kơ ‘meh tơplih. Pơm thoi yơ vă pơih xă trong ruih ‘nao âu tơgu\m ăn tơdrong jang cà phê gơh kjăp xđơ\ng lơ\m khei năr to# phang pơđang thoi âu?

            Blu\ng pơyan phang xơnăm âu, [ok Nguyễn Đình Hào, Kdră Jơnu\m pơgơ\r jang kơ Anih jang atu\m găh choh jang xa Công Bằng – Chư Đliê Mnông, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Dak Lak, tơchơ\t axong 76 triu hlak jên pơlăp hơlen lăng kmăi ruih kơtoh đak ăn 1 ha 2 sào cà phê kơ anih jang atu\m. Mă [ôh đei yua tơnăp đơ\ng ro\ng kơ 3 khei pơyan phang, mă lei [ok adoi oei pơngơ\t kơ đon: Tơ\ anăp noh [ôh hăp đei yua, mă mônh noh mong đei jơ ‘năr, mă [ar noh mong [iơ\ đak păng vei xđơ\ng hơ iuch ăn kơ teh, mă pêng noh mong đei 30% pho\ng rei. Mă lei inh adoi oei pơngơ\t kơ đon hăm minh tơdrong, ăh mă ruih kơtoh đak thoi noh cà phê hămke\ le\ch pơkao hrơ\p minh ‘măng dăh mă ưh? Mưh vei xđơ\ng plei ăn pơyan kơtue\n plei truh âu kơnh, noh inh gô pơih xă ruih đak kiơ\ trong âu hăm hloh 40 ha teh jang.

            Tiến sỹ Lê Ngọc Báu, Kdră Anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên ăn tơbăt, trong ruih đak mong [iơ\ đei Anih jang hơlen păng minh anih jang te\ch pơdro tơ\ Tây Nguyên hơlen lăng bơih păng jang đei jơnei đơ\ng 5 xơnăm kơ âu bơih. Kjă pơlăp ăn 1 héc ta pơhlom 50 triu hlak jên, yua pơhlom lơ\m 10 xơnăm. Tơdrong đei yua đơ\ng trong ruih ‘nao âu noh hơdăh hloh, hăp mong đei tong ane# đak ruih, mong [iơ\ jơhngơ\m bngai jang ruih đak; tơjur đei 20% pho\ng rei păng hơto\k đei 20% plei yua. Mă thoi noh, truh khei năr âu, hơgăt cà phê đei ruih kiơ\ trong mong âu tam mă đei yua lơ, pơtơm răh rai hăm minh [ar anih jang păng kon pơlei io\k jang tơ\ hơgăt teh jang kơ unh hnam đe\ch.

            Kiơ\ tiến sĩ Lê Ngọc Báu, kjă cà phê dôm xơnăm kơ âu ưh kơ kăp, tơdrong axong jên minh ‘măng đ^ 50 triu hlak jên ăn tơdrong pơlăp đing ruih đak âu noh ưh kơ đei hiôk io\k jang ôh. Atăm dơ\ng, lơ kon pơlei oei pơngơ\t kơ đon găh tơdrong ruih mong đak gô pơm ăn tơm cà phê ưh kơ đei lơ plei. ‘Nâu duh jing tơdrong pơgăn pơm ăn trong ruih mong đak duh tam mă đei jang lang xă. Pơklaih tơdrong pơngơ\t âu, rim tơring athei hơto\k tơgu\m jên vă hơto\k anih jang hơlen adrol, đang kơ noh pơih xă trong jang hăm  kon pơlei pơtăm cà phê: Vă pơih xă trong ruih đak ‘nao âu noh inh kơche\ng athei pơjing lơ um ru\p jang ruih đak: bơ\n ruih ăn kon pơlei lăng, pe\ plei ăn kon pơlei hơlen, [ơ\t doh đe ye\t pơtơm lui păng ba duh ưh kơ ke\ ka#m đe ye\t jang kiơ\ ôh, kơdih po kon pơlei axong jên pơlăp kmăi ruih mong [iơ\ đak. Oei dang ei kăp g^t hloh noh đon kơche\ng, kơlih tơplih đon kơche\ng axong jên jang thoi noh gô pơrăm truh tơ\ plei. Mă tơm noh kon pơlei athei [ôh đang măt găh plei cà phê lơ noh mă kh^n axong jang.

            Adoi đei đon kơche\ng nhen tiến sĩ Lê Ngọc Báu, bngai jang mir Nguyễn Bá Hán, oei tơ\ xăh Ea Bhôk, apu\ng Chư\ Kuin, bngai jang đei io\k yua lơ hăm tơdrong ruih đak mong [iơ\ ăn tơm cà phê đơ\ng 2 xơnăm kơ âu ăn tơbăt: Pơlăp kmăi kmo\k mă blu\ng noh pơngơ\t dêh, hli tơm cà phê kơ chôh pơkao, mă lei truh dang ei inh jang 2 xơnăm bơih, inh [ôh đei yua nhen pơkăp. Păng dôm unh hnam mă ưh kơ đei bngai jang, noh kăl hloh, minh xơnăm mong đei đơ\ng 15-17 triu hlak jên ruih ăn 1ha cà phê. Kiơ\ kơ inh noh teh đak athei đei tơdrong tơgu\m vă lơ kon pơlei jang mir nhôn gô đei pơlăp kmăi ruih đak ‘nao âu lơ hloh.

            {ok Hoàng Văn Thắng, Thứ trưởng Anih tơm choh jang xa păng ato\k tơring pơxe\l ăn tơbăt, jên axong jang kiơ\ trong ‘nao, kon pơlei gơh chă to\k io\k jên tơgu\m hăm jên cheh to\ xe\t kiơ\ tơchơ\t kxo# 68/2013 đơ\ng Jơnu\m pơgơ\r teh đak găh tơjur răm lơ\m choh jang xa. Mưh lei, teh đak adoi ưh kơ đei lơ jên, noh kăp g^t hloh duh hơvơn jên mong lơ\m tơpôl. Đei lơ um ru\p jang ‘nao, đei jơnei noh athei pơtru\t kơtang tơroi tơbăt truh vă kon pơlei lui ngeh io\k jang kiơ\ trong ruih đak tro\ [lep: Bơ\n athei tơplih ‘nao găh tơroi tơbăt: rim anih jang kpal kơ teh đak, anih jang tơroi tơbăt, anih jang găh choh pơtăm, athei tơtenh lơ\m tơdrong tơroi tơbăt, hơbo\ prăt năr tơmơ\ng găh ruih đak mong [iơ\, mă kăl noh tơ\ tơring Tây Nguyên, noh pơtơm pơih xă đei. Păng kơtơ\ng ang mă 2 noh jing um ru\p jang đei yua vă đe lăng [ôh băt: um ru\p jang âu noh bơ\n tơgu\m bngai jang mir rơgei, anih jang rơgei ưh kơ x^ um ru\p jang rơgei kơ dôm anih jang teh đak ôh. Păng hơbo\ bơ\n duh gơh ako\m dôm bngai io\k jang trong ruih mong đak, đei kon pơlei jang mir anih jang te\ch pơdro, rim anih jang kpal kơ teh đak păng rim anih jang apu\ng plenh teh... vă đe ye\t tơroi tơgu\m găh kih thuơ\t găh jên hu hia.

            Io\k yua trong ruih đak ‘nao mong [iơ\ ăn tơm cà phê ưh kơ adro# jing trong pơklaih găh tang găn păng tơjră to# pơđang, mă oei jing trong pơm jang kjăp xđơ\ng, hơto\k io\k yua ăn hơdre\ch ‘long pơtăm dơnơm kơ tơring Tây Nguyên. Tơje# hăm tơdrong jang kiơ\ pơkăp tơgu\m kon pơlei jang mir, rim anih jang athei pơtru\t kơtang tơroi tơbăt, hơto\k hlôh vao ăn kon pơlei, pơih xă tơdrong tơguăt jang atu\m, vă pơih xă trong jang ruih ‘nao âu mong [iơ\ đak hăm dôm tơring juăt jang găh cà phê.

Tơ\ anăp phang pơđang pơm kơne# tru\h cho\h jang sa ‘no\h m^nh lơ\m dôm tơdrong kon pơle\i lăng tru\h hre\i au ‘no\h chă rơ\\h, pơm kiơ\ trong jang kih thuơ\t tơruih đak lơ liơ vă pơm to\ se\t đak tơruih mă le\i ‘long pơtăm oe\i jing ‘lơ\ng. Tơdrong tơroi năr au, thạc sĩ Trần Hùng, kang [o# Dơno\ an^h chă tơche\ng tơruih đak păng cham char găh Dơno\ an^h chă tơche\ng khoa ho\k Pơnơ\t đak Việt Nam ggăh Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang gô tơbăt ăn kon pơle\i bơ\n m^nh [ar trong chă tơruih pơkom đak ăn chehphe hre\i au.

- Thạc sĩ Trần Hùng ăi, hre\i au đe\i lơ kmăi kmo\k tơruih đak ăn chehphe mă le\i đe\i 3 trong chă tơruih kăl hlo\h ‘no\h tơruih đak jro kơtă tơ\ sơlu\ng, tơruih pruih nhen đak ‘mi păng tơruih đak kơto\h kơ <st1:country-region w:st="on">Israel</st1:country-region>. Lơ lo\h, [ơ\t yơ hăp le\i lăi păng [ơ\t yơ hăp phara mư\h chă tơruih kiơ\ 3 trong chă tơruih au le\i?

Thạc sĩ Trần Hùng: Mă blu\ng le\i lăi d^h băl ‘no\h je\i vang pơ tru\h đak măh mai, [lep khe\i ‘năr ăn ‘long pơtăm. Mă le\i pha ra d^h băl ‘no\h, kmăi kmo\k tơruih pruih nhen đak ‘mi, tơruih jro đak kơtă lơ\m sơlu\ng kơ kon pơle\i bơ\n ‘no\h trong chă tơruih đak joăt joe đơ\ng sơ\ bơih, bơn ư\h băt tơng đak lơ dôm yơ. Bơ\n chă tơruih kiơ\ kơ joăt kơna kon pơle\i bơ\n ư\h băt dôm yơ ‘no\h mă măh. Trong pruih mă [ar, ‘no\h kmăi kmo\k tơruih pruih đak kơtă lơ\m dơnơm ‘no\h trong pruih au vă ‘lơ\ng hơ iă hlo\h hăm trong tơruih kơpal, bơ\n hlôi pơkom [iơ\ đak chă tơruih, pơkom [iơ\ năr jang. Mă le\i hăp oe\i tim mă hơ iă ‘no\h, mư\h chă tơruih tơ\ mir să ‘no\h đak chă tơruih ư\h kơ dôm ăi d^h băl kơ rim dơnơm. Mă [ar dơ\ng ‘no\h, mư\h te\h krông krang trong chă tơruih au ư\h kơ sơđơ\ng. Kmăi kmo\k tơruih mă 3, kmăi kmo\k tơruih đak kơto\h kơ Israel hăp pơkom găh đak tơruih pơtêng hăm 2 trong chă tơroi kơpal to\ se\t hlo\h ‘no\h 20%, mă 2 ‘no\h chă hrau prôi pho\ng ăn ‘long pơtăm ‘moi kiơ\ đak chă tơruih kơ rim ‘măng tơruih ăn ‘long pơtăm ‘no\h jing chă tơruih đak răh păng pơ tru\h răh pho\ng tôch kơ ‘lơ\ng hơ iă.

- Kiơ\ kơ Thạc sĩ ‘nao chă tơroi, kmăi kmo\k tơruih đak kơto\h kơ <st1:country-region w:st="on">Israel</st1:country-region> đe\i lơ trong hơ iă hlo\h, mư\h le\i kơ yuơ kă kiơ tru\h dang e\i lơ kon pơle\i oe\i tim mă pơm kiơ\ trong chă tơruih đak nhen thoi au koh?

Thạc sĩ Trần Hùng: Tơdrong vă chă pơlăp jang kiơ\ tơ\ Tây Nguyên ‘no\h oe\i đe\i lơ tơdrong kăl vă xek tơlang ăn. Mă blu\ng bơ\n kăl chă pơtho tơbăt trong jang ăn bơngai pơtăm chehphe băt pơm kiơ\. Mă 2 kon jên tơmơ\t jang pơm kmăi kmo\k tơruih pruih nhen đak ‘mi dăh mă tơruih đak kơto\h oe\i tôch kơ măt pơtêng hăm kon jên đe\i kơ kon pơlei jang chehphe. Hăm tiu ‘no\h kơ jă te\ch măt kơna ư\h kơ đe\i tơdrong kiơ ôh mă le\i hăm chehphe kơ jă chă te\ch lăp păh ai ‘no\h kon jên tơmơ\t jang ‘măng mă blu\ng đơ\ng 35 tru\h 50 tr^u hlak jên lơ\m 1ha ‘no\h jing m^nh tơdrong tơnap tap tơpă mơ\n hăm kon pơle\i văi.

- Đe\i băt, khe\i năr au ki Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang đe\i pơ jao ăn Dơno\ an^h chă tơche\ng Đak tơruih ‘long pơtăm Cham char jang kiơ\ Tơdrong vă jang Chă tơche\ng rim trong jang tơgu\m djru păng kih thuơ\t pơ tru\t tơruih pơkom đak ăn ‘nhot sa păng chehphe, tiu tơ\ Tây Nguyên, mư\h le\i trong vă jang au hlôi tơle\ch jang tru\h dang yơ păng hlôi đe\i jang keh đang dang yơ bơih?

Thạc sĩ Trần Hùng: ‘Moi kiơ\ tơdrong vă jang chă tơche\ng đơ\ng An^h tơm nhôn hlôi pơ jing đe\i trong jang ‘no\h kih thuơ\t pơ pro\, kih thuơ\t pơlăp, trong pơlăp tơruih đak ăn lơ\m khe\i ‘năr blu\h vơ\ păng ăn kơ chehphe kơ 3 kơ loăi kih thuơ\t phara d^h băl tơruih pruih đak ‘mi, tơruih jro kơtă lơ\m sơlu\ng păng tơruih đak kơto\h. Trong vă jang au gô đe\i Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang tơle\ch hrôih lơ\m khe\i 4 au. Pơ jing đe\i jing kơsơ\p hla bơar pơtho tơbăt tôch hơdăh vă pơtho ăn kon pơle\i cho\h jang sa vă kon pơle\i jang kiơ\ gơ\h trong jang au.

- Mư\h le\i, tơdăh kon pơle\i ‘meh vă băt găh kmăi kmo\k tơruih pơkom đak ‘no\h kon pơle\i chă ap^nh jet hăm an^h bơ\ jang ayơ, tơ\ yơ?

Thạc sĩ Trần Hùng: Kon pơle\i păng kơdră tơring gơ\h chă tơ [ơ\p pơma dơnu\h kơtă hăm An^h jang khoa ho\k păng jang hơdoi apu\ng ple\nh te\h kơ Dơno\ an^h ve\i lăng Pơnơ\t đak găh Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng ato\k tơ iung tơring tơrang, mă ư\h ‘no\h Dơno\ an^h chă tơche\ng Khao ho\k Pơnơ\t đak Việt Nam nhôn hlôi ch^h tơmơ\t lơ\m trang Web, pơ jing đe\i jing hla bơar nhôn pơtho tơbăt chă rơ\ih kmăi kmo\k tơmam drăm lơ liơ, pơ pro\ lơ liơ, pơlăp hăp lơ liơ đe\i tôm đ^ bơih. Nhôn je\i hlôi jang hơdoi hăm m^nh [ar an^h mơdro sa tơm pơm tơle\ch dôm kmăi kmo\k tơmam drăm tơgu\m ăn tơruih au păng hoe\i chă hoach kon jên ôh.

- Le\i ah, bơnê kơ ih thạc sĩ hơ!

Tơblơ\ nơ\r: Amazư\t - Lan