VOV4.Bahnar - Pơtăm tơ ‘măl cà phê oei jing tơdrong đei lơ kon pơlei tơre\k truh kơlih pơyan ‘mi je# truh. Vă tơgu\m ăn mih ma duch nă băt hơdăh trong jang păng io\k yua lơ\m tơdrong jang po, Anih jang hơlen khoa ho\k păng kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên hlôi tơle\ch trong pơtăm tơ ‘măl cà phê hăm lơ trong jang ‘nao rơgei tơ\ Anih jang cà phê Tháng 10, xăh Ea Knuech, apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lak:

Xơnăm 2015, đei tơdrong tơgu\m đơ\ng Anih jang hơlen Khoa ho\k kih thưot\ choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên, anih jang hlôi io\k pơtăm tơ ‘măl 5 hec ta cà phê kiơ\ tơdrong jang yua kih thuơ\t ‘nao rơgei. Um ru\p jang âu oei đei yua lơ ăn anih jang. Yă Nguyễn Thị Nga, jang lơ\m Anih jang cà phê Tháng 10 ăn tơbăt: adrol ki, cà phê pơtăm tơ ‘măl tơ\ anih jang âu hơnơ\ng lôch lơ đơ\ng xơnăm mă đơ\ng ro\ng kơ pơtăm, mă lei pơgar jang dang ei, rim tơdrong giơ\ng xđơ\ng đe\ch: Đơ\ng io\k yua khoa ho\k kih thuơ\t ‘nao noh hơiă hloh adrol ki nhen: yua trong ruih pơkom đak, yua kơloăi pơgang hơdrông [lep khoa ho\k kih thuơ\t noh cà phê adoi oei giơ\ng ‘lơ\ng.

Tơdrong jang 15 héc ta tơ\ Anih jang Cà phê Tháng 10 đei tơle\ch jang tơ\ hơgăt teh đei lơ kơloăi ok lơ\m teh. Đơ\ng ro\ng kơ hơlen tơblang kơloăi ok âu lơ\m teh noh dôm bngai jang khoa ho\k xkơ\t hơmet teh hăm tơmam uh bu\k sinh học păng pơm kơđeh khei năr ăn kơ teh pơdơh tơplih pơtăm hơdre\ch ‘long nai oei pă minh xơnăm pơtêng hăm 2 xơnăm nhen pơkăl đơ\ng Anih tơm choh jang xa păng Ato\k tơring pơxe\l tơle\ch. Atu\m hăm noh, hăm hơdre\ch ‘long pơtăm, ‘ngoaih kơ yua dôm hơdre\ch ‘lơ\ng hlôi đei xkơ\t, tơ\ pơgar jang âu Anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên io\k hơdre\ch hlôi đei pơtăm 2 xơnăm tơ\ pơgar, đang kơ noh pơtơm tơmơ\t pơtăm, pơm kơđeh khei năr lơ\m 1 xơnăm mă blu\ng. Găh đak ruih noh ruih kiơ\ trong pơkom đak. Lơ\m tơdrong pơtăm păng vei lăng hăm trong jang sinh học ngăl. Truh dang ei, pơgar ‘long to\k giơ\ng xđơ\ng păng hlôi đei plei ăh hlung mă blu\ng. Yă  Lương Thị Mơ, kang [o# jang kih thuơ\t kơ Anih jang cà phê Tháng 10 ăn tơbăt: Truh dang ei [ôh pơgar ‘long to\k giơ\ng ‘lơ\ng. Io\k yua trong jang kjăp đơ\ng Anih jang hơlen duh jing tơdrong hlôh vao kăp g^t vă anih jang nhôn pơtoi io\k pơtăm tơ ‘măl pơgar cà phê lơ\m khei năr ano# anăp kơnh.

Kiơ\ Anih jang hơlen Khoa ho\k Kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên, trong jang tơ\ Anih jang Cà phê Tháng 10 jing trong jang dơnơm găh io\k yua tơdrong rơgei khoa ho\k kih thuơ\t păng tơbang ăn mih ma duch nă hơlen băt păng io\k jang kiơ\. Tiến sĩ Phan Việt Hà, kang [o# Anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên ăn tơbăt: Hăm um ru\p jang âu nhôn oei yua lơ tơdrong rơgei khoa ho\k kih thuơ\t mă nhôn krao atu\m noh dôm trong jang vei lăng ‘long pơtăm atu\m. Lơ\m noh, vei lăng păng tang găn hơdrông noh nhôn yua dôm tơmam uh bu\k sinh học hăp vei xđơ\ng ăn cham char răh păng mong [iơ\ jên hoach păng ‘lơ\ng xđơ\ng đunh đai dơ\ng. Găh đak ruih păng tuh pho\ng noh yua kih thuơ\t mă nhôn gô mong đơ\ng 20-30% jơhngơ\m jang păng đak ruih dăh mă ưh kơ đei kăl bngai chă tuh pho\ng. Mưh nhen bơ\n jang [lep thoi âu noh tơpă gô đei io\k yua tơnăp hloh. Tơpă minh lơ\m lơ tơdrong tơnap tap noh mă blu\ng jên axong jang lơ mă lei kiơ\ nhôn hơlen tôm tơdrong đei yua adoi lơ hloh kơ jên axong jang mă blu\ng.

Pơtăm tơ ‘măl cà phê noh jing trong hiôk vă hơvơn kon pơlei io\k yua tơdrong rơgei khoa ho\k kih thuơ\t lơ\m choh jang xa ‘ngoaih kơ tơmơ\t dôm hơdre\ch ‘long pơtăm ‘nao vă pơtăm, mih ma duch nă duh gơh pơkăp đing pơro pơkom đak atu\m hăm tuh pho\ng kiơ\ trong pơro đak vă mong [iơ\ đak, bngai jang, đei io\k yua lơ lơ\m tơdrong yua pho\ng, tang găn gơnơm gơnơm hơnơ\ng lơ\m hơyuh to# ‘mi. ‘Ngoaih kơ noh mih ma duch nă athei pơm kiơ\ pơkăp tuh pho\ng tro\ [lep kiơ\ tơdrong kăl đơ\ng tơm vă vei xđơ\ng tơm cà phê pơtăm tơ ‘măl gơh giơ\ng ‘lơ\ng păng đei yua xđơ\ng. 

Vă kon pơle\i bơ\n băt hơdăh găh hơmet ming chehphe, Tiến sĩ Trương Hồng, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k, Kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên pơkă ăn kon pơle\i bơ\n m^nh [ar kih thuơ\t cho\h te\h, chă rơ\ih hơdre\ch păng ve\i lăng chehphe lơ\m khe\i ‘năr pơtăm ming chehphe.

- {ok ăi, mư\h tơchơ\t vă pơtăm ming chehphe ‘no\h kon pơle\i kăl kơchăng dôm tơdrong yă kiơ?

- Tiến sĩ Trương Hồng: mư\h tơchơ\t vă pơtăm ming chehphe ‘no\h kon pơle\i kăl kơchăng dôm tơdrong tơ\ ala au: Mă blu\ng, lăng năng mir pơgar chehphe bơ\n vă ro# pơtăm ming au hăm đe\i sơdrông pơrang pơra\m ưh. ‘Nau tơdrong kăl hlo\h. Tơdăh ư\h kơ đe\i pơrang sơdrông pơra\m ‘no\h ro\ pơtăm hloi. Tơdăh đe\i pơrang pơra\m le\i lăng năng pơra\m kơtang dăh mă pah ai. Tơdăh pơrang pơra\m păh ai le\i chă pơtăm ‘long pơtăm anai lơ\m m^nh sơnăm đơ\ng no\h gơ\h pơtăm chehphe dơ\ng, tơdăh pơrang pơra\m kơtang le\i pơtăm ‘long pơtăm anai lơ\m 2 sơnăm ‘mơ\i mă gơ\h pơtăm chehphe. Mă [ar, mư\h pơtăm ming kon pơle\i bơ\n kăl kơchăng chă rơ\ih hơdre\ch ‘lơ\ng. Lăp đơ\ng ro\ng pơtăm, kon pơle\i bơ\n chă tu\h mơ\r prôi pho\ng mă [lep kiơ\ nơ\r pơkă lơ\m chă pơtăm ming. Lơ\m au kăl hơdơ\r chă tu\h mơ\r ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Tơdăh đe\i le\i lơ\m 1 sơnăm tu\h mơ\r m^nh ‘măng gô tơgu\m ăn chehphe jing ‘lơ\ng.

- Mư\h le\i ih pơma mă hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong hơmet pơ ‘lơ\ng te\h lơ\m pơtăm ming chehphe ‘no\h bơ\n jang lơ liơ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tơdrong hơmet pơ ‘lơ\ng te\h lơ\m pơtăm ming chehphe kon pơle\i kăl kơchăng dôm tơdrong tơ\ ala au: Mư\h vă pơtăm ming ‘no\h lăp đơ\ng ro\ng phe\ bơ\n bu\ch hloi đơ\ng no\h ko\h hium pơgo\h rơ\h păng pơ pră te\h hoh. Kơ yuơ lơ\m sơ\k te\h roi đunh sa roi ‘lơ\ng. Mư\h chă pơ pră te\h lơ lo\h to\ pơ chrang pơm ăn te\h to\ pơtôch pơ đ^ pơrang sơdrông lơ\m te\h kơna pơm dă [iơ\ đe\i sơdrông pơrang pơra\m rơ\h chehphe đơ\ng ro\ng au kơnh. Kiơ\ đơ\ng ro\ng ‘no\h, bơ\n kăl prôi vôi lơ\m hơgăt te\h ‘no\h vă hơmet pơ ‘lơ\ng iu\ lơ\m te\h păng đơ\ng ro\ng ‘no\h hơdrol vă pơtăm ming pơgar hoe\i đe\i sơdrông pơra\m le\i bơ\n sir sơlu\ng tu\h mơ\r, pho\ng lân vă pơtăm lơ\m khe\i 5 păng khe\i 6. Tơdăh mir pơgar đe\i sơdrông pơrang pơrăm le\i lăng năng pơra\m kơtang dăh mă păh ai kơna chă pơtăm ‘long pơtăm anai nhen pơtăm bơ\n hơ [o tơ\h au to vă đe\i io\k yua kơ jăp lơ\m tim mă chă pơtăm chehphe păng pơtăm lơ lo\h tơgu\m ăn te\h ‘lơ\ng hlo\h dơ\ng, tơgop ăn chehphe jing ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng au kơnh.

- Lăp đơ\ng rong cho\h te\h ‘no\h tơdrong chă rơ\ih hơdrech ‘no\h lơ liơ păng kon pơlei kăl kơchăng hơ len yă kiơ mư\h chă răt rơ\ih hơdre\ch ho\ [ok?

- Tiến sĩ Trương Hồng: Hơdre\ch ‘no\h tơdrong kăl hlo\h hăm ‘long pơtăm đunh sơnăm pơma atu\m păng chehphe pơma hơdro#. Tơdăh rơ\ih đe\i hơdre\ch ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng au kơnh ple\i ăl păng ‘lơ\ng. Kơ yuơ lơ lo\h mư\h pơtăm ming kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng, hre\i au bơ\n đe\i tơdrong jang tơgu\m djru hơdre\ch chehphe ăn kon pơle\i cho\h jang sa jang kiơ\ pơtăm ming ‘moi kiơ\ an^h jang kơ Vicofa, ‘no\h jing Jơnu\m jang chehphe ca cao Việt Nam rim sơnăm đe sư tơgu\m ăn hơdre\ch TRS1, ‘nau hơdre\ch pơtăm hăm găr ple\i ăl, ‘lơ\ng. Mă [ar ‘no\h ‘moi kiơ\ jang hơdoi kơ Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên hăm Công ty Nestle, tơdrong jang au tơgu\m ăn 50% đe\ch, pă 50% ‘no\h kon jên kon pơle\i bơ\n chă răt. Tơdăh kon pơle\i bơ\n ư\h kơ đe\i rơvơn năm răt hơdre\ch đơ\ng [ar an^h au le\i mư\h vă răt kon pơle\i bơ\n răt io\k đơ\ng rim an^h te\ch hơdre\ch chehphe ‘lơ\ng kiơ\ tơdrong tơchơ\t khôi luơ\t. Đe\i tơbăt hơdăh an^h pơm tơle\ch hơdre\ch păng mă kăl mư\h răt rơ\ih dôm dơđăh jing ‘lơ\ng, hoe\i đe\i sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h jing tơdrong kăl hlo\h mư\h vă chă pơtăm ming.

- Mư\h le\i [ok ăi dôm hơdre\ch chehphe ayơ hlôi drơ\ng jing hơdre\ch ‘lơ\ng păng kon pơle\i chă răt hơdre\ch au đơ\ng yơ?

- Tiến sĩ Trương Hồng: Hre\i au đe\i 9 hơdre\ch chehphe Robusta đe\i Dơno\ an^h tơm ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang sơkơ\t ‘lơ\ng ‘no\h TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12,TR13 păng hơdre\ch TRS1 ‘nau hơdre\ch lai ‘lơ\ng. Dôm hơdre\ch au kon pơle\i bơ\n năm răt tơ\ an^h mă 1 ‘no\h Dơno\ an^h chă tơche\ng Khoa ho\k cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên, mă 2 ‘no\h an^h tơm pơm hơdre\ch ‘long pơtăm găh Dơno\ an^h ve\i lăng Cho\h jang sa păng Ato\k tơ iung tơring tơrang kơ dêh char. ‘Nau [ar an^h đe\i te\h đak ăn pơm tơle\ch te\ch mơdro hơdre\ch ‘long pơtăm, adoi gơ\h chă răt đơ\ng an^h đe te\ch mơdro anai, mă le\i lăng năng đe sư tam mă đe\i An^h che\p pơgơ\r kơpal ăn asong pơm tơle\ch te\ch mơdro hơdre\ch ‘long pơtăm dăh mă ư\h, tơdăh tim mă le\i dôm hơdre\ch ‘long pơtăm au ư\h kơ ‘lơ\ng.

- {ok ăi tơdrong ve\i lăng pơgar chehphe lơ\m khe\i ‘năr pơtăm ming ‘no\h hăm pha pơtêng hăm pơtăm ‘măng blu\ng ưh păng bơ\n kăl kơchăng tơdrong yă kiơ?

- Tiến sĩ Trương Hồng: Ve\i lăng năng tông mir pơgar chehphe pơtăm ming je\i le\i lăi hăm mir pơgar chehphe pơtăm blu\ng đe\ch mă le\i je\i đe\i m^nh [ar tơdrong kăl kơchăng: Mă m^nh hium rơ\h ‘long pơtăm đơ\ng chă bu\ch ‘no\h hium mă rơgo\h, kăl hơmet pơ ‘lơ\ng te\h hăm vôi, mă kăl tu\h mơ\r ăn chehphe păng tơdăh đe\i le\i bơ\n kăl io\k yua m^nh [ar tơmam drăm sinh ho\k ke\ tang găn, pơlôch pơrang lơ\m te\h nhen: Tricodema, Boddomoonat pơ t^h gia bơ\n tu\h hrau hăm mơ\r mă tôm. Lơ\m khe\i năr blu\ng ư\h kơ kăl prôi pho\ng lơ ôh mă le\i kăl chă tu\h lơ mơ\r. Tơdrong mă au tơgu\m ăn te\h rơhu\ jing ‘lơ\ng tơgu\m ăn đe\i bơ\n hoăr au to lơ\m te\h ‘moi kiơ\ tơdrong ‘me\h vă đe\i ;’lơ\ng hơ iă ăn tơdrong blu\h vơ\ kơ ‘long pơtăm.

- Bơnê kơ ih hơ!

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t - Lan