Dak Lak: Kon pơlei jang tiu pơngơ\t kơ đon găh trong vei hơlen tơm tiu.

        VOV4.Bahnar -  Mă jang tiu hlôi đunh xơnăm dăh mă pơtơm jang pơtăm tiu, kon pơlei jang tiu tơ\ Dak Lak adoi pơngơ\t kơ đon lơ\m tơdrong pơtăm păng vei hơlen tơm tiu kơ unh hnam po. {ai chih tơ\ hơla tơroi găh tơdrong âu.

        Dôm xơnăm tơje# âu, [ôh unh hnam tăp dăr po đei yua lơ đơ\ng pơtăm tiu, unh hnam ‘nho\ng Lý Văn Giang, tơ\ thôn Giang Tiến, xăh Ea Puk, apu\ng Krông Năng duh năm chă tơmang lăng dôm pơgar jang tiu vă hơlen băt ho\k [oi. Xơnăm 2013, ‘nho\ng Giang kho\m mă phă le# 6 sào cà phê, vă pơtăm tiu. Pơtăm răh ho\k hơlen răh, truh dang ei, mă pơgar tiu giơ\ng pran păng pơtơm đei plei, mă lei ‘nho\ng adoi oei pơngơ\t kơ đon kơlih pơrang pơrăm đei [ôh tơ\ minh [ar unh hnam nai. ‘Nho\ng Lý Văn Giang ăn tơbăt: “Ăh khei pơtơm pơtăm noh ba athei hơlen găh kih thuơ\t, hlôh vao lơ\m pơtăm tiu noh ba athei ho\k hơlen, găh kih thuơ\t mă kăl noh juăt jang, noh kăl đei tơdrong tơgu\m đơ\ng rim bngai juăt jang. Mă kăl noh đei tơdrong tơgu\m đơ\ng dôm bngai juăt jang roi ‘lơ\ng ‘lơ\ng hloh”.

Oei unh hnam [ok Lê Hữu Nghị tơ\ xăh Ea Tiêu, apu\ng Chư\ Kuin, dêh char  Dak Lak, hlôi pơtăm tiu hloh 20 xơnăm kơ âu. Cho\ng mă, lơ\m tơdrong vei jang hloh 1 ha 6 sào tiu kơ unh hnam, [ok adoi oei pơngơ\t kơ đon, mă hăt noh lơ\m tơdrong rơih pho\ng păng pơgang pơlôch pơrang ăn pơgar tiu. {ok Nghị ăn tơbăt, hiơ\r hloh noh yua [ơm pho\ng păng pơgang ưh kơ ‘lơ\ng, kơlih tơdrong mă pơrăm tih tên truh tơdrong pơyua păng hơmet đunh khei năr. {ok Lê Hữu Nghị ăn tơbăt: “Inh pơngơ\t kơ đon găh pơmâu ‘me# xa păng hli răt [ơm pho\ng păng pơgang yăh. Tơpă tơ\ anih te\ch noh thoi yơ mă ba gơh băt hơdăh. Inh tuh pho\ng noh ưh kơ lai yơ hăm pho\ng reh kơ jên ôh , inh tơtă yua pho\ng kăp kơ jên ngăl, inh rơih dôm kơloăi pho\ng ‘lơ\ng, dôm anih pơm tơle\ch pho\ng ‘lơ\ng hloh, pơgang hơdrông thoi ăi mơ\n, inh rơih anih pơm tơle\ch mă tơnăp ‘lơ\ng ngăl”

        Unh hnam [ok Trần Hữu Quang, tơ\ thôn 3, xăh Ea Bhôk, apu\ng Chư\ Kuin, dêh char Dak Lak pơtăm hloh 1 ha 2 sào tiu hăm hloh 1500 tơm tiu phara xơnăm, đei tơm pơtơm pơtăm đơ\ng pơyan ‘mi adrol ki, oei tơm nai noh pe\ plei minh [ar xơnăm kơ âu bơih. Kiơ\ đơ\ng tơdrong ako\m pơma dơnuh đei pơgơ\r tơ\ tơring, [ok kơtơ\ng tơroi găh tơdrong vei jang tơm tiu kiơ\ trong kơjăp xơđơ\ng, păng ‘meh vă jang pơgar tiu kơ unh hnam po kiơ\ trong mă âu. Mă lei, kơdih po [ok tam mă băt hơdăh pơkăp jang âu thoi yơ, [ok adoi pơngơ\t kơ đon, ưh kơ băt vă hơlen băt kơtơ\ng ang kăl âu tơ\ yơ. {ok Trần Hữu Quang ăn tơbăt: “Inh pơtăm tiu ‘meh jang kiơ\ pơkăp VietGAP, vă tơm tiu to\k giơ\ng xơđơ\ng, mă lei inh ưh kơ băt vă năm hơlen tơ\ yơ, tuh dôm kơloăi pho\ng kiơ. Dang ba kăl đei bngai tơgu\m tơroi vă ba băt trong jang. Tơpă noh inh duh kơtơ\ng yơh đe tơroi tơmam âu thoi âu thoi to, mă lei inh ưh kơ gơh jang kiơ\ ôh, kơlih ba ưh kơ băt hơdăh tơmam drăm noh ‘lơ\ng thoi yơ”.

         Dêh char Dak Lak dang ei đei hloh 20.000 ha tiu păng hơgăt teh pơtăm tiu pơih xă tenh kuăng lơ\m dôm xơnăm tơje# âu. Kiơ\ hơlen pơkăp đơ\ng anih vei lăng kon pơlei dêh char Dak Lak, tơdrong pơih xă teh pơtăm tiu âu xơ\, mă lơ noh tơle\ch jang kơdih, ưh kơ đei pơkă. Lơ bngai tam mă băt hơdăh kih thuơ\t mă lei duh pơtăm kiơ\ trong jang răh ho\k hơlen răh đơ\ng dôm unh hnam jang adrol. Yuơ noh, ăh [ơm pơrang noh tơnap kơ hơmet păng răm đe\ch. Tơje# hăm noh, hăm lơ pho\ng păng pơgang hơdrông te\ch lơ\m tơring nhen dang ei, kon pơlei duh tơjra#m lơ tơnap tap vă rơih pho\ng păng pơgang ‘lơ\ng vă chă yua, mưh ưh kơ đei hơlen tơnăp găh tơdrong ‘lơ\ng đơ\ng anih jang kơdră kơpal.

Trong tang găn pơrang lôch koăng lôch dar deh tơ\ tiu

            Pơyan ‘mi ‘no\h jing jơ rơvơn vă rim pơmau chek lar char lơ tơ\ dơnơm tiu. Lơ\m au mă kăl ‘no\h pơrang lôch koăng, lôch dar deh kơ yuơ rim kơ loăi pơmau pơrang lơ\m te\h pơm ăn. Vă kon pơle\i băt hloh dơ\ng pơrang au adoi nhen trong tang găn hơlau păng pơra\m hăp lơliơ, năr au thak sih Phạm Công Trí, An^h tơm chă tơche\ng khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên tơroi tơbăt ăn kon pơle\i bơ\n găh pơrang lôch koăng lôch dar deh adoi nhen trong tang găn hơlau

           - Thak sih ăi, ih tơroi lăng tơdrong tơm pơm ăn păng trong băt hơdăh mư\h đe\i pơrang lôch koăng lôch dar deh tơ\ dơnơm tiu ‘no\h lăng?

        Thak sih Phạm Công Trí:  Ơ m^h ma păng bôl boăl hăm tiu, pơrang lôch koăng lôch dar deh kon pơle\i pơtăm tiu ayơ je\i lăng tru\h ngăl. Tơdrong kơnăl [ônh kơ băt. Tơdăh kon pơle\i bơ\n [o#h dơnơm tiu lăp m^nh [ar năr ‘no\h hla đum păng lôch hloi ‘no\h lôch koăng, tơdăh dơnơm tiu hla đum dar deh păng đunh năr mă lôch ‘no\h akhan lôch dar deh. Hăm pơrang lôch koăng, tơdrong tơm pơm ăn ‘no\h pơmau Phytophthora, găh lôch dar deh ‘no\h kơ yuơ pơmau pơrang Fusarium, mă le\i tơdrong pơm ăn đe\i pơmau păng hram mơ\t pơra\m ‘no\h đơ\ng rơ\h, kơ yuơ pơmau chek lar char lơ kơna hăp pơrăm hloi. Hăm pơrang lôch koăng păng lơ\m khe\i ‘năr ‘mi au ‘no\h kon pơle\i bơ\n kơchăng mă bre\ kơ yuơ pơrang au chek lar char lơ lơ\m pơyan ‘mi jrăh. Lơ\m khe\i năr au ‘no\h dôm pơgar tiu ayơ kon pơle\i je\i chor thong pơcho\h đak lo\k ro ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h, mă [ar dơ\ng bơ\n kăl đe\i trong jang tang găn hơlau, kơ yuơ pơrang lôch koăng lôch dar deh ‘no\h trong tang găn hơlau ‘no\h kăl hlo\h vă kon pơle\i bơ\n ke\ tang găn hăm pơrang au.

        - Le\i ah, hăm dôm tơdrong mă thak sih ‘nao tơroi ‘no\h, kon pơle\i cho\h jang sa kăl jang kiơ\ trong jang ayơ vă dă [iơ\ đe\i pơrang au pơra\m?

        Thak sih Phạm Công Trí: Ơ m^h ma duch nă kon pơle\i, hăm ve\i lăng pơrang j^ hăm đ^ đăng ‘long pơtăm pơma atu\m ‘no\h bơ\n kơchăng lăng tru\h trong cho\h jang sa păng trong ve\i lăng năng tông găh pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm. Tơ\ au, hăm tiu, mă hơdăh ‘no\h pơrang lôch koăng lôch dar deh le\i kon pơle\i dăh chăm: mă blu\ng đe\i trong jang sa ve\i lăng ‘lơ\ng, [lep vă ‘long pơtăm jing ‘lơ\ng. Lơm pơgar tiu bơ\n kăl pơm kiơ\ [lep găh đak ro ư\h kơ le# đak tơ\ng. Hăm pơgar tiu ‘nao pơtăm le\i kăl jang ‘lơ\ng tơdrong au. Đe\i thoong đak ro ‘lơ\ng ‘no\h pơgar tiu mă jing ‘lơ\ng lơ\m pơyan ‘mi. Mă [ar, kon pơle\i bơ\n tang găn pơrang pơra\m lơ\m te\h đơ\ng blu\ng hloi, pơt^h gia nhen pơrang pơra\m lơ\m te\h, m^nh [ar pơmau pơrang pơra\m. Mă 3 kon pơle\i bơ\n kăl tu\h mơ\r vă rơ\h hăp granh lơ. ‘No\h dôm trong jang sa tro\ [lep. Atu\m hăm ‘no\h kon pơle\i je\i kăl jang kiơ\ chă pruih pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm. Hăm pơrang lôch koăng kơ yuơ pơmau pơrang Phytophthora pơra\m le\i kăl chă pruih dôm pơgang joăt chă pơlôch hăp ‘mơ\i. Mă 2 dơ\ng ‘no\h pơrang pơmau Fusarium pơm ăn lôch dar deh păng pơrang lơ\m te\h le\i io\k yua dôm pơmau sinh ho\k. Tơdrong chă pruih [ônh [o\ đe\ch, kon pơle\i chă pruih mă [lep hăm đe ch^h tơbăt tơ\ kơđo\h pơgang le\i [lep bơih. Hăm tang găn hơlau, lơ\m pơyan ‘mi kon pơle\i bơ\n pruih iôm tơ\ tơm, to\k bo\k pơyan ‘mi păng vă đ^ pơyan ‘mi, hăm tang găn hơlau le\i kon pơle\i bơ\n chă pruih 3 ‘măng lơ lo\h.

- Mư\h le\i, bơ\n hăm ke\ pơlôch pơgo\h pơmau pơrang lơ\m te\h ư\h thak sih?

           Thak sih Phạm Công Trí: Kon pơle\i bơ\n je\i băt lơ\m tơdrong er^h ‘no\h lai yơ je\i đe\i tơdrong hơto\ d^h băl [ar păh rim xem brem, ‘no\h je\i đe\i pơmau pơrang păng đe\i pơmau ‘lơ\ng hơ iă er^h atu\m d^h băl. Tơdăh bơ\n akhan pơlôch pơgo\h le\i tơdrong mă au ư\h kơ đe\i ôh kơna lăp gơ\h ke\ tang găn vă pơm ăn hoe\i pơra\m kơtang đe\ch. Pơt^h gia pơm ăn pơmau pơrang pơra\m roi to\ se\t [iơ\, ‘no\h lơ\m mă au dôm pơmau ‘lơ\ng hơ iă ăn kơ ‘long pơtăm hăm đe\i lơ ‘no\h le\i ‘long pơtăm bơ\n dă [iơ\ kơ răm. Kon pơle\i bơ\n jang kiơ\ trong tang găn hơlau, pơt^h gia lơ\m pơyan ‘mi ‘no\h kon pơle\i bơ\n tang găn hơlau hăm pruih pơgang Insuran păng pơmau Tricho derma le\i bơ\n hlôi pơm ăn pơmau pơrang Fusarium păng Phytophthora ư\h kơ gan lơ, hăp ư\h kơ chek lar char lơ le\i bơ\n hlôi ve\i lăng ke\ tơdrong pơra\m, lơ lo\h je\i pơ jing đe\i sơđơ\ng ‘lơ\ng hơ iă hlo\h. Tơdăh dang e\i kon pơle\i bơ\n pơlôch pơgo\h rim kơ loăi pơmau pơrang au le\i je\i pơm ăn tơdrong er^h ư\h hơto\ d^h băl lơ\m cham char, mư\h lơ lo\h je\i pơm ăn ư\h kơ ‘lơ\ng hơ iă mơ\n.

          Pơma tru\h tơdrong au ‘no\h ^nh je\i ‘me\h vă chă pơkă hăm kon pơle\i lơ\m tơdrong ve\i lăng năng tông ‘long pơtăm, mă kăl hăm tiu, kon pơle\i bơ\n kăl jang kiơ\ cho\h jang sa kiơ\ tu\h mơ\r lơ vă ‘long pơtăm jing ‘lơ\ng kiơ\ trong kơ jăp ‘lơ\ng. ‘Ngoăih cho\h jang sa ‘lơ\ng, io\k yua trong pruih pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm le\i kon pơle\i bơ\n je\i kăl chă tu\h lơ mơ\r, adoi nhen rim kơ loăi pho\ng mơ\r sinh ho\k păng pơgang sinh ho\k vă tơgu\m ăn tiu jing ‘lơ\ng hlo\h.

- Bơnê kơ ih hơ thak sih!

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t – Lan