VOV4.Bahnar - Lơ\m kơplăh tơdrong jang hloh pơkăp hăm tơm tiu đei [ôh lang xă tơ\ lơ tơring, noh tơ\ dêh char Gia Lai, trong jang tiu kiơ\ hơyak hưuh kơ kơjăp xơđơ\ng oei đei tơre\k truh. Tơpă ăn [ôh, pơm jang kiơ\ trong hữu kơ noh jên huach to\ xe\t,  mă lei tơgu\m ăn tơm tiu to\k pran, ưh gan [ơm pơrang, tơmam pơm tơle\ch đei đe lăp noh duh oei đei xa. {ai chih đơ\ng Bơngai chih kơtơ\ng ang ăn rađiô nơ\r pơma Việt Nam tơ\ Tây Nguyên, tơroi găh tơdrong jang tiu kiơ\ trong hữu kơ tơ\ Anih jang hadoi choh jang xa Nam Yang, tơ\ xăh Nam Yang,  apu\ng Đăk Đoa, Gia Lai    

To\k 3 xơnăm kơ âu, ‘nho\ng Trần Quang Sơn tơ\ thôn 1, xăh Nam Yang, apu\ng Đăk Đoa tơplih 5 ha tiu kơ unh hnam po vă pơtăm kiơ\ trong hữu kơ pơtăl kơ trong jang xo. ‘Nho\ng kăt tơjur kơxo# pơgang hoă ho\k păng pho\ng vô cơ kiơ\ rim xơnăm. Pơtăl kơ noh yuơ dôm mơ\r sinh ho\k vă tơgu\m ăn tơm tiu ke\ tơjră hăm pơrang, mơ\r hữu kơ pơm pơ ‘lơ\ng teh. ‘Nho\ng Sơn duh pơtăm tơm [um kre\m bri ăh tong ane# trong tiu kơ unh hnam vă hăp vei hơ iuch teh. Hăm trong jang ‘nao, đơ\ng ro\ng 2 xơnăm, teh lơ\m pơgar tiu kơ unh hnam ‘nho\ng hlôi pôi pu\k hloh, pơyan ‘mi đak hram tenh, pơyan phang noh vei hơ iuch teh. Pơgar tiu dang ei ưh đei jơk [l^k nhen adrol ki, mă lei hla tơm [ôh pran păng ưh gan [ơm pơrang: “Pơgar tiu jang kiơ\ trong hữu kơ thoi âu noh hăp to\k pran xơđơ\ng. Axong jang kiơ\ trong âu noh jên huach ưh lơ pơtêng hăm trong jang xo. Mơ\r ^ch kon tơrong âu inh uh bu\k đơ\ng 1 truh 2 khei, lu\k lơ\k hăm pơmâu tricoderma păng [uih sinh ho\k. Plei tiu hữu kơ ưh đei lơ nhen tiu yua pơgang hoă ho\k. Rim tơm tiu noh đei đơ\ng 4 truh 5 k^ đe\ch. Mă lei kơjă axong jang to\ xe\t, kơjă tiu te\ch kăp hloh [ar ‘măng.”

Tơ\ thôn 1, xăh Nam Yang, ‘nguaih kơ unh hnam Sơn, dang ei oei đei mơj^t unh hnam nai duh oei jang tiu kiơ\ trong xơđơ\ng hữu kơ. Đe xư tơguăt dih băl pơjing Hơp tak xăh Choh jang xa păng Te\ch pơdro Nam Yang. ‘Nho\ng Ngô Văn Tiên, jang lơ\m hơp tak xăh ăn tơbăt, vă tơplih đơ\ng jang tiu xo hăm trong jang hữu kơ xơđơ\ng, hơp tak xăh hlôi pơđăp băl axong jing [ar khul. Minh khul hlôi đei pơgar tiu noh tơle\ch kăt tơjur kơchơ\t hoă ho\k lơ\m 2 truh 3 xơnăm, đang kơ noh jang kiơ\ trong hữu kơ.

Khul pơtăm ‘nao gô hơmet teh, choh pơtăm kiơ\ trong hữu kơ đơ\ng blu\ng. Kiơ\ kơ noh, kon pơlei ưh đei yua pơgang hoă ho\k, pho\ng rei noh đơ\ng mơ\r hữu kơ. Kiơ\ ‘nho\ng Tiên, pơgar tiu jang kiơ\ trong hữu kơ noh jên jang to\ xe\t đơ\ng 25 truh 30 triu hlj lơ\m 1ha mă lei duh oei đei yua xơđơ\ng đơ\ng 2 truh 3 tân tiu găr. Hăm kơjă te\ch dang ei hloh 100 rơbâu hlj minh k^ tiu găr găm, hloh 300 rơbâu hlj minh k^ tiu brê, kon pơlei vang jang duh oei đei yua păng pơm pơdro\ng đơ\ng tơm tiu: “Tơplih jang tiu kiơ\ trong hữu kơ pơyua lơ. Mă mônh noh jơhngơ\m jăn đei vei xơđơ\ng, ưh đei răm đơ\ng pơgang pơnhu\l lơ\m hoă ho\k. Mă [ar noh tơmam đei pơm tơle\ch đe răt lơ, ba ưh đei pơngơ\t găh tơdrong te\ch. Dang ei, tiu unh hnam inh ưh kơ măh axong te\ch tơle\ch. Pơtih nhen tiu brê te\ch hloh 300 rơbâu hlj minh k^, tiu hơdrih te\ch ăn anih pai xa tơm tơ\ plei tơm Hồ Chí Minh duh ưh kơ măh axong.”

Vă hơto\k kơjă păng đon lui ăn tơmam drăm, hơp tak xăh hlôi kơdih chih pơkăp hơnăn tiu Nam Yang. Atu\m hăm noh, minh [ar bơngai jang hlôi kơdih pơm tơle\ch kơmăi xơ\k hrăng tiu hăm hơyuh ho\ng ngoại vă tơgu\m ăn tiu Nam Yang gơh đei kơmâu ‘lơ\ng kơ tơm a hla chă tiu jơk, tiu brê ăh pe\ yua. Truh dang ei, dôm tơdrong đei jơnei mă blu\ng kơ trong jang tiu xơđơ\ng, hữu kơ kơ Khul jang tơguăt Nam Yang hlôi hơvơn đei 68 bơngai jang hăm vă je# 100 ha tiu. Lơ\m noh, đei 30 ha tiu hlôi đei pơkăp tơchơ\t VietGAP, rim xơnăm axong dôm j^t tân tiu hữu kơ te\ch lơ\m teh đak. Pơkăp kơxo# âu gô to\k pran lơ\m dôm xơnăm đơ\ng ro\ng kơnh [ơ\t rim pơgar tiu pơm jang kiơ\ trong hữu kơ hlôi tơplih keh kong. {ok Trịnh Quốc Việt, Kơdră Anih pơtru\t choh jang xa Gia Lai xơkơ\t: “Dang ei tơmam drăm kơ khul jang tơguăt Nam Yang hlôi đei pơkăp tơchơ\t VietGAP. Đe xư jang tiu kiơ\ pơkăp xơđơ\ng, dang ei tơmam drăm đe xư pơm tơle\ch đei te\ch hăm kơjă kăp hloh lơ\m tơring. Noh jing tơdrong đei yua tơnăp. Xơnăm xơ\, nhôn axong jang tơ\ noh. Nhôn pơhrăm, pơtho kih thuơ\t vă kon pơlei pơm jang kiơ\ pơkăp kơjăp xơđơ\ng. Nhôn [ôh, âu jing trong tơguăt jang kăp g^t, hơbe\ch hơbal păng [lep hăm tơdrong te\ch răt lơ\m tơring”

Jang tiu kiơ\ trong hữu kơ, kơjăp xơđơ\ng ưh adro# hơyak ‘nao, mă kăl noh tơdrong jang tiu khei năr ano# anăp kơnh, mă oei tơgu\m hơmet hơto\k tiu Gia Lai lơ\m tơring te\ch pơdro hloi. 

Nhôn đei pơma dơnu\h hăm Kih sư vei lăng cho\h jang sa, găh An^h tơm Pơtru\t cho\h jang sa dêh char Gia Lai găh tơdrong kih thuơ\t jang tiu hăm mơ\r, kơ jăp ‘lơ\ng.

- Kih sư ai, mă blu\ng ih tơroi lăng dôm tơdrong phara d^h băl tơma tiu đei jang kiơ\ chă tu\h pho\ng hăm tiu jang sa kiơ\ tu\h mơ\r ‘no\h lơ liơ?

- Lê Bá Nghiêm: Mă blu\ng, găh kơ jă, tiu jang sa hăm mơ\r te\ch măt hlo\h pơtêng hăm găr tiu đei jang chă prôi pho\ng đơ\ng 2-3 ‘măng. Kơ yuơ đe chă răt yua tiu lai yơ jei chă rơih dôm tiu đei chă pơtăm hăm mơ\r lơ hlo\h. Tiu pơtăm hăm mơ\r hoei đei kơchơ\t pơgang pơm kơne# ăn jơhngơ\m jăn. Tơmam ‘lơ\ng, cham char rơgo\h. Bơngai jang tiu lơ\m pơgar jei sơđơ\ng jơhngơ\m. Mư\h kơ jă hăp măt hlo\h đơ\ng 2-3 ‘măng ‘no\h tơdrong jang sa đei io\k yua vă hơto\ lơ\m jang chă prôi pho\ng. Dơnơm tiu đei v^h hơlơ\k hăm chă blu\h vơ\ nhen sơ\ ki kơna hăp krơ\ng pơrang tôch kơtang. Tơdăh jang tiu tu\h mơ\r đei pơ pro\ tơ\ tơring kơ d^h, lei hăp hoei đei sơdrông pơrang pơra\m ôh. Tơdăh đei jei ư\h kơ măh kơtang, dơnơm ‘long blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng. Dơnơm tiu tu\h mơ\r hăp sot hlo\h kơ tiu prôi pho\ng. Tiu prôi pho\ng ‘no\h đơ\ng 3-5 sơnăm hăp lôch dar deh, mă lei tiu tu\h mơ\r hăp er^h sot đơ\ng 15-20 sơnăm. ‘nau jing tơdrong ‘lơ\ng lơ\m chă tu\h mơ\r.

- Vă tơpl^h đơ\ng pơgar tiu jang sa kiơ\ so, jing chă jang chă tu\h mơ\r, rim tơngal pơgar kăl pơm tơdrong yă kiơ ho\ kih sư?

- Lê Bá Nghiêm: Găh tơdrong blu\h vơ\ [ar păh jang kiơ\ bre\i krô hăm chă tu\h mơ\r, ‘no\h hăp pha d^h băl. Tiu pơtăm kiơ\ sơ\ ki chă prôi pho\ng, dơnơm hăp dang yơ jei măh, jei rơkăh kơchơt ăn kơ hăp. Mă lei tiu tu\h mơ\r ‘no\h hăp kăl v^h hơlơ\k dơ\ng tơdrong blu\h vơ\ kiơ\ chăt kơd^h. Mơ\r ‘no\h kơchơt bek ‘lơ\ng to\ se\t, dăh mă io\k yua tơmam sinh ho\k ‘no\h eoi ke\ pơlôch pơrang lôch koăng lôch dar deh, hăp ke\ krơ\ng, tơgu\m ăn dơnơm hăp blu\h vơ\ sơđơ\ng. Tơdăh to\k bo\k chă jang kiơ\ joăt joe mă tơpl^h jang kiơ\ tu\h mơ\r ‘no\h pơm ăn dơnơm tiu ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng hloi. Mă blu\ng kơ yuơ tơdrong chă prôi pho\ng mơ\r ư\h kơ tom băt, dơnơm to\k bo\k trep io\k lơ, măh mai kơ chơ\t ‘lơ\ng kơna, bơ\n ư\h kơ ‘me hăp đei ‘măng pơm ăn dơnơm lôch hloi. Tơdăh ‘me\h vă jang pơgar tiu tuh mơ\r, lei jang dar deh chă prôi pho\ng sa roi to\ se\t, kho\m kho\m hu\t hloi prôi pho\ng lăp tu\h mơ\r đe\ch. Tơdrong kăl hlo\h pơjing hơgăt te\h rơgo\h ‘lơ\ng, đei kơchơ\t mơ\r lơ vă ‘long pơtăm hăp er^h blu\h vơ\ chă trep mơ\r lơ\m te\h. Đơ\ng ro\ng ‘no\h pơtăm păng vei lăng tiu kiơ\ trong tu\h mơ\r đơ\ng bơ\n chă pơtăm blu\ng hloi. Lơ\m mă no\h mă đei krao akhan tiu mơ\r.

- Mưh tơpl^h pơjing pơgar tiu tu\h mơ\r, rim tơngla pơgar kăl jang te\h lơ liơ, chă tu\h mơ\r au to lơ liơ lơ\m pơgar ‘no\h ho\ kih sư?

- Lê Bá Nghiêm: Jang tiu mơ\r ‘no\h te\h jing kăl hlo\h, hăp tơdrong tơm pơm ăn blu\h vơ\ kơ pơgar ‘long pơtăm. Tơdăh te\h rơhu\ jing ‘lơ\ng, đei mơ\r lơ\m te\h ‘lei ‘long pơtăm trep io\k mơ\r ‘no\h, pơjing tơmam đơ\ng kơchơ\t mơ\r ‘no\h. Te\h rơhu\ jing ‘lơ\ng lai yơ jei đei hoăr lơ\m te\h, ‘ngie\t chăt jing ‘lơ\ng. Tơngla pơgar ư\h kơ gơ\h io\k pơgang pơlôch ‘ngie\t. ‘Me\h vă pơlôch ‘ngie\t ‘no\h lăp bu\ch, cho\h ‘ngie\t ư\h kơ gơ\h pruih pơgang pơlôch ‘ngie\t ôh.

Lơ\m khei ‘năr tơpl^h pơgar jang tiu prôi pho\ng jing jang tu\h mơ\r, hmă hmă đe chă prôi pho\ng roi năr roi to\ se\t. Hrei au, đe sư ngăl jang kiơ\ chă pơtăm [lep kie\r hui, io\k yua bơ\n lep ler au to, io\k hmôch trit pơlôch pơrang sơdrông pơra\m ‘long pơtăm kơna pơm ăn dơnơm ‘long pơtăm đei jing ‘lơ\ng hơnơ\ng. Đe jei oe\i io\k yua pơgang vi sinh, sinh hok nhen pơmau trichodemar pơt^h gia, dăh mă pơmau kul, pơmau tăng. ‘Nau m^nh kơ loăi pơmau đei kơd^h vă tang găn sơdrông pơrang lơ\m te\h, tang găn ke\ tơdrong chă pơra\m. Găh tơdrong mơ\r chă tu\h, đe ư\h kơ io\k yua pho\ng mă lei io\k yua pho\ng vi sinh, mơ\r.

- Bơnê kơ ih hơ!

Bơngai ch^h: Thảo

Tơblơ\ păng rapor: Lan - Amazưt