Je# đ^ pơyan phang, blu\ng pơyan ‘mi noh jing khei kăp g^t hăm tơm cà phê. ‘Nâu jing khei năr tơm cà phê kăl lơ kơchơ\t ‘lơ\ng vă hơto\k lơ plei. Mă lei, âu duh jing khei năr tơplih tơnap đơ\ng hơyuh to# ‘mi, cà phê ăh jăl mă âu duh hơnơ\ng [ơm pơrang hơdrông pơrăm truh tơ\ plei păng tơdrong ‘lơ\ng.

{ok Nguyễn Văn Tùng, oei tơ\ xăh Ea Kênh, apu\ng Krông Pach, dêh char  Dak Lak jing bngai hlôh vao lơ\m tơdrong vei pơtăm cà phê. {ok Tùng ăn tơbăt, 1 ha cà phê kơ unh hnam [ok đei io\k yua hloh 3 tấn cà phê găr rim xơnăm, mă lei dang ei hlôi tơjur. Kơlih ăh je# đ^ pơyan phang, blu\ng pơyan ‘mi, pơrang tơ\ tơm cà phê [ônh lang xă, pơm ăn cà phê hơlu\ng plei pơda ăh pơtơm kơtuen: “Hơnơ\ng noh đơ\ng ro\ng kơ đei plei ăh oei pơda noh hơlu\ng, to\ng plei bra#p găm đang kơ noh ruh. Ăh pơyan ‘mi tơm cà phê hơnơ\ng [ơm pơmâu ‘me# xa, [ơm pơrang rỉ sắt, tảo đỏ...Kiơ\ kơ inh noh âu jing dôm kơloăi pơrang hơnơ\ng pơm ăn kơ plei pơda hơlu\ng”.

Duh nhen [ok Tùng, pơgar cà phê [ok Phan Quang An, tơ\ xăh Ea Phê, apu\ng Krông Pach xơnăm âu ưh kơ yua lơ kơlih chôh pơkao ưh kơ đei xđơ\ng. Yuơ ‘năr to# đunh, mă hlôi adrin chă đak ruih ăn cà phê, mă lei truh ăh je# đ^ pơyan phang noh đak hrơ\, pơm ăn plei cà phê pơyan âu ưh kơ ‘lơ\ng păng plei ưh kơ đei lơ. {ok Phan Quang An ăn tơbăt:“Xơnăm âu hơyuh ‘năr ưh kơ ‘lơ\ng noh pơkao chôh ưh kơ đei ako\m, plei adoi tih ie\ ưh kơ đei xđơ\ng, tơdrong mă âu noh yuơ đơ\ng ‘ngoaih chă pơm đe\ch. Tang măt ăn kon pơlei adoi ‘meh vă rim bngai jang khoa ho\k hơlen tơdrong đei [ôh tơpă nhen măng dăk yă de, pơrang rỉ sắt ‘nâu nai, ‘meh vă rim bngai jang khoa ho\k hơlen păng băt trong tang găn dôm kơloăi pơrang âu”.

Kiơ\ kơ [ok Trương Văn Cao, kdră anih jang vei hơlen ‘long pơtăm apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lak: Vă vei xđơ\ng tơdrong đei lơ plei hăm cà phê ăh khei tơplih pơyan, atu\m hăm ruih mă măh đak, noh mih ma duch nă athei tơre\k truh kơchơ\t ‘lơ\ng hăm tơm cà phê. Athei yua pho\ng mă tro\ [lep, tuh pho\ng [lep trong, [lep khei năr. ‘Ngoaih kơ noh, mih ma duch nă duh kăl hơlen pơgar hơnơ\ng, hơlen băt pơrang vă dăh tom đei trong tang găn păng hơmet tơnăp. {ok Trương Văn Cao ăn tơbăt:“ ‘Ngoaih kơ dôm trong jang, bơ\n duh gơh yua dôm trong jang hoă ho\k. Mih ma duch nă duh athei tơre\k truh tơdrong yua pho\ng păng kơchơ\t ‘lơ\ng ăn tơm cà phê mă hơto\, hơto\k tơdrong tơjră hăm pơrang. Bơ\n chă kăt hleh xơdrai tơm vă rơhơi, dôm xơdrai ‘long kro đơ\ng ro\ng kơ kăt hleh, dôm xơdrai pơrang bơ\n ‘nhăk tơle\ch đơ\ng pơgar vă xoh dăh mă hu\t le# tơ\ anih nai vă pơgar rơhơi ‘lơ\ng ăn tơm to\k giơ\ng pran”.

Ve\i lăng chehphe khe\i năr hơtuch pơyan phang, năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h tôch g^t kăl, pơm ăn tơdrong ple\i lơ păng ‘lơ\ng, đe\i io\k yua kơ jăp ăn kon pơle\i. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, khe\i ‘năr tơ pl^h pơyan, to\ ‘mi kial khe\i ‘năr au ‘long chehphe [ônh răm sơdrông pơrang pơra\m. Hơtuch tơdrong tơroi Yak hơdoi hăm kon pơle\i cho\h jang sa năr au, Tiến sỹ Phan Việt Hà, Kơdră An^h pơ pro\ tơdrong jang Khoa ho\k păng Jang hơdoi apu\ng ple\nh te\h găh Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng khoa ho\k cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên gô pơtho ăn kon pơle\i ve\i lăng pơgar chehphe lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi, tơgu\m ăn ‘long pơtăm jing ‘lơ\ng.

- Tiến sỹ ăi, vă chehphe jing ‘lơ\ng lơ\m khe\i năr hơtuch pơyan phang, năr blu\ng pơyan ‘mi au, ‘no\h dôm tơdrong tơm mă bơ\n kăl kơchăng ‘noh yă kiơ?

Tiến sỹ Phan Việt Hà: Hlo\h pơyan phang, tru\h năr blu\ng pơyan phang ‘no\h jing khe\i ‘năr ‘long pơtăm blu\h vơ\ kơtang, dơnơm ‘long chăt sơdrai blu\h hla vă răk ăn sơnăm đơ\ng ro\ng, mă kăl ple\i t^h vơ\ kơtang. Bơ\n dăh kơchăng tơdrong kăl hlo\h ‘noh tơdrong chă prôi pho\ng păng cho\h te\h tơgu\m ăn ‘long pơtăm blu\h vơ\ kơtang. ‘Ngoăih kơ no\h bơ\n je\i lăng kơ jăp tru\h tơdrong anai, pơt^h gia nhen kăt hu\t [iơ\ sơdrai ‘nao blu\h kie\r dêh hnang, rim trong jang cho\h ‘ngie\t, kơ yuơ ‘mi jur pơm ăn ju kơtang, ‘au jing khe\i ‘năr sơdrông pơrang chek lar char lơ, ‘no\h jing dôm tơdrong bơ\n kăl kơchăng mư\h ve\i lăng năng tông chephe lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi.

- Tiến sỹ ‘nao chă pơma tru\h tơdrong kăt [iơ\ sơdrai ‘nao blu\h pơm ăn mir pơgar gơ glang adoi nhen tơgu\m ăn ‘long pơtăm trep io\k mơ\r, mư\h le\i tơdrong chă jang kiơ\ trong au ‘no\h lơ liơ?

- Tiến sỹ Phan Việt Hà: Tơpă yan au, tơdrong chă kăt hu\t [iơ\ sơdrai ‘no\h bơ\ jang hơnơ\ng lơ\m sơnăm. Lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi bơ\n kăl lăng tru\h tơdrong rong sơdrai ayơ, kăt hu\t sơdrai mă yơ. Kon pơle\i bơ\n kơchăng lăng hơlen hăm dơnơm ‘long sơdrai to\ se\t ‘no\h bơ\n rong, hăm kăt sơdrai ‘no\h bơ\n kăt hu\t sơdrai kơne#, dôm sơdrai chăt lơ dêh hnang ‘no\h bơ\t kăt hu\t [iơ\.

- Lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi, sơdrông pơrang chek lar char lơ lơ\m mir pơgar ‘long pơtăm, mư\h le\i Tiến sĩ vă chă pơkă păng tơbăt trong gơlong pơlôch sơdrông pơrang lơ liơ ăn kon pơle\i cho\h jang sa ưh?

- Tiến sỹ Phan Việt Hà: Hăm ‘long chehphe lơ\m khe\i ‘năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h bơ\n dăh kơchăng m^nh [ar kơ loăi sơdrông pơrang pơra\m. Hăm sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h bơ\n kơchăng tru\h rim kơ loăi yăde đơ\ng pơyan phang đơ\ng ro\ng ‘no\h ‘mi jur te\h ju kơtang kơna yăde chek lar char lơ kơtang hlo\h, dăh kơchăng mư\h bơ\n [o#h yă de pơra\m ‘no\h pơlôch hloi, yăde ngăl kơ ‘nơp lơ\m hơnhu\l ple\i chehphe păng hmă hmă bơ\n dăh pruih pơgang hơlơ\k dơ\ng đơ\ng ro\ng pru\ih ‘măng mă blu\ng dang đơ\ng 10 tru\yh 15 năr. Dôm sơdrông pơrang pơra\m đe\i [ơm tru\h pơmau ‘no\h lơ\m pơyan ‘mi au je\i đe\i kơtang bơ\n nhen pơrang rỉ săt dăh mă pơmau go#h ‘no\h dang e\i đe\i lơ kơ loăi pơgang pơlôch ke\ găh pơrang au, kơna bơ\n dăh chă rơ\ih dôm pơgang s^t hlo\h vă pru\ih pơlôch pơrang sơdrông pơra\m ‘long chehphe.

- Mư\h le\i lơ\m khe\i năr au, chehphe kăl ‘me\h vă trep io\k rim kơ loăi pho\ng yă kiơ?

- Tiến sỹ Phan Việt Hà: Lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi, tơdrong ‘me\h vă trep io\k kơ dơnơm ‘long ‘no\h pho\ng lân vă rơ\h granh kơtang, ‘ngoăih kơ ‘no\h khe\i năr au dơnơm ‘long kăl đe\i lơ pho\ng đam vă chăt sơdrai, hla păng rong ple\i t^h vơ\, găh kali ‘no\h to\ se\t [iơ\ mă le\i bơ\n je\i chă prôi hloi pho\ng kali vă tơgu\m ăn dơnơm ‘long ke\ krơ\ng lơ\m to\ ‘mi kial kơtang păng sơdrông pơrang pơra\m vă dơnơm rong ple\i.

- Mư\h le\i Tiến sỹ chă tơroi mă hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong chă prôi pho\ng au dôm yơ pho\ng to dôm yơ ăn chehphe lơ\m khe\i năr au vă kon pơle\i băt.

- Tiến sỹ Phan Việt Hà: Mư\h prôi phong ăn ‘long pơtăm bơ\n pơm kiơ\ trong pơkăp 4 [lep ‘no\h jing [lep kơ loăi, [lep lơ to\ se\t, [lep trong chă prôi păng [lep khe\i ‘năr vă kơ ‘long pơtăm đe\i trep io\k pơ đ^ dôm pho\ng mơ\r mă bơ\n chă prôi ‘no\h.

- O| ah, bơnê kơ ih Tiến sĩ hlôi ‘măn jơ ‘năr vang pơma dơnu\h au!

Tơblơ\ nơ\r păng rapor: Amazư\t - Lan