VOV4.Bahnar - Hăm kon pơle\i pơtăm tiu să, tơdrong chă sơ\k tiu ‘noh jing tơdrong lăng ba kăl hlo\h tơdăh chă sơ\k ư\h kơ [lep ‘no\h găr tiu ư\h kơ ‘lơ\ng. Hre\i au, tơ\ tơring pơtăm tiu să kơ dêh char Dak Lăk, lơ kon pơle\i hlôi tơ pl^h sơ\k tiu hăm kmăi sơ\k. Trong sơ\k au ư\h khan lăp tơgu\m ăn kon pơle\i rơvơn lơ\m jơ ‘năr sơ\k mă le\i oe\i pơm sơđơ\ng ăn an^h chă sơ\k păng jơ ‘năr sơ\k. Tơ\ ala au, nhôn tơroi ăn kon pơle\i bơ\n băt trong sơ\k au tơ u\nh hnam yă Nguyễn Thị Liên, oe\i tơ\ pơle\i Tơ\ng Jú, tơring Ea Kao, pơle\i tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak.

Unh hnam yă Nguyễn Thị Liên tơ\ pơlei Tơng Jú, xăh Ea Kao, plei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak đei hloh 1 ha teh, adrol âu ki pơtăm cà phê. Đơ\ng ro\ng kơ đunh khei năr jang, pơgar cà phê roi năr roi kră kru\t, plei ưh kơ đei lơ, yă Liên tơplih pơtăm tiu dơ\ng. Đơ\ng xơnăm 2000, rim xơnăm koh le# dôm hre\ng tơm cà phê vă pơtăm tiu tơ\ tơm hơdrih, vă vei xđơ\ng ăn tơdrong pơyua răh, tơplih dar deh răh hơgăt teh ‘long pơtăm kơ unh hnam. Truh dang ei, tôm hơgăt teh hlôi tơplih pơtăm tiu hơdre\ch Vĩnh Linh păng đei yua bơih truh kơ 3 – 4 tấn tiu rim xơnăm. Hăm plei tiu đei lơ thoi noh, tơdrong xơ\k hrăng tơjra#m lơ tơnap tap, kơlih cham xơ\k kăl xă hloh dơ\ng, xơ\k tiu noh kăl hơlen tơnăp păng kôch ako\m rim năr. Lơ ‘măng ‘năr ‘mi, găr tiu hơ iuch noh găr ưh kơ ‘lơ\ng ôh. Yuơ noh, yă Liên hlôi chă hơlen găh kih thuơ\t xơ\k tiu hăm kmăi pơ hrăng. Yă Nguyễn Thị Liên cho biết:“ Đei ‘năr ăh đ^ khei mônh, đei ‘mi noh găr tơ ‘lek kơ đoh, găr ưh kơ ‘lơ\ng păng hơ iơch. Mưh ba ke\ đei noh xơ\k hăm kmăi đe\ch, vă da [iơ\ kơ răm. Atăm mưh ba xơ\k hăm kmăi pơ hrăng noh găr tiu hơpôm xđơ\ng hloh păng găm ‘lơ\ng, hrăng oei pă dôm j^t đo# noh ba ‘nhăk xơ\k tơ\ to#, oei  pơhlom 11- 12 đo# noh ba ‘măn tiu ‘lơ\ng dêh”.

{ôh đei jơnei đơ\ng xơ\k tiu hăm kmăi pơ hrăng, unh hnam yă Liên xkơ\t bơ\ kmăi xơ\ hrăng tiu tơ\ hnam. Hăm jên hoach 50 triu hlak jên, kmăi xơ\k hrăng tiu đei bơ\ lơ\m hơgăt teh xă 80 mét vuông, lơ\m noh anih xoh hơnuh [a xă 15 mét vuông, ke\ xơ\k hrăng đơ\ng 8 tă truh 1 tấn tiu, rim ‘măng xơ\k pơ hrrăng noh đunh đơ\ng 8 truh 9 jơ. Yă Liên ăn tơbăt: “minh ‘măng xơ\k noh đei đơ\ng 6 – 7 tă. Ăh xơ\k hrăng noh athei xơ\k hơ[ơ\l noh hơyuh gơh hram, ưh kơ đei hoach hơnuh [a, cà phê, ưh kơ hoach jơ xơ\k hrăng. Yuơ noh ưh x^ đei kmăi xơ\k hrăng noh vă xơ\k dôm yơ duh bưh ôh. Ba athei krao đe pe\ mă lơ đang kơ noh ako\m 2 năê pơtơm xơ\k hrăng minh ‘măng”.

Mưh nhen adrol âu ki, unh hnam yă Liên măh đ^ 3 - 4 năr xơ\k hăm to# noh mă gơh hrăng ke\ đei tiu, mă lei dang ei, hăm tơdrong yua kmăi xơ\k hrăng, tơdrong xơ\k pơ hrăng oei pă 1 năr đe\ch mă găr adoi oei ‘lơ\ng mơ\n. Hloh kơ noh, tơdrong pe\ tiu duh ưh kơ đei hli kơ to# ‘mi bơih, tiu adoi đei vei xđơ\ng ‘lơ\ng. Yă Liên ăn tơbăt, kmăi xơ\k hrăng âu oei gơh yua vă xơ\k hrăng [a, cà phê, ca cao, yuơ noh, yă io\k xơ\k hloi ăn dôm unh hnam yơ mă kăl xơ\k hrăng tơmam po pơm tơle\ch. Tơdrong mă âu tơgop hơto\k tơdrong pơyua xđơ\ng hăm kmăi xơ\k hrăng đei jang hơnơ\ng. 

Yak tru\h lơ\m pơyan phang, tiu đe\i tơ pl^h găh tơdrong trep io\k mơ\r, ‘nau jing khe\i ‘năr kon pơle\i je\i yak tru\h lơ\m khe\i ‘năr phe\ tiu. Vă tơgu\m ăn kon pơle\i băt hơdăh hlo\h dơ\ng găh ve\i lăng tiu lơ\m khe\i năr au, bơngai chă ch^h tơdrong tơroi đe\i pơma dơnu\h hăm tiến sĩ Trương Hồng, Kơ ie\ng Kơdră Dơno\ an^h tơm Chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t Cho\h jang sa Bri ‘long Tây Nguyên găh m^nh [ar tơdrong kơchăng mư\h ve\i lăng tiu lơ\m pơyan phang. Hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl vang mơ\ng:

- Tiến sĩ Trương Hồng ăi, yak lơ\m pơyan phang ‘no\h tơdrong ‘nme\h vă trep io\k mơ\r kơ tiu ‘no\h lơ liơ?

Tiến sĩ Trương Hồng: ‘Long pơtăm pơma atu\m păng tiu pơma hơdro# ‘no\h lăp đơ\ng ro\ng phe\, yak tru\h lơ\m pơyan phang ‘no\h blu\h vơ\ hăp ư\h kơ gan kơtang, mư\h [ơ\t do\h tơdrong ‘me\h vă trep io\k pho\ng ư\h kơ lơ. Bơ\n je\i jang hơdoi hloi chă tơruih đak, lơ\m khe\i năr au je\i gơ\h chă prôi pho\ng ăn kơ tiu mă le\i ư\h kơ lơ, dang đơ\ng 10-15% pơtêng hăm prôi pho\ng lơ\m sơnăm. Tơdăh đe\i rơvơn ‘no\h mư\h chă tơruih đak pơm kiơ\ tơruih pơkom đak atu\m hăm prôi pho\ng ‘no\h tôch kơ ‘lơ\ng.

- Mư\h le\i chă prôi pho\ng lơ\m m^nh dơnơm khe\i năr au ‘no\h dôm yơ ho\ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Pho\ng chă prôi ăn lơ\m ‘măng mă blu\ng ư\h kơ lơ, bơ\n chă prôi dang 200 – 250 k^ đam Urê lơ\m 1 ha đe\ch ‘no\h măh bơih. Dăh mă bơ\n chă prôi dôm kơ loăi pho\ng prôi ăn pơyan phang đe\i găh pho\ng đam, lân lơ, kali to\ se\t hlo\h vă chă prôi ăn khe\i năr au, păng găh pho\ng chă prôi ăn lơ\m 1 ha đơ\ng 2 – 3 tă, ư\h kơ kăl chă prôi lơ kơ yuơ khe\i năr au ‘long tiu ư\h kơ kăl vă đe\i găh mơ\r pho\ng.

- Âu he\i, tiến sĩ đe\i pơma tru\h găh trong chă tơruih pơkom đak. Lơ lo\h tơdăh ư\h kơ đe\i rơvơn jang kiơ\ tơruih đak pơkom au le\i kon pơle\i chă pruih kiơ\ trong ayơ ho\ tến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Lơ\m khe\i năr au kon pơle\i gơ\h chă pruih đak hăm lơ trong phara d^h băl, pơt^h gia nhen chă tơruih pru\i nhen đak ‘mi. ‘Nau jing chă tơruih hăm [ek kơ jing 1 met đe\ch. Trong chă tơruih au hre\i ‘nau kon pơle\i je\i hlôi pơm kiơ\ tôch kơ lơ bơih. Mă ưh ‘no\h chă tơruih tơ\ tơm hloi. Mư\h chă tơruih lơ lo\h, kon pơle\i bơ\n gơh chă prôih pho\ng vă pho\ng hach. Păng kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng tru\h khe\i ‘năr tơruih đak ăn kơ tiu [ar păh ‘măng mă blu\ng hăm ‘măng mă 2 ‘no\h gô mơ\ng ‘năr to\ lơ liơ, hmă hmă dang 15 – 20 năr, gô mơ\ng kiơ\ kơ te\h, tơ\ tơring ayơ ‘noh to\ kơtang, kial kơtang le\i chă tơruih roi hrôih roi ‘lơ\ng hlo\h.

- Mư\h le\i găh sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h lơ liơ ho\ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Lơ\m pơyan phang ‘no\h kon pơle\i je\i kơchăng ‘no\h hơnơ\ng năm dăr lăng mir pơgar tiu bơ\n vă [o#h dôm tơdrong chr^h kơ dơnơm tiu. Kơ yuơ mư\h pơrang sơdrông pơra\m tiu ‘no\h tôch hơmơt mư\h bơ\n ư\h kơ chă ve\i lăng năng tông tơnăp, ư\h kơ [o#h tơtom le\i gô pơm ăn tiu lôch koăng, mă kăl pơrang lôch koăng kơ yuơ pơmau phytoxthora pơm ăn, mă le\i hmă hmă ‘no\h pơyan phang au ư\h kơ gan đe\i pơrang pơra\m ôh, mă le\i je\i kơchăng vă ve\i lăng năng tông dơnơm ‘long jing ‘lơ\ng. M^nh tơdrong pơrang mă 2 ‘no\h pơrang hla đum ôm rơ\h, oe\i đe\i krao akhan pơrang lôch dar deh, tơdrong j^ kơ yuơ pơrang pơm ăn. Tơdrong j^ au lơ\m pơyan phang [o#h hơdăh. Dơnơm ayơ đe\i [o#h hla đum ‘no\h kon pơle\i bơn chă lăng hơlen rơ\h hăp hloi, lăng năng hăm đe\i chă ôm, chă pơ ‘nge\h tơ blêu dăh mă ư\h, tơdăh đe\i le\i bơ\n io\k pơgang chă pơlôch pơrang hloi. Trong chă pruih pơgang ‘no\h ‘moi kiơ\ nơ\r pơkăp tơ\ kơđo\h pơgang đơ\ng an^h pơm tơle\ch ch^h pơkă ăn. Kon pơle\i je\i kơchăng lơ\m pơyan phang au ‘no\h kơ yuơ yă de pơra\m rơ\h. ‘nau je\i jing pơrang chă tơpo\h ư\h kơmăh kơtang, tơdrong pơra\m ư\h kơtang mă le\i pơm pơra\m păng pơm ăn kơ tiu blu\h vơ\ ư\h kơtang, hla đum, hơlu\ng păng je\i ke\ pơm ăn dơnơm tiu lôch mơ\n.

- Mư\h le\i lơ\m pơyan phang au, hăm tơdrong ve\i lăng tiu ‘no\h kon pơle\i kơchăng dôm tơdrong yă kiơ ho\ ntiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Lơ\m pơyan phang kon pơle\i kăl kơchăng 2 trong jang đe\ch: Mă m^nh ‘no\h lăp đơ\ng ro\ng phe\ le\i bơ\n pơm rơgo\h găh mir pơgar hloi, mă 2 ‘no\h lăng năng khe\i ‘năr tơruih, ‘no\h ‘ne\ tơruih hrôih hlo\h. Tơdăh chă tơruih hrôih le\i gô pơm kơne# ăn cho#h pơkao, ‘no\h jing tơruih hrôi le\i tiu hăp blu\h kơtang păng gô ư\h kơ đe\i pơkao, lơ lo\h gô pơm kơne# ăn pơkao cho#h blang păng kơtăn ple\i kơ yuơ lơ lo\h gô pơm ư\h kơ ‘lơ\ng ăn ple\i đơ\ng ro\ng, kơna bơ\n kăl sơkơ\t hơdăh khe\i ‘năr chă tơruih đak mă [lep, ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h le# tiu đe\i khe\i ‘năr hre\ng, dang 20 năr tru\h 1 khe\i le\i bơ\n chă tơruih đak ‘lơ\ng hlo\h. Mă 2 ‘no\h ư\h kơ kăl chă tơruih đak lơ mă le\i chă tơruih đak păh ai, kơ yuơ tơruih đak lơ ‘no\h gô pơm ăn pơhoach đak đe\ch păng pơm tơhoach kon jên chă tơruih, bơ\n dăh chă tơruih đak đơ\ng 100 tru\h 150 kơlich đak lơ\m m^nh dơnơm tiu đe\ch. Kơchăng, lơ\m khe\i năr tơruih đak ‘no\h tơruih đơ\ng 15 – 20 năr ‘no\h tơruih 1 ‘măng, ư\h kơ chă tơruih đơ\ng 7 – 10 năr m^nh ‘măng ôh, tơdăh tơruih lơ lo\h je\i pơm tơhoach đak mơ\n. Păng m^nh tơdrong kăl hlo\h lơ\m khe\i năr au dơnơm tiu kăl đe\i mơ\r ư\h kơ măh lơ kơna bơ\n je\i chă prôi pho\ng păh ai vă tơgu\m ăn dơm tiu ke\ krơ\ng ke\ tang găn phang pơđang ‘lơ\ng hơ iă hlo\h.

- O| ah, bơnê kơ ih tiến sĩ hlôi ‘măn jơ ‘năr vang chă pơma dơnu\h d^h băl au.

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t - Lan