VOV4.Bahnar - Lơ xơnăm kơ âu, tơm tiu jing minh lơ\m dôm ‘long pơtăm tơm lơ\m hơto\k mu\k drăm dêh char Dak Lak. Mă lei ‘long pơtăm âu đei lơ pơrang tơnap kơ hơmet păng tam mă đei pơgang hơmet klaih, pơrăm truh tơ\ plei păng tơdrong ‘lơ\ng hăm tơm tiu. Minh lơ\m dôm tơdrong tơm pơm đei tơdrong âu noh yuơ kon pơlei pơtăm tiu lang xă, hơdre\ch tiu noh ưh kơ băt tơm a hơdăh, ưh kơ đei jang kiơ\ pơkăp.

Unh hnam yă Lê Thị An, tơ\ thôn 16, xăh Ea Ninh, apu\ng Chư\ kuin đei 1 ha teh choh jang xa pơtăm je# 600 tơm tiu. Yă An ăn tơbăt, pơgar tiu âu đei lơ hơdre\ch phara băl noh truh ăh khei pe\ plei, tiu duh ưh kơ đei hơto\. Xơnăm xơ\ truh ăh pơyan pe\ yua, pơgar tiu hnam yă honh pơđ^ păng lôch hiơ\ đơ\ng tơm truh tơ\ goi pơm ăn unh hnam yă ưh kơ đei yua tôch kơ lơ. Dang ei lơ\m pơgar teh kơ unh hnam, yă An tam mă kh^n pơtăm tiu yuơ hli đei pơrang oei lơ\m teh. Yă Lê Thị An ăn tơbăt: “Pơgar unh hnam inh đei je# 600 tơm mă ưh kơ băt kơlih kiơ mă tiu lôch pơgoh. Lôch pơrang đơ\ng hnam đe tơpoh truh tơ\ hnam inh. Hơnơ\ng minh năr năm hơlen pơgar noh hăp honh păng lôch pơđ^ ja#p pơgar.

Pơgar tiu hnam [ok Trần Lương, tơ\ phường An Bình, th^ xăh Buôn Hồ duh nhen thoi ăi mơ\n. {ôh kơjă tiu kăp hloh cà phê, noh [ok Lương ro# le# cà phê vă pơtăm 650 tơm tiu hrau hăm tơm sầu riêng vă đei yua lơ [iơ\. {ok Lương akhan, răt hơdre\ch tiu tơ\ anih phara băl vă pơtăm noh hơbo\ pơrang oei lơ\m dôm hơdre\ch tiu ưh kơ ‘lơ\ng păng tơph ja#p pơgar. Atăm dơ\ng pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm nai lơ\m pơgar tiu duh đei tơdrong tơgar kơchơ\t ‘lơ\ng, tơm tiu ưh kơ ke\ tơgar noh ưh kơ giơ\ng, đơ\ng noh pơrang [ônh pơrăm hloh. {ok Trần Lương tơroi:“Kơdih inh pơngơ\t kơ đon dêh, yuơ pơtăm tiu noh jên axong jang lơ nhen jên răt jrăng, hơdre\ch, dang ei hăp lôch pơgoh noh mih ma duch nă bu bu duh pơngơ\r kơ đon, pơm thoi yơ vă chă hơmet pơgar tiu unh hnam po. Adrol ki pơgar âu inh pơtăm cà phê mă lei inh ro# le# cà phê vă pơtăm tiu kơlih inh [ôh tơm cà phê ưh kơ đei yua lơ, jo# hơlen axong jang hoach tơ\ yơ ưh kơ băt, mă lei tiu noh kơjă kăp noh inh ro# hu\t le# cà phê vă pơtăm tiu”

Tơpă đei [ôh tơ\ tơring, [ok Nguyễn Xuân Trường, kơdră Jơnu\m bơngai choh jang xa xăh Ea Ninh, apu\ng Chư\ Kuin tơroi:“Lơ\m khei năr âu ki kơjă tiu to\k kăp noh kon pơlei pơtăm lang xă. Mă nhôn hlôi pơtruh nơ\r hăm mih ma duch nă ne\ pơtăm lang xă thoi noh ôh, kơlih tơm tiu [ônh [ơm pơrang pơrăm, mă kăl noh pơmâu ‘me# Phitopthora pơm ăn tơm tiu ôm rơh păng dreng hla. Lơ\m tơdrong pơm jang nhôn tơroi hăm mih ma duch nă noh pơtăm hơmet tơm cà phê lơ\m hơgăt tiu lôch, ne\ pơtăm tiu lơ dêh hnang kơnh hăp pơrăm truh mu\k drăm tơdrong pơyua.

Vă tơgu\m ăn kon pơle\i jang kiơ\ trong tang găn pơrang pơra\m tiu đe\i kơ jăp, tơdrong tơroi năr au, Tiến sĩ Phan Việt Hà – Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng hơlen Khoa ho\k Kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên gô pơkă ăn kon pơle\i m^nh [ar trong tang găn hơlau sơdrông pơrang pơra\m tiu.

- Tiên sih ăi, ih tơroi lăng tơdrong dơnơm tiu ngăl răm dôm sơdrông pơrang yă kiơ pơm pơra\m ‘noh?

- Tiên sih Phan Việt Hà: Kon pơle\i je\i kăl kơbăt, lơ\m pơyan ‘mi au jing khe\i ‘năr kăl hlo\h kơ tơdrong chek lar char lơ rim pơrang lôch koăng păng lôch dar deh. Pơrang lôch koăng đe\i [ơm tru\h pơrang j^ pơra\m tơ\ rơ\h păng pơmau pơrang Phitopthora mơ\t lơ\m rơka tơ\ rơ\h păng pơm ăn rơ\h kơte\ch, pơrang lôch koăng hre\i au bơ\n tim mă đe\i pơgang s^t vă ming hơmet ke\. Găh pơrang lôch dar deh ‘no\h kơ yuơ yă de păng rim pơrang pơra\m rơ\h, đơ\ng ro\ng ‘no\h pơmau Phuarium mơ\t păng pơm ăn rơ\h ôm, đơ\ng no\h [o#h dơnơm ư\h kơ jing ‘lơ\ng nhen le\ te\h ư\h kơ jing, mă le\i te\h oe\i jing ‘lơ\ng ră mă le\i [o#h dơnơm ư\h kơ jing ‘no\h kơ yuơ pă đe\i rơ\h vă trep io\k bơ\n pho\ng mơ\r bơih. 

- Tiên sih ăi, mư\h đe\i [o#h dơnơm đe\i pơrang pơra\m ‘no\h bơ\n chă pru\ih pơgang vă tơgu\m ăn dơnơm ‘long đe\i jing ‘lơ\ng dơ\ng ‘no\h lơ\m khe\i năr ayơ?

- Tiên sih Phan Việt Hà: Hăm tiu, kơ yuơ pơrang lôch koăng au ư\h kơ đe\i pơgang pơlôch ke\ kơna bơ\n kăl pruih pơgang tang găn hơlau, bơ\n kăl chă pruih kiơ\ khe\i ‘năr pơkăp, io\k yua dôm pơgang kơtang păng kiơ\ nơ\r pơtho tơbăt tơ\ kơđo\h pơgang lăp chă pruih ăn pơrang lôch koăng pruih ăn kơ dơnơm tiu. Kon pơle\i bơ\n dăh kơchăng, bơ\n pruih tơ\ hla păng pruih tơ\ tơm, dăh mă bơ\n đe\i le\i bơ\n pruih mă iôm ăn đak pơgang hram mơ\t lơ\m te\h vă pơlôch rim kơ loăi pơmau dăh mă kơtăp pơrang lơ\m te\h kơ yuơ dôm pơrang oe\i lơ\m te\h ‘no\h đe\i pơm kơne# kơtang ăn tơdrong blu\h vơ\ kơ tiu.

- Mư\h le\i tiên sih hăm đe\i nơ\r chă pơ kă ăn kon pơle\i vă pơm dă [iơ\ păng do\ng er^h ăn kơ tơm tiu mư\h pơrang lôch koăng lôch dar deh pơra\m ưh?

- Tiên sih Phan Việt Hà: Hăm tiu đ^ đăng pơrang hli hlơt đơ\ng lơ\m te\h ngăl kơna vă băt đe\i pơrang pơrăm ‘no\h tôch tơnap, pơt^h gia nhen lơ pơrang hlôi đe\i pơra\m bơih, dăh mă nhen pơrang lôch dar deh, rơ\h hăp đ^ ôm mă le\i lăp [o#h dơnơm tiu nhen le\ ư\h kơ măh bơ\n pho\ng mơ\r tơ\ hla ‘no\h kon pơle\i bơ\n chă pruih ăn mơ\r đak dăh mă chă prôi pho\ng dơ\ng, lơ lo\h sa roi pơm ăn pơrang pơra\m kơtang hlo\h dơ\ng. Hăm tiu nhôn hơnơ\ng chă pơkă hăm kon pơle\i bơ\n, dăh chă lăng hơlen rơ\h tiu hơnơ\ng, tơdăh đe\i [o#h yăde, rơ\h ôm, rơ\h rơka ‘no\h bơ\n kăl hơmet pơ ‘lơ\ng hloi.

- Hăm rim pơrang găh pơmau ‘no\h tiên sih đe\i nơ\r chă pơkă lơ liơ ưh?

- Tiên sih Phan Việt Hà: Hăm rim pơrang găh pơmau dăh mă dôm tơdrong j^ pơra\m lơ\m jang tiu le\i bơ\n dăh kơchăng kiơ\ dôm tơdrong tơ\ ala au, bơ\n chă cho\h hium mir pơgar mă rơgo\h, pơyan au bơ\n chă ko\h hơle\h sơdrai ‘long hơdrơ\ng tiu vă pơm ăn mir pơgar bơ\n rơhơi gơ glang. Pơyan au đe\i ‘mi jrăh kơna bơ\n kăl chă chor thoong pơcho\h đak lo\k ro ‘lơ\ng hơ iă, kơ yuơ pơrang pơmau ke\ tơpo\h jơ\p lơ\m mir pơgar tiu kơna bơ\n kăl jang ‘lơ\ng pơcho\h đak ‘ne\ le# đak lo\k tơ\ng, ‘ne\ le# đak lo\k ro đơ\ng dơnơm au ro năm tơ\ dơnơm anai, ‘nau jing m^nh tơdrong kăl hlo\h.

- Bơnê kơ Tiên sih hơ.

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t - Lan