VOV4.Bahnar - Dôm xơnăm kơ âu, kiơ\ đơ\ng lơ lăm pơhrăm găh kih thuơ\t păng tơmang lăng dôm um ru\p jang tơ\ tơring, roi năr roi đei lơ kon pơlei jang mir tơ\ xăh Hòa Xuân, plei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak băt truh păng io\k jang hơto\k pơgar tiu kiơ\ pơkăp hữu cơ sinh học. Hăm trong jang ‘nao, mih ma duch nă hlôi [ôh đei yua hơdăh hăm pơgar ‘long pơtăm kơ unh hnam po.

Unh hnam [ok Phạm Mạnh Hùng tơ\ thôn 1 xăh Hòa Xuân plei tơm Buôn Ma Thuột đei 1 ha minh puơ\t tiu. Đunh kơ âu 5 xơnăm, kiơ\ kơ dôm tơdrong ako\m pơma đam đei pơgơ\r tơ\ tơring, [ok Hùng băt truh trong jang tiu kiơ\ pơkăp sinh học. {ôh trong jang âu [ônh, [ok io\k jang hơlen năng. Mă blu\ng noh [ok jang lơ\m minh păh hơgăt pơgar kơ unh hnam, chă tuh ăn ‘long pơtăm hăm dôm kơloăi pho\ng hữu cơ nhen kơđoh cà phê, tơm hơ[o uh bu\k, yua dôm tơmam vei ‘lơ\ng ăn ‘long pơtăm kiơ\ tơdrong pơtho đơ\ng bngai juăt jang. {ôh pơgar tiu to\k giơ\ng ‘lơ\ng, ưh kơ đei hơdrông pơrang pơrăm, plei adoi xđơ\ng păng lơ noh [ok xkơ\t pơih xă jang lơ\m tôm hơgăt teh pơgar hnam hloi. Truh dang ei, [ok tơplih tuh pho\ng hoă ho\k hăm pho\ng hữu cơ; hơnơ\ng năm tơmang hơlen pơgar, vă [ôh băt dôm kơloăi pơrang hơdrông pơrăm păng đei trong hơmet tro\ [lep. {ok Phạm Mạnh Hùng ăn tơbăt:  “Unh hnam inh duh jang kiơ\ tơdrong pơtho đơ\ng pơkăp pơma đam duh đei 4-5 xơnăm kơ âu bơih, [ôh đei yua mơ\n păng duh ưh kơ gan đei tơdrong răm kiơ ôh, ‘long pơtăm to\k giơ\ng hloh pơtêng hăm adrol ki. Yua pho\ng sinh học noh pơrang lôch tenh lôch adar adoi da [iơ\ mơ\n, mă lei tơring âu oei đei măng dăk yă de chêk lar noh to\k bo\k oei pơtoi yua pho\ng sinh học atu\m hăm pơgang hoă ho\k vă hơmet pơlôch răh pơrang noh mă đei yua kjăp hloh”

Xơnăm 2014, [ôh pơgar cà phê kră kru\t, tơnap kơ hơmet, unh hnam [ok Nguyễn Công Hợp tơ\ thôn 4, xăh Hòa Xuân tơplih pơtăm tiu. Vang năm ako\m tơdrong pơma đam yuơ anih jang khoa ho\k trong jang ‘nao Dak Lak pơgơ\r tơ\ xăh, [ôh trong jang tiu kiơ\ pơkăp hữu cơ sinh học tơgu\m ăn pơgar ‘long pơtăm to\k giơ\ng xđơ\ng, tang găn pơrăm truh tơ\ cham char păng jơhngơ\m jăn kon bngai, [ok hlôi hăt hot hơlen păng io\k jang lơ\m 3 sào tiu kơ unh hnam. Đơ\ng ro\ng kơ 2 xơnăm, [ok Hợp [ôh pơgar tiu to\k giơ\ng ‘lơ\ng tôm, tơlei tiu hon ja#p jrăng, ưh kơ gan đei pơrang pơrăm. {ok Nguyễn Công Hợp ăn tơbăt:“Pơgar unh hnam inh xơnăm kơnh pơtơm đei xa, mă lei tơm hon tôm, ưh kơ đei lôch, tơm mă yơ duh giơ\ng nhen băl. Trong jang sinh học noh ‘lơ\ng, mă mônh noh hăp vei vêr cham char, tang găn pơnhu\l hăm kon bngai păng kon tơrong nai. Đơ\ng io\k jang kiơ\ trong âu tơ\ pơgar unh hnam noh inh [ôh xđơ\ng ‘lơ\ng hloh”

Dôm xơnăm tơje# âu, hơgăt tiu tơ\ xăh Hòa Xuân hơto\k lơ. Xơnăm 2010, lơ\m xăh đei pơhlom 10 ha tiu noh truh ăh xơnăm 2015, kxo# mă âu to\k truh 200 ha. Vă vei xđơ\ng ăn hơgăt ‘long pơtăm kiơ\ pơkăp, atu\m hăm noh tơgu\m kon pơlei jang mir hlôh vao hloh găh tơdrong vei jang tơm tiu to\k giơ\ng ‘lơ\ng, Jơnu\m jang găh kon pơlei choh jang tơ\ xăh jang hadoi hăm jơnu\m pơgơ\r tơring chă hơlen păng hơvơn dôm bngai juăt jang găh tơdrong choh jang xa vă pơih lăm pơhrăm găh khoa ho\k kih thuơ\t ăn kon pơlei. Gơnơm đơ\ng noh, tơgu\m ăn kon pơlei hlôh vao hloh păng io\k jang lơ\m pơgar ‘long pơtăm po, tơgop xđơ\ng tơdrong jang, hơto\k mu\k drăm.

Tơ\ anăp đe\i [o#h yan au dôm sơnăm tơ je# au ple\i tiu măt, lơ\m mă pơgar chehphe đ^ kră kru\t tơ [ơ\p tơnap tap chă pơtăm klăm, kon pơle\i hlôi tơ pl^h pơtăm tiu. Mă le\i tiu ‘no\h ‘long pơtăm ư\h kơ sơđơ\ng mư\h to\ ‘mi kial tơ pl^h adoi nhen te\h ư\h kơ ‘lơ\ng. M^nh [ar pơgar tiu kơ yuơ kon pơle\i ư\h kơ băt ve\i lăng năng tông [lep hăm kih thuơ\t kơna ư\h kơ măh đunh tiu hlôi lôch răm đ^ đăng kơ yuơ sơdrông pơrang pơra\m.

Hre\i au, lơ kon pơle\i hlôi băt păng jang kiơ\ jang tiu hăm trong mơ\r sinh ho\k, ư\h kơ gan chă io\k yua pho\ng păng pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm. Đe\i [o#h yan au, trong cho\h jang au hlôi hơnhăk đe\i io\k yua kơ jăp, tơgu\m ăn pơgar tiu jing ‘lơ\ng păng ve\i lăng cham char. Vă tơgu\m ăn kon pơle\i bơ\n hlo#h vao hlo\h dơ\ng găh ve\i lăng tiu kiơ\ mơ\r sinh ho\k, bơngai chă ch^h kơtơ\ng ang hlôi đe\i pơma dơnu\h hăm Tiến sĩ Trương Hồng, Kơ ie\ng Kơdră che\p pơgơ\r Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k kih thuơ\t Cho\h jang sa Bri ‘long Tây Nguyên.

-Tiến sĩ Trương Hồng ăi, pơm lơ liơ akhan jang tiu kiơ\ mơ\r sinh ho\k koh?

Tiến sĩ Trương Hồng: Nhen bơ\n hlôi băt, lơ\m jang tiu, đe ngăl chă prôi pho\ng lơ păng pruih pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm lơ ‘no\h tơdrong sot ư\h kơ jơnoi ôh păng đe\i pơm kơne# tru\h cham char. Trong jang tiu kiơ\ sinh ho\k ‘no\h trong jang [lep, pơ tru\t ăn rim kon pơle\i jang kiơ\. Vă jang kiơ\ jang tiu sinh ho\k ‘no\h đe\i dôm tơdrong kăl lăng tru\h nhen lơ lau: mă m^nh găh io\k yua pho\ng mơ\r, mă [ar ‘no\h tơdrong tang găn sơdrông pơrang pơra\m.

Găh pho\ng mơ\r ‘no\h prôi to\ se\t pho\ng, tu\h lơ mơ\r, mă kăl tu\h mơ\r đe\i pơm tơle\ch đơ\ng kơđo\h ple\i chehphe, tơm hơ [o au to hăm io\k yua kơchơ\t pơm pơ he\ch Celluloze oe\i krao akhan rim tơmam sinh ho\k, pơm ăn bơ\n kơđo\h chehphe, tơm hơ [o bu\k đ^ đăng jing mơ\r.

Găh tơdrong ve\i lăng năng tông tiu ‘no\h đe\i [ar tơdrong ‘no\h pơrang lôch koăng păng lôch dar de\h. Hăm [ar pơrang au kon pơle\i io\k yua kơgang tôch kơtang, pơm ăn cham char ‘me# ‘mach păng pơm ăn đe\i đak pơgang hram mơ\t lơ\m găr tiu tôch kơ lơ. Lơ\m mă jang kiơ\ mơ\r sinh ho\k le\i lăp io\k yua dôm tơmam sinh ho\k. Dôm tơmam sinh ho\k au hăp pơlôch dar de\h, păng hăp ke\ tang găn hơlau hlo\h. Mă kăl io\k yua tơmam sinh ho\k au lăp tang găn hơlau ‘no\h kăl hlo\h, păng ‘me\h vă tang găn hơlau ‘no\h hơnơ\ng năm lăng mir pơgar, vă kơ [o#h hrôih kơna bơ\n mă chă prôi puih mơ\r, tơmam drăm sinh ho\k.

- Tiến sĩ ăi, găh tơdrong chă tu\h mơ\r ‘no\h kon pơle\i băt ngăl bơih, mă le\i chă tu\h mơ\r sinh ho\k ‘no\h tim gan lăh. Mư\h lei ih tơroi tơbăt lăng kơ kon pơle\i mơ\r sinh ho\k ‘no\h yă kiơ păng hăp pơm ăn pơgar ‘long pơtăm lơ liơ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tơmam sinh ho\k ‘no\h đe\i 2 kơ loăi, 1 kơ loăi pơ tru\h mơ\r ăn ‘long pơtăm, oe\i krao akhan mơ\r sinh ho\k. Păng tơmam mă 2 ‘no\h tơmam sinh ho\k tơgu\m ăn tang găn sơdrông pơrang pơra\m tiu lơ\m pơgar.

Hăm mơ\r sinh ho\k ‘no\h chă prôi ăn ‘long pơtăm hơnơ\ng, sơnăm ayơ je\i chă prôi tu\h mơ\r au, adoi pơm ăn chă prôi pho\ng to\ se\t. Chă tu\h prôi mơ\r sinh hok sa roi lơ ‘no\h bơ\n chă prôi pho\ng sa roi to\ se\t. Tơdrong hơ iă kơ tu\h prôi mơ\r sinh hok ‘no\h pơm ăn te\h ‘lơ\ng, ke\ tang găn sơdrông pơrang lơ\m te\h. Yan au je\i hlôi [o#h hơdăh, dôm mir pơgar ayơ chă tu\h mơ\r lơ ‘no\h găh sơdrông păng pơrang lôch koăng, lôch dar de\h hui kơ đe\i pơtêng hăm mir pơgar chă tu\h prôi mơ\r to\ se\t, prôi pho\ng lơ.

Găh dôm mơ\r sinh ho\k vă tang găn sơdrông pơrang pơra\m, mă blu\ng kăl băt vao, tơmam mơ\r sinh ho\k tang găn sơdrông pơrang ‘no\h hăp ke\ pơlôch dar deh. Đe\i ‘măng bơ\n io\k yua pơgang mơ\r sinh ho\k au prui\h pơlôch sơdrông pơrang ‘no\h [o#h hăp lôch ư\h kơ lơ kơna ngêh ngăi ư\h kơ ke\ pơlôch mă tơpă ‘no\h tôch kơ s^t, hăp ke\ s^t đunh khe\i ‘năr păng tơdrong pơrang sơdrông lôch ‘no\h hăp dar deh, ư\h kơ koăng nhen chă pruih pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm ôh. Dôm kơ loăi tơmam sinh ho\k tang găn sơdrông pơrang pơra\m ‘no\h đe\i lơ kơ loăi, mă m^nh ‘no\h tang găn hơlau, mă [ar ‘no\h pơ jing dôm pơrang ‘lơ\ng hơ iă ke\ pơlôch pơrang pơra\m ‘long pơtăm. Pơ t^h gia nhen trichoderma ‘no\h ‘nau m^nh kơ loăi pơmau, mư\h chă pruih hăp gô pơlôch ke\ pơrang lôch koăng dăh mă pơrang lơ\m te\h. Dăh mă Psevdomonas dăh mă Agrifos ‘no\h hăp hram mơ\t lơ\m tơm tang găn pơrang.

- Mư\h le\i chă jang tiu kiơ\ mơ\r sinh ho\k ‘no\h kon pơle\i kăl kơchăng tơdrong kiơ ho\ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Mư\h jang tiu kiơ\ sinh ho\k le\i kon pơle\i kăl kơchăng m^nh [ar tơdrong tơ\ ala au: Mă blu\ng, chă pơtăm tiu tơ\ hơdrơ\ng hơdr^h dăh mă hơdrơ\ng ‘long kro mă le\i kăl đe\i yơ\p. Mă [ar, chă tu\h mơ\r prôi pho\ng ‘no\h kăl tu\h lơ mơ\r, pho\ng mơ\r sinh ho\k păng ‘ne\ gan chă prôi pho\ng sinh ho\k lơ. Mă pêng, io\k yua tơmam sinh ho\k ke\ tang găn hơlau rim kơ loăi pơrang sơdrông pơra\m tơm, pơ t^h gia nhen pơrang lôch koăng lôch dar deh. M^nh [ar pho\ng mơ\r sinh ho\k hre\i au ‘no\h đe\i Tricoderma dăh mă Celđomonat dăh mă arifos,… ‘nau jing dôm pho\ng mơ\r sinh ho\k đe\i io\k yua ‘lơ\ng hơ iă ăn jang tiu ‘moi kiơ\ trong jang sinh ho\k hre\i au.

- Le\i ah, bơnê kơ ih tiến sĩ hlôi ‘măn jơ ‘năr vang chă pơma dơnu\h au.

Tơblơ\ păng rapor: Amazư\t - Lan