VOV4.Bahnar - Hơyuh to# pơdui đunh pơm ăn lơ tơm ca phê tơ\ dêh char Dak Lak jing ưh kơ măh đak kơtang. Dang ei lơ hơgăt ca phê hlôi dreng hla, tơdrong chôh pơkao tơjruh, pơrăm truh tơ\ plei io\k yua. Bơngai jang mir Phạm Nhất Hưng tơ\ kueng kơpho# 1, phường Thống Nhất, th^ xăh Buôn Hồ ăn tơbăt, unh hnam đei 2 ha ca phê, noh je# tong ane# hơgăt choh pơtăm hla dreng drut, pơkao ruh. Bơngai Hưng akhan, tơdrong tơm kơ tơdrong âu noh yuơ to# ‘mi ưh xơđơ\ng lơ\m khei năr âu ki : “Lơ\m khei năr hơyuh to# ‘mi tơplih lơ\m minh [ar xơnăm kơ âu, ăh ‘nu ‘mi tôch lơ, ăh to# noh tro\ khei ca phê pơtơm đei găr phe\ yua noh [ơm to# pơđang truh ăh pe\ hloi. Pe\ đang noh pơtoi kơ to# kơtang truh jơ phu\t âu, tơm đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang noh jing kue ưh ke\ chôh pơkao. Inh [ôh nhen xơnăm âu, dôm xơdrai tơm ca phê ưh đei pơkao ôh”

Pơyan phang hơnơ\ng pơdui đơ\ng 5 truh 6 khei, yuơ noh tơm ca phê kăl lơ đak ruih, tơdrong vei lăng duh nhen axong kơchơ\t ‘lơ\ng vă tơgu\m ăn tơm ca phê to\k pran vă đeo lơ plei ăn pơyan đơ\ng ro\ng. Tơroi găh tơdrong hlôh vao lơ\m ruih đak, tuh pho\ng ăn tơm ca phê lơ\m pơyan phang, [ok Từ Hữu Chung, tơ\ xăh Ea Kênh, apu\ng Krông Pách, dêh char Dak Lak ăn tơbăt: “Trong ruih đak noh kiơ\ tơdrong hlôh vao kơ nhôn tơ\ âu noh ăh ‘măng mă mônh nhôn tam mă tuh ôh, ‘măng mă 2 nhôn pơtơm tuh pho\ng păng đang kơ noh truh ăh pơyan ‘mi. Pơyan phang mưh ruih ‘măng mă 3 noh ba tuh pho\ng 2 ‘măng, oei ‘măng mă mônh noh pơdơh yuơ ăh khei to# phang đunh, mưh ba tuh pho\ng ăh ‘măng ruih đak mă 1 noh tơm ưh ke\ trep pran nhen ‘măng mă [ar”

Oei Hà Ngọc Đồng, bơngai hlôh vao lơ\m 30 xơnăm jang ca phê tơ\ xăh Ea Kênh, apu\ng Krông Pách, dêh char Dak Lak akhan, athei tuh 3 ‘măng pho\ng ăn tơm ca phê lơ\m khei phang noh pơtơm măh kơchơ\t ‘lơ\ng ăn tơm to\k pran, giơ\ng ‘lơ\ng: “Pơyan phang noh ruih đak vă tơm ca phê tôch hal kơ đak ‘mơ\i, athei le# ăn pơkao chôh jing găm ‘mơ\i, ăn mă hrăng mă hal noh pơtơm ruih đak, [ơ\t doh tuh pho\ng ăh pơyan phang. Tuh pho\ng ăh pơyan phang noh 3 ‘măng. Ruih đak 3 ‘măng noh athei tuh lơ\m 3 ‘măng pho\ng”

Đơ\ng kon pơlei chă pơtăm chehphe tơroi, nhôn tơ [ơ\p Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, sơ\ jang Kơdră che\p pơgơ\r hơn^h jang Khoa ho\k, Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k Kih thuơ\t Cho\h jang bri ‘long Tây Nguyên vă chă pơma dơnu\h d^h băl găh tơdrong bơngai pơtăm chehphe lăng tru\h. 

Kiơ\ đơ\ng Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, lơ\m khei năr phang pơđang, kih thuơ\t kăl hlo\h vă vei lăng năng tông chehphe ‘no\h đak hăm pho\ng. Mă lei, kơ yuơ tơpl^h to\ ‘mi kial kơna kon pơlei jei kăl dăr lăng hơlen mir pơgar ‘long po vă đei trong vei lăng năng tông [lep, ‘lơ\ng hlo\h ăn mir ‘long pơtăm kơ po. “Hrei au kơ yuơ to\ ‘mi kial chr^h chre\ng dêh, mư\h năm dăr lăng tơ\ kon pơlei jang sa ^nh [o#h m^nh [ar ‘nu kon pơlei jang chehphe chă prôi pho\ng tuch luch đunh dêh hnang hăm pơyan phang. ‘No\h j^ tơdăh tơpl^h ăn chă prôi pho\ng lơ\m năr blu\ng khei 9 tru\h tơ\ to\k bo\k khei 9 dương l^ch dăh mă to\k bo\k khei 9 blu\ng khei 10 dương l^ch lei kon pơlei hli ‘mi đei hrôih kơna prôih hrôih hlo\h, dăh mă lơ bơngai lăp prôi pho\ng 2 ‘măng đe\ch ‘no\h prôi lơ\m khei 6 m^nh ‘măng tru\h khei 8 m^nh ‘măng dơ\ng pơdơ\h hloi. Bơ\n chă prôi lơ lo\h khei ‘năr gô chang đunh dêh hnang đơ\ng vă đ^ khei 8 tru\h mă bơ\n pruih đak ‘măng mă 2 ‘no\h đunh rtru\h 5 khei, kơna mir pơgar chehphe hăp ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng kơ yuơ ư\h kơ măh pho\ng mơ\r chă trep io\k. Kơna kon pơlei bơ\n kăl lăng hơlen năng bơ\n găh dôm bơngai prôih pho\ng mă hơtuch lơ\m pơyan ‘mi hơtăih hăm khei ‘năr blu\ng pơyan to\ phang sơnăm au dăh mă ưh. Tơdăh chă prôi đunh dêh hnang lei gô pơm ăn dơnơm ‘long pơtăm hăp ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng.”

- Lơ lo\h ‘no\h tơdrong chă prôi pho\ng tim [lep khei ‘năr jing tơdrong tơm pơm ăn dơnơm ‘long chehphe ưh kơ jing ‘lơ\ng hăp lei ư\h hă Tiên si. Mư\h lei kiơ\ kơ Tiên si, khei ‘năr blep hlo\h vă kon pơlei chă prôih pho\ng ăn chehphe lơ\m khei ‘năr au lei?

-Tiến sĩ Tuấn Nam: “ ‘Nau j^ m^nh lơ\m dôm tơdrong jang mă lơ kon pơlei jang hơgei găh chehphe jang kiơ\ kơ d^h mă lei kiơ\ kơ ^nh j^ tôch kơ khoa ho\k, [lep lơ\m jơ ‘năr au ^nh jei vang chă tơroi tơbăt ăn kon pơlei. Kơ yuơ hli ‘mi đ^ hrôih dăh mă lăp đơ\ng ro\ng prôi pho\ng ‘măng mă 3 oei chă prôi [lep hăm tơchơ\t ‘no\h dang lơ\m khei 9 dương l^ch mă chă prôi ‘măng hơtuch. Truh lơ\m mă no\h ‘mi đ^ hrôih lei bơ\n chă pruih đak hloi vă chehphe bơ\n trep io\k pơ đ^ pho\ng mă bơ\n ‘nao prôi păng tơdrong pruih đak tơgu\m ăn hơtuch pơyan ‘mi ‘no\h atu\m hăm prôi pho\ng ‘măng mă hơtuch pơyan tơdăh ‘mi đ^ hrôih hăp gô tơgu\m ăn dơnơm ‘long pơtăm bơ\n hăp jing ‘lơ\ng hơnơ\ng. ‘Ngoăih kơ ‘no\h hăp oei tơgu\m ăn găr plei chehphe hơkau hlo\h dơ\ng. Lơ lo\h bơ\n đei yua pơ đ^ tôm tơdrong. Chă prôi pho\ng [lep pơkăp, [lep khei ‘năr vă kơ chehphe hoei rơhap đunh khei ‘năr ‘no\h jing trong jang sa bơ\n kăl pơm kiơ\ vă tơ jră tang găn hăm tơdrong tơpl^h to\ ‘mi kial păng kiơ\ kơ ^nh tơdrong mă au gô hơnhăk ba đei io\k yua kơ jăp ăn bơngai pơtăm chehphe”.

- Tiên si ăi, lơ\m [ai ch^h hei ‘no\h bơ\n [o#h đei [ar nơ\r pơma phara d^h băl, m^nh ‘nu bơngai khan prôi pho\ng 2 ‘măng lơ\m pơyan phang ‘no\h gơ\h, nơ\r bơngai anai tă akhan prôi pho\ng 3 ‘măng ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Kiơ\ kơ Tiên si lei chă prôi pho\ng ăn pơgar chehphe lơ\m khei ‘năr au dôm ‘măng ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h,[lep hlo\h koh?

-Tiến sĩ Tuấn Nam: “{lep hlo\h ‘no\h chă prôi pho\ng lơ\m pơyan pham [lep lơ\m jơ ‘năr pruih đak, pơyan phang ư\h kơ gơ\h chă prôi hơchăng char ư\h kơ đei pruih đak kơ yuơ tơdăh ư\h kơ pruih đak lei dơnơm chehphe ư\h kơ gơ\h trep io\k pho\ng ôh. Kơ yuơ lăp đơ\ng 7 tru\h 10 năr ‘no\h te\h đ^ hre\ng dơ\ng păng dơnơm ‘long ư\h kơ gơ\h chă trep io\k mơ\r. Kơ yuơ lơ lo\h chă prôi pho\ng lơ\m jơ ‘năr bơ\n pruih đak hloi păng kiơ\ nơ\r chă pơkă ‘no\h tru\h ‘măng pruih đak mă 2 ‘no\h mă chă prôi pho\ng hloi kơ yuơ pruih đak ‘măng mă blu\ng ‘no\h te\h tim gan ju. Kơ yuơ mư\h te\h ư\h kơ ju, te\h hre\ng lei rơ\h chehphe jei ư\h kơ chăt, ư\h kơ gơ\h trep io\k. Tơdăh bơ\n chă prôi pho\ng ‘măng pruih blu\ng ‘no\h hăp trep io\k ră mă lei ư\h kơ gan lơ pơtêng hăm bơ\n pruih đak ‘măng mă 2. Lơ lo\h chă prôi pho\ng ‘măng pruih đak mă 2 ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h, kơ yuơ te\h hăp ju đơ\ng bơ\n pruih đak ‘măng mă blu\ng kơna chehphe hăp trep io\k pho\ng đ^ hloi hăm pho\ng chă prôi 20-56, ‘no\h kơ loăi pho\ng chă prôih hơ iă lơ\m pơyan phang kơ yuơ hăp hach koăng hlo\h.

Trong chă prôi pho\ng vă chehphe gơ\h trep io\k lơ pho\ng tơdăh kon pơlei bơ\n chă pruih [ek ‘no\h bơ\n săi pho\ng tơ\ sơlu\ng chehphe đơ\ng noh pruih kơ yuơ chă pruih lơ lo\h đak hram kơtang lơ\m te\h. Tơdăh bơ\n pruih jro tơ\ dơnơm lơ\m sơlu\ng, m^nh ‘măng bơ\n jro đak đơ\ng 400 -500 kơlit đak lơ\m m^nh sơlu\ng lơ lo\h, tơdăh kon pơlei bơ\n prôi pho\ng đang ‘no\h jro đak [e\nh sơlu\ng lei pho\ng hăp hram jru\ hlo\h kơ rơ\h chehphe, kơ yuơ lơ lo\h trong chă prôi pho\ng ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h kon pơlei bơ\n chă jro đak [e\nh sơlu\ng đơ\ng no\h prôi pho\ng tăp dăr j^h sơlu\ng đơ\ng no\h pruih đak dơ\ng lei pho\ng [ônh kơ hach, pho\ng gô hram tru\h tơ\ rơ\h chehphe lei ‘lơ\ng hlo\h.”

- Lei ah, bơnê kơ Tiên si Tôn Nữ Tuấn Nam chă pơtho tơbăt au hơ.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt