VOV4.Bahnar - Tơm gu ga pơma atu\m păng tơm gu ga hơkâu brê pơma adro# hlôi đei kon pơlei jang mir tơring Tây Nguyên băt truh đơ\ng lơ xơnăm kơ âu. Tơpă tơdrong pơtăm tơm gu ga hơkâu brê tơ\ dêh char Kon Tum ăn [ôh, hơdre\ch ‘long xa plei âu tro\ [lep hăm teh hơyuh to# ‘mi tơ\ tơring. Hăm tơdrong đei yua lơ, dang ei, mă tơm gu ga oei tơjur kjă lơ\m tơring mă lei duh oei axong ăn kon pơlei pơm jang io\k yua lơ hloh minh [ar hơdre\ch ‘long pơtăm nai. Dang ei, hơvơn kơ mih mih ma duch nă... atu\m truh hơlen năng um ru\p jang pơtăm tơm gu ga hơkâu brê tơ\ minh unh hnam kon pơlei jang mir tơ\ apu\ng  Đăk Hà. 

Đunh kơ âu vă je# 5 sơ năm, đei tơ drong tơ gu\m tơ đăh, pơ tho tơ [ôh ki thuât jang đơ\ng An^h pơ tru\t cho\h jang xa păng rei pơ tăm apu\ng Đăk Hà, u\nh hnam yă Đặng Thị Dính, tơ\ kueng kơ pho# 13, th^ trơ\n Đak Ha pơ tăm 300 tơ nơm ‘long gu ga lăm brê lơ\m pơ gar te\h xă 2 sao m^nh puăt. Mă hơ tuch đei [ôh ‘long gu ga chăt jing ‘lơ\ng, plei ‘yăl.

Dôm sơ năm plei gu ga đei kơ jă măk, nhen sơ năm 2014, đei kơ jă đơ\ng 25 truh 30.000 rơ bâu m^nh k^, 300 tơ nơm gu ga hnam yă Dính hơ nhăk io\k yoa hlo\h 240 triu hlak jên. Hrei ‘nâu kơ jă plei gu ga oei jur, lăp pă 15.000 m^nh k^ mă lei yă Dính oei tôch lăp đon hăm ‘long pơ tăm âu: “Long gu ga hơ nhăk ăn io\k yoa lơ hlo\h, nhen [a hăm che\h phe dăh mă [um, hơ [o, tơ\h… đ^ đăng tơ mam inh pơ tăm lơ bơih, inh [ôh ‘long gu ga đei yoa lơ hlo\h. Mă đơ\ng kơ jă reh ră mă lei plei ‘yăl kơ na sư hơ nhăk ăn ba io\k yoa oei lơ [iơ\ kơ jang [a. {ât lăp đe khan kơ jă jur hơ nơ\ng ưh kơ lao đon ah? Hăm inh ưh kơ lao đon kiơ, oei jang xa thoi hmă đe\ch. Kư\ le# kơ jă thoi no\h, [ât lăp jur, [ât lăp to\k, kăl ‘no\h j^ athei adrin jang rong vei vă sư đei plei ‘yăl, ‘no\h oei đei xa lơ đe\ch.”

{ok Bùi Văn Vượng, Kơ dră An^h pơ tru\t cho\h jang xa păng rei pơ tăm apu\ng Đak Ha tơ roi, kơ loăi gu ga lăm [rê đơ\ng u\nh hnam yă Đặng Thị Dính pơ tăm đei io\k hơ dre\ch đunh kơ âu 5 sơ năm đơ\ng An^h vei lăng ‘long xa plei găh tơ ring pơ băh. Mă tơ pă tơ\ yăn âu ăn [ôh ‘long gu ga lăm [rê pơ tăm tơ\ tơ ring tôch ‘lơ\ng, đei plei ‘yăl, 1 sơ năm io\k đei đơ\ng 30 truh 40 tân plei m^nh ha, pơ tăm [ôh, vei rong hiôk dơ\ng: “’Long gu ga dang ei ku\m đei 5 sơ năm pơ tăm tơ\ apu\ng Đakk Ha bơih. Truh dang ei gơ\h pơ ma sư lăp hăm te\h, to\ ‘mi kial tơ\ âu. {ât lăp plei sư oei tih hlo\h dơ\ng, đei plei trăp hlo\h 1 k^, dang ăi hăm tơ ring đe juăt pơ tăm sư. Hăm ki thuât jang, ‘long âu lăp hăm tơ ring te\h tơ\ apu\ng Đak Ha” 

{ôh ‘long gu ga hơ nhăk io\k yoa lơ [iơ\ kơ dôm kơ loăi ‘long pơ tăm nai, khei 4 sơ năm 2014, yă Đặng Thị Dính thuê te\h tơ\ thôn 7, xăh Đak La pơ tăm dơ\ng 1 ha ‘long gu ga, đei 1.300 tơ nơm. Mă đơ\ng pơ tăm lơ\m hơ găt te\h sap, ưh kơ ‘lơ\ng mă lei ‘long gu ga oei bluh tôch ‘lơ\ng.

Jo# truh đ^ khei 9 sơ năm ‘nâu yă Dính thu đei 5 tân plei, tơ che\ng adrol truh đ^ sơ năm, phe\ dơ\ng 3 tân plei. Te\ch hăm kơ jă 15.000 m^nh k^, 1ha gu ga pơ tăm sơ năm mă 2 hlôi hơ nhăk ăn u\nh hnam yă truh 120 triu bơih. Hăm tơ drong đei yoa đơ\ng pơ tăm gu ga lăm [rê, hrei ‘nâu lơ u\nh hnam, mă loi j^ kon pơ lei kon kông tơ\ tơ ring oei tôch ‘me\h răt pơ tăm kơ loăi ‘long ‘nâu.

‘Nho\ng A Tương, tơ\ plei Kon Trang Kép, xăh Đăk La, apu\ng Đăk Hà, hnam ‘nho\ng je# pơ gar ‘long gu ga hnam yă Đặng Thị Dính, pơ ma: “Gu ga ‘nao pơ tăm đe\ch, ‘nao lăp m^nh [ar sơ năm đe\ch mă lei le\ch pơ kao, kơ te\n plei ‘lơ\ng hơ nơ\ng. Plei sư ku\m ưh gan đei sơ drông phă dơ\ng. Tơ pă ‘nei pơ tăm sư [ônh, phe\ hiôk. Ưh jor inh vă pơ tăm nhen thoi pơ gar gu ga yă âu hai.”

Vă pơtăm đei xa hơdre\ch tơm gu ga hơkâu brê, mih ma duch nă athei băt hơdre\ch tơm âu [lep hăm tơring groi kông, đak ro hram tenh. Yuơ ke\ chiu to# noh mih ma duch nă gơh pơtăm gu ga tơ\ tơring teh xap, teh pui, teh gôh păng teh iu\ brêng.

Adrol kơ pơtăm mih ma duch nă hơto\k teh kjung xă 0,6 truh 0,8 m; kjung đơ\ng 0,3 truh 0,5 m. Tơm gu ga tơlei noh athei hơmet jrăng adrol kơ pơtăm vă tơm gu ga to\k giơ\ng. Bơ\n gơh yua tơm ‘long oei erih mă lei ‘lơ\ng hloh noh yua jrăng man hăm xi măng. Pơtăm ataih đơ\ng jrăng tơm mă âu hăm tơm mă to noh 3m x 3m; lơ\m minh ha noh pơtăm đơ\ng 1.100 truh 1.300 jrăng; rim jrăng pơtăm đơ\ng 3 truh 4 tơm tăp dăr,  cho# tơm mă tơpăt ăh jrăng.

Hăm tơm mă đei minh xơnăm, tuh pho\ng ăn rim jrăng noh: 10kg pho\ng hữu cơ; tong ane# k^ pho\ng super lân, urê păng NPK axong tuh 4 ‘măng adrol kơ pơtăm, minh khei đơ\ng ro\ng pơtăm, 6 khei đơ\ng ro\ng kơ pơtăm păng ăh tơm chôh pơkao.

            Hăm tơm mă to\k 2 xơnăm tơ\ kpal noh tuh pho\ng ăn rim jrăng pơtăm noh  15kg pho\ng hữu cơ; super lân, urê păng NPK rim kơloăi tong ane# k^ axong jing 3 ‘măng tuh: đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei đang; 2 păng 4 khei đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei đang.

            Atu\m hăm tuh pho\ng, mih ma duch nă duh athei ruih mă măh đak vă tơm to\k giơ\ng. Hơnơ\ng lơ\m 3-7 năr ruih minh ‘măng; choh ‘nhe\t hơnơ\ng tơguăt hăm tuh pho\ng păng uh ăn kơ tơm rơngơp ăh pơyan phang; hơnơ\ng hơlen hơdrông pơrang, klăh xơdrai kue ưh kơ giơ\ng, păng xơdrai kră vă ako\m kơchơ\t bek ăn tơm to\k giơ\ng pran.

            {ơ\t plei gu ga đum brê đơ\ng 3 truh 5 năr noh pe\ plei. Mih ma duch nă io\k xăng kep kăt ăh xơdrai vă plei oei ‘lơ\ng găh to\ng.

            Dang ei hơvơn kơ mih ma duch nă păng bôl boăl răp tơmơ\ng bngai chih kơtơ\ng ang găh choh jang xa pơma dơnuh hăm yă Đặng Thị Dính, oei tơ\ kueng kpho# 13, th^ tra#n Đăk Hà păng [ok Bùi Văn Vượng, Kdră Anih pơtru\t choh jang xa păng jang găh bri apu\ng Đăk Hà găh minh [ar tơdrong hlôh vao lơ\m choh pơtăm păng vei lăng tơm gu ga hơkâu brê: 

- Đơ\ng tơdrong hlôh vao găh pơtăm tơm gu ga hơkâu brê kơ unh hnam, ih tơroi gu\m tơm gu ga [lep hăm dôm kơloăi pho\ng mă yơ?

“Hăp ưh kơ lăp kơ urê dăh mă sulphát. Lơ noh pho\ng NPK mă NPK kơloăi ‘lơ\ng đe\ch lah. Pho\ng NPK noh [lep hloh, đang kơ noh kali. Pơrang hăm tơm gu ga noh duh athei hơlen hơnơ\ng, phơ pho\  2 dăh mă 3 [lon athei pruih pơgang minh ‘măng. Ba athei hơlen xơdrai tơm hăp kơmâu dreng, dăh mă [ơm pơmâu xa dăh mă [ơm pơrang xa noh ba athei hơlen hơnơ\ng. Pơyan phang noh hrat, kơlih lơ\m 10 năr athei ruih đak minh ‘măng. Tuh pho\ng to\ xe\t mă lei athei tuh hơnơ\ng. ‘Long pơtăm âu adoi hiôk vei lăng mơ\n.

- Ăh khei le\ch pơkao kơtuen plei  gu ga noh athei vei lăng thoi yơ?

Vei lăng noh ba kơ ‘ne\k goi, đang kơ noh hơlen hăp k[ah kơchơ\t yă kiơ noh athei tuh pho\ng mă noh păng kơ ‘ne\k le# to\ xe\t klo\k plei mă [lep hăm kih thuơ\t. Lơ\m khei năr noh athei hơlen păng pruih pơgang pơlôch pơmâu pơrang. Lơ\m 3 năr noh hăp ruh xo\k ăh plei ie\, thoi ăi noh ba pơtoi vei hơlen đe\ch yơh. Đơ\ng ‘nao le\ch truh ăh chôh pơkao pơhlom 20 năr. Đơ\ng năr mă bơ\n kơ ‘ne\k klo\k plei truh ăh ‘năr đum noh dang 20 dơ\ng noh plei đum. Lơ\m pơhlom đơ\ng  40 truh 50 năr noh pơtăm pe\ yua bơih. Lơ\m khei jang ăh pơyan ‘mi noh hăp đei đơ\ng 5 truh 6 pơyan pe\ plei.

- Mưh ba pơtăm tơm gu ga đei plei hơlơ\k kơ pơyan noh gô te\ch đei kjă kăp hloh. Noh ih tam mă jang ưh păng ih hlôh vao thoi yơ lơ\mt ơdrong jang âu?

Jang bơih ră. Tơ\ pơgar đei 300 tơm noh tơ\k unh hơyuh. Tơ\k pơchră tơm hăm unh hơyuh 2 xơnăm tơje# tết hơlơ\k kơ pơyan tơm noh kjă kăp hloh mă hăp duh le\ch pơkao kơtuen plei nhen hmă đe\ch. Mưh ưh kơ tơ\k unh hơyuh noh chu\ pơgang. Đe te\ch pơgang chu\ tơ\ plei lah. Ba kôih ăh chơla păng chu\ pơgang noh 4 năr đơ\ng ro\ng hăp kơtuen plei. Ăh gu ga đei 3 xơnăm noh tơ\k pơchră hăm unh hơyuh. Ăh plei ie\ jat noh duh ne\ tơ\k unh. Xơnăm mă 3 hăp pran bơih noh ba tơ\k unh pơchră dang pơđep hăp le\ch pơkao kơtuen kiơ\ tơdrong ba ‘meh vă.

 - {ok Bùi Văn Vượng Trưởng, Kdră anih pơtru\t choh jang xa păng jang găh bri apu\ng Đắc Hà, ih hăm đei tơroi hăm kon pơlei jang mir lơ\m tơdrong rơih teh vă pơtăm tơm gu ga?

 Hăm tơm gu ga xkơ\t noh ưh kơ x^ tơm pơtăm tơ\ teh giơ\ng. Ba gơh pơtăm atu\m hăm ‘long pơtăm nai lơ\m pơgar hnam, teh pơtăm [a mă ưh kơ đei đak ruih adoi gơh pơtăm mơ\n. Adoi gơh pơtăm atu\m hăm ‘long pơtăm nai păng pơtăm tơ\ dôm hơgăt teh xap ưh kơ giơ\ng.

- Pơm thoi yơ vă hơto\k kjă plei gu ga hă [ok?

Pơtăm, vei lăng tơm gu ga dang ei vă pơm tơle\ch tơmam drăm tơre\k truh tơdrong pơyua găh mu\k drăm. Tơdrong đei jơnei lơ găh mu\k drăm ‘ngoaih kơ vei lăng đei yua kjăp hăm tơm gu ga noh gơnơm lơ\m tơmam drăm. Pơtih nhen tơmam drăm ‘lơ\ng noh hăp kăp hloh tong ane#, hloh 3 ‘măng tơmam ưh kơ ‘lơ\ng noh athei vei lăng mă ‘lơ\ng, mă noh um ai hăp. Rim xodrai plei, hơkar kơnhă ưh kơ đei hơdrông xa ôh... noh mă te\ch gơh hloh păng đei kjă kăp.

- Bơnê kơ yă [ok hlôi axong jơ pơma dơnuh âu hơu.   

Lan chih păng rapor