UM RU|P JANG PƠTĂM TƠM MẮC CA TƠ| DAK NÔNG

Măk Ka ‘no\h m^nh kơ loăi ‘long pơtăm hle to\k bo\k đe\i dêh char Dak Nông tưgu\m djru kon pơle\i kon kông chă pơtăm. Tơdrong tơroi năr au, hơvơn m^h ma păng bôl boăl vang năm dăr lăng ‘long pơtăm au, ‘moi kiơ\ trong jang pơlong năng tơ\ apu\ng Dak Mil, dêh char Dak Nông.

Đơ\ng xơ năm 2004, An^h pơ tru\t cho\h jang sa, vei lăng bri ‘long Dak Nông hlôi pơ jing pơ gar jang pơ long lăng hlo\h 2 hec tar tơ\ pơ gar hnam mo\ Nguyễn Thị Sâm, tơ\ xăh Đức Minh, apu\ng Dak Mil. Ding tru\h dang ei, kơ so# tơm ‘long hơ r^h pơ đ^ hloi păng ư\h kơ đei hơ drông sa. Đơ\ng ro\ng 8 xơ năm pơ tăm Mắc-ca, mo\ Nguyễn Thị Sâm tơ roi tơ băt: &nh pơ tăm ‘long hnmă păng ‘long tơ gep, ‘no\h [o#h 2 kơ loăi sư cho#h pơ kao hơ doi hrâp 1 ‘măng, mă lei plei gei tơ\ ‘long hmă lơ hlo\h kơ ‘long tơ glep. Nhen dang ei đei dôm tơm ‘long hmă ‘no\h plei tôch kơ ‘iăl, mă lei tơ\ ‘long tơ gep ‘no\h hơ nơ\ng hơ to\ băl thoi no\h đe\ch.

Oei tơ\ apu\ng Tuy Đức, pơ yan ‘mi âu ki, An^h jang vei lăng kon pơ lei apu\ng hlôi tơ gu\m kon pơ lei M’nông tơ\ xăh Quảng Trực pơ tăm 200 hec tar ‘long mắc-ca. Hơ drol ‘no\h 2 xơ năm, apu\ng hlôi pơ tăm pơ long lăng kiơ\ tơ drong joăt kơ pơ tăm đơ\ng kon pơ lei, vă khan ‘no\h j^ lăp hơ dro# xăi pho\ng, đơ\ng ro\ng kơ pơ tăm ‘no\h ư\h kơ vei lăng xe\h ‘nhe\t. Io\k yua ‘no\h j^ kơ so# ‘long cây mắc-ca âu blu\h jing hlo\h kơ ‘nhe\t kư\ kă. Vă vei lăng sơ đơ\ng io\k yua mu\k drăm, apu\ng Tuy Đức hlôi hơ met ăn bơ\n ki thuơ\t, ‘long hơ dre\ch păng dăr hơ len an^h răt io\k. {ok Trần Đình Mạnh, Kơ dră an^h jang vei lăng kon pơ lei apu\ng Tuy Đức tơ roi tơ băt: Hơ to\k loi dơ\ng vei lăng te\h đak ‘no\h apu\ng athei an^h pơ tru\t cho\h jang sa kơ de#h char vei lăng tơ drong tơ mơ\t blu\ng hơ dre\ch ‘nâu. Găh te\ch tơ mam ‘no\h dang ei lơ\m an^h te\ch mơ dro apu\ng ple\nh te\h kơ so# găr kơ ‘long mắc-ca te\ch ‘nao io\k đei dang hơ la kơ 40%, ‘no\h tơ drong ‘me\h vă găh găr ‘nâu oei tôch kơ lơ, kơ na an^h te\ch ‘no\h ư\h kơ gan pơ ngơ\t. Mă lei lơ\m khei ‘năr tru\h âu kơnh ‘no\h apu\ng gô bơ\ jang hăm 1,2 an^h răt io\k vă kiơ\ đơ\ng no\h rơ\ih io\k dôm an^h hơ yơ mă đei pơm hla ar răt io\k ‘lơ\ng hlo\h, ‘no\h apu\ng gô tơ [o#h trong ăn kơ dôm u\nh hnam kon pơ lei bơ\ jang hăm dôm bơ ngai răt io\k ‘no\h vă kơ đe sư chă tơ chơ\t kơ d^h lơ\m tơ mam drăm đơ\ng kơ d^h kâu. 

Tru\h dang ei, de#h char Dak Nông hlôi pơ tăm đei vă je# 300 hec tar ‘long mắc-ca, lơ\m no\h đei 40 hec tar tơ drong jang pơ long lăng đơ\ng an^h pơ tru\t cho\h jang sa kơ de#h char đơ\ng 2 xơ năm hơ drol. Pơ đ^ hơ găt te\h  mác-ca tơ\ tơ ring to\k bo\k blu\h jing tôch kơ ‘lơ\ng, pơ kă hơ mo\ pơm pơ dro\ng ăn kơ bơ ngai jang chu\n mir.

Găh ‘long măk ka, Giáo sư Nguyễn Lân Hùng, Tổng thư ký Jơnu\m rim an^h jang sinh học Việt Nam tơroi tơbăt, ‘nau jing kơ loăi ‘long bri đe\i đơ\ng te\h đak Australia. Măk ka đe\i găr blơch, đe\i kơ chơ\t rơmă păng bek ‘lơ\ng lơ atu\m lơ kơ loăi acid amin…

‘Long măk ka đe\i ple\i kơtăn blu\ng a đơ\ng ro\ng pơtăm 3 sơnăm, păng ple\i kơ jăp hơnơ\ng đơ\ng sơnăm mă 10. Lơ\m 1 hek tar măk ka đe\i ple\i 3 tân klong, kơ jă chă te\ch tơ\ te\h đak đe đơ\ng 6 tru\h 8.000 đôlar Mi. Hloh đơ\ng [o#h yan au chă pơtăm ‘long măk ka tơ\ apu\ng Tuy Đức, dêh char Dak Nông, Giáo sư Nguyễn Lân Hùng tơroi tơbăt:

Giáo sư N.L.H:  Kiơ\ kơ ^nh [o#h chă pơtăm pơlong năng tơ\ Tuy Đức ‘no\h tôch hơ iă kơ yuơ groi te\h yu\h to\ tơ\ au tôch hơ iă. &nh năm lăng pơgar kon pơle\i pơtăm pơlong năng đ^ 1 sơnăm dơnơm ‘long blu\h vơ\ ‘lơ\ng, oe\i ‘lơ\ng hlo\h pơtêng hăm lơ tơring anai, păng lơ lo\h ‘no\h gô pơ\ih trong hơmo\ tôch kơtang. Hmă hmă ^nh chă pơma pơ ieng hăm rim kơdră che\i pơgơ\r, m^nh u\nh hnam chă pơtăm [ar pêng j^t dơnơm măk ka gô yak hlo\h dơnu\h, ư\h kơ kăl vă sut sa pơngot rơve\t ôh, ư\h kơ jor gô đe\i [o#h văi. Bơ\n đe\i rơvơn vă jang, ư\h khan lăp gơ\h chă pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai mă le\i chă pơtăm ngăl ‘long au je\i ‘lơ\ng dêh. Groi te\h yu\h ‘năr tơ\ au tôch kơ ‘lơ\ng.

- Giáo sư ăi, mắc-ca ‘no\h j^ kơ loăi ‘long pơ tăm ‘nao, mư\h lei hăm lăp hăm tơ drong jang sa oei mơ mat tat đơ\ng kon pơ lei kon kông tơ\ Tây Nguyên ư\h?

Giáo sư N.L.H:  Ro\ năng ư\h kơ đe\i ‘long ayơ [ônh hlo\h nhen ‘long ‘nau. Đe\i ‘măng đe\i dôm an^h tơ\ Tây Bắc, kon pơle\i chă pơtăm đang ‘no\h ư\h kơ chăm po pơtăm [ơ\t yơ, mư\h ^nh năm ‘no\h lăng [o#h ‘long jing ‘lơ\ng bơ\n, ‘no\h jing lơ\m 2 sơnăm pơtăm prăh prang tơ\ no\h, ‘ngie\t chăt krum bơih, mă le\i ‘long oe\i blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng. ‘No\h tơ\ au, tơdăh bơ\n hơdrin chă pơtăm, đe\i ve\i lăng năng tông dơ\ng le\i vă kiơ [ơm dơ\ng păng kăl chă pơtăm ‘long au.

 - Giáo sư ăi, dang ei lơ pơ gar che\h phe kơ kon pơ lei ư\h kơ đei ‘long pe\ng yơ\p, [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h io\k yua. Mư\h lei ‘long mắc-ca hăm lăp vă pơ tăm hơ lam lơ\m pơ gar che\h phe ư\h?

Giáo sư N.L.H:  Kiơ\ kơ ^nh dôm ‘long pơtăm hơmo\ đe\i iok yua kơ jăp păng hơpơi ‘me\h tơ\ Tây Nguyên chă pơtăm hrau lơ\m pơgar mir chehphe ‘no\h ‘long [ơ păng ‘long măk ka. {ar kơ loăi ‘long au ư\h khan lăp tơgu\m ăn pơgar mir chehphe bơ\n đe\i io\k yua kơ jăp, mă le\i oe\i sơđơ\ng ăn mu\k drăm: mư\h chehphe ư\h kơ gan đe\i ple\i ‘no\h đe\i io\k kơ jăp đơ\ng ple\i [ơ, mư\h [ơ ư\h kơ gan io\k đe\i kơ jăp ‘no\h đe\i măk ka. 3 ‘long pơtăm au tơgu\m d^h băl mă le\i hoe\i pơm kơne# tru\h tơ\ te\h, ư\h kơ kăl lang să hơgăt te\h jang sa. Tơdăh pơgar mir chehphe mă bơ\n chă pơtăm hrau ‘long măk ka, ‘long [ơ dơ\ng ‘no\h kiơ\ kơ ^nh hơ iă dêh.

- Lei ah, bơ nê kơ giáo sư hơ!

Tơdrong tơroi “Yak hơdoi hăm kon pơle\i cho\h jang sa” năr au nhôn tơroi găh ‘long măk ka, m^nh kơ loăi ‘long ‘nao hơmo\ hơnhăk ăn đe\i lơ tơdrong io\k yua kơ jăp ăn kon pơle\i dêh char Dak Nông. Mă đơ\ng lơ le\i ră, kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng hơlen khoa ho\k k^h thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên, ‘long măk ka lăp jing ‘lơ\ng tơ\ groi te\h rơngơp. Tơdăh tơ [ơ\p ‘năr to\ pơđang hlo\h 30⁰C le\i ‘long au ư\h kơtăn ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h, kon pơle\i kơ chăng tru\h găh to\ ‘mi kial păng dăh chă pơtăm pơlong năng hơdrol.

    Tơblơ\ nơ\r: Zứt - Thuem