UM RU|P PƠM JANG PƠTĂM TƠM ATISO BRÊ TƠ| TÂY NGUYÊN

Hre\i au, lơ\m dêh char Dak Lăk, m^nh [ar ‘nu kon pơle\i hlôi joăt chă pơtăm m^nh kơ loăi ‘long ‘nao. ‘No\h ‘long atiso [rê, anăn khoa ho\k ‘no\h Hibiscus Sabdariffa. ‘Nau kơ loăi ‘long sa păng pơgang io\k yua hro#ih, đe\i răt io\k hơdre\ch đơ\ng Châu Phi, chă pơtăm [ônh, gơ\h chă pơtăm tơ\ tơring te\h phu\ih phang tơnang ko\ păng đe\i io\k yua kơ jăp.

{ok Bùi Đình Khuê, oei tơ\ thôn 5 xăh Ea Tiêu, apu\ng Chư\ Kuin, dêh char Dak Lak ăn tơbăt: Xơnăm xơ\, đơ\ng ro\ng kơ mơ\ng rađiô nơ\r pơma Việt Nam tơroi găh tơm atiso brê păng hlôi pơma dơnuh hăm [ok Hoàng Văn Tuyên, kdră anih jang Nhà Việt- bngai mă hlôi pơih xă hơgăt pơtăm tơm atiso brê tơ\ Hải Phòng, [ok hlôi apinh kxo# điện thoăi păng năm tơchă truh anih jang vă hơlen lăng um ru\p pơm jang: “Inh năm tơ\ Hải Phòng hơlen lăng um ru\p jang, inh [ôh [lep tơpă, đei io\k yua lơ dơ\ng, noh inh hơvơn [ok Tuyên năm tơ\ Dak Lak âu vă hơlen lăng teh hơyuh to# ‘mi vă pơtăm hơlen tơm mă âu hăm gơh dăh mă ưh? Năr 18/4/2014, đei tơdrong ăn phep đơ\ng jơnu\m pơgơ\r dêh char Dak Lak, Anih jang khoa ho\k ko\ng nghe# dêh char Dak Lak tơle\ch hop ako\m păng hlôi ăn phep pơtăm hơlen lăng, păng nhôn hlôi rơih tơ\ âu vă pơtăm”.

To\k bo\k ăh pơyan pe\ yua, tơ\ pơgar tơm atiso brê kơ ‘nho\ng Y TaNông Buôn Giá, bngai M’Nông tơ\ pơlei Ea Mal, xăh Krông Na, apu\ng BuônĐôn, dêh char Dak Lak, đei truh minh j^t unh hnam bngai jang mir to\k bo\k oei pe\ atiso brê. Đe io\k xăng ve\ păng xăng kep vă kăt tơ ‘mơ\ng pơkao plei atiso brê. Atiso đum brê lăng đơ\ng ataih nhen le\ minh pơgar pơkao Hồng tơbu\k [enh [ang.

‘Nho\ng Y TaNông ăn tơbăt: Đơ\ng ro\ng kơ hơlen băt găh trong pơtăm, vei lăng tơm atiso brê noh ‘nho\ng xkơ\t ‘măn 1 ha 3 sào teh adrol âu ki pơtăm hơ[o păng tơh vă pơtăm hdre\ch tơm âu. Năr 17/5/2014, ‘nho\ng rei pơtăm tơm âu, đơ\ng ro\ng 4 khei tơm atiso brê âu chôh pơkao kơtoe\n plei. Rim tơm to\k giơ\ng, pho\ iăl truh 4 k^ plei hloi. Ăh pơtăm, ‘nho\ng xkơ\t noh 8 truh 10 tấn plei/ha. Mă lei pơyan âu, pơgar tơm atiso brê đei yua vă je# 20 tấn. Thoi noh kxo# jên đei io\k yua đơ\ng 100 truh 120 triu hlj. ‘Nho\ng Y TaNông tơroi: “Tơ\ âu đei lơ hdre\ch pơtăm, mă lei hdre\ch tơm atiso brê âu hiôk hloh kơ dôm tơm hdre\ch nai. Inh pơtăm hôi, ataih đơ\ng tơm âu hăm tơm nai noh đơ\ng 1 truh 1m2. Choh ‘nhe\t minh ‘măng đe\ch, lơ\m pơyan jang ưh kơ đei pơrang kiơ ôh. Tơdrong đei jơnei găh mu\k drăm đei yua lơ hloh 3 ‘măng kơ pơtăm hơ[o”.

Truh hơlen lăng pơgar pơtăm tơm atiso brê kơ ‘nho\gn Y TaNông, ‘nho\ng Ngô Quang Kiên, oei tơ\ xăh Bình Giang, apu\ng Krông Nô, dêh char Đak Nông ăn tơbăt: Kơtơ\ng kon pơlei tơ\ Buôn Đôn pơtăm tơm atiso brê păng đei kjă mu\k drăm kăp g^t noh athei truh lăng đang măt păng chă ho\k hơlen găh trong pơtăm, vei lăng păng pe\ yua: “Băt hdre\ch tơm âu to\k giơ\ng pran păng đei yua lơ găh mu\k drăm, ke\ xut le# pơngot tơjur hin dơnuh noh inh năm tơ\ âu vă tơmang lăng păng ho\k pơhrăm trong jang. Ba ke\ jang dang yơ noh jang dang ăi. Lăng atu\m rim tơdrong hlôh vao duh nhen tơdrogn te\ch răt tơmam drăm noh mă blu\ng nhôn gơnơm kơ ko\ng ti đe\ch. Gơnơm ko\ng ti pơtho ăn kih thuơ\t jang duh nhen te\ch tơle\ch tơmam drăm mă ba pơm jang đei”.

Atiso brê jing hdre\ch tơm đei đơ\ng tơring Châu Phi, yuơ minh ‘nu jang khoa ho\k bngai Đức tơmơ\t truh Việt Nam đơ\ng xơnăm 1990, hăm tơdrong tơm noh răt hloi plei kro, dăh mă [ôt kơmâu đei pơm tơle\ch đơ\ng plei atiso brê âu. ‘Nâu jing hdre\ch tơm hiôk pơtăm, to\k giơ\ng pran, jing pơgang kăp g^t vă hơmet j^ plei nuih, j^ bluhpham ‘ngok, j^ đak ‘nôm kul, tang găn bek plên... Hăm kon pơlei, hla noh ‘măn xa pai tơ[ăng iu\ dăh mă pai hăm ka, plei noh bơ\ đak hla chè, bơ\ tơdrô, bơ\ [anh mứt, đak sirô...

{ok Hoàng Văn Tuyên, kdră anih jang Nhà Việt ăn tơbăt: Dang ei tơ\ Hải Phòng, anih jang răt hăm kjă 8.000 hlak jên minh k^ vă ‘măn bơ\ tơdrô vang, bơ\ [anh mứt, đak hla chè păng đak sirô: “ ‘Nâu jing tơdrong mă nhôn ‘meh đei pơtruh hăm bngai jang mir tơ\ đ^ đăng tơring, mă hăt noh tơring ataih yaih păng dôm tơring teh ưh kơ giơ\ng vă pơtăm hdre\ch nai, dăh mă ‘long pơtăm ưh kơ đei yua lơ noh ‘nhăk hdre\ch âu pơtăm hơlen lăng păng đei yua kjăp hloh. Đơ\ng lơ xơnăm nhôn hlôi jang tơ\ Hải Phòng - Achon teh Cát Bà. Dang ei tơ\ Cát Bà đei 6 xăh bngai jang mir hlôi jang hăm nhôn đơ\ng xơnăm 2008. Nhôn pơtho găh kih thuơ\t ăn kon pơlei jang, pơtho bngai jang mir đơ\ng rei hdre\ch, pơtăm, vei lăng truh ăh pe\ plei. Atu\m hăm noh pơkăp hăm bngai jang, vei xđơ\ng răt tơmam drăm mă kon pơlei pơtăm đei”

Đơ\ng tơpă pơtăm hơlen lăng păng hlôi đei jơnei keh kong, [oK Hoàng Văn Tuyên akhan: Teh, hơyuh to# ‘mi tơ\ Tây Nguyên [lep hăm hdre\ch tơm atiso brê. Dêh char Dak Lak duh hlôi drơ\ng nơ\r tơgu\m anih jang pơih xă hơgăt teh pơtăm hdre\ch tơm âu lơ\m tơring, tơ\ anăp hlôi drơ\ng nơ\r pơkă 5 ha tơ\ apu\ng Ea H’Leo vă man hnam kmăi pơm tơle\ch tơmam drăm. Tơdrong hơpơi tơmam pơtăm 40.000 ha tơm atiso brê tơ\ Tây Nguyên ăh xơnăm 2020 adoi oei tơ\ anăp. Mă lei, dang ei anih jang Nhà Việt hlôi jang hăm bngai jang mir tơ\ Dak Lak pơtăm 200 ha lơ\mx ơnăm 2015. Bngai pơtăm atiso brê gô đei anih jang axong hdre\ch, pơtho găh kih thuơ\t đơ\ng rei găr truh ăh pe\ yua, păng đei ako\m răt hloi tơmam drăm pơm tơle\ch.

 ‘Long Atisô [rê ‘no\h kơ loăi ‘long pơtăm [ônh, blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng tơ\ hơgăt te\h phu\ih phang tơnang ko\. K^h thuơ\t pơtăm, ve\i lăng năng tông păng mong răk ple\i ‘long atisô je\i ư\h kơ tơnap hăm dôm trong tơ\ ala au:

1. Rơ\ih te\h pơtăm:

‘Long atisô gơ\h jing ‘lơ\ng tơ\ rim groi te\h phu\i phang tơnang ko\, te\h jang sa ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng păng gơ\h chă pơtăm tơ\ te\h hrou chuơ\h, hoe\i đak dơ\ng, bing kial; chă pơtăm plăh sơlam pơm ‘long bing lơ\m khe\i năr blu\ng ăn ‘long pơtăm anai nhen ‘long hla che, rim ‘long sa ple\i.

2. Cho\h te\h:

Tơdăh pơtăm hơdro# hăp le\i kăl chă chong ‘ngie\t so\h hơmet pơ ‘lơ\ng đơ\ng no\h cho\h, pre\h te\h mă he\ch vă chă re\i găr. Tơdăh chă pơtăm plăh sơlam ‘long pơtăm anai le\i lăp cho\h re\i pơtăm prăh sơlam rim re\ng hla che, ‘long sa ple\i ‘moi kiơ\ atăih d^h băl 1m x 1m dăh mă 0,8 x 1,2m păng dăh chă cho\h pre\h te\h hơdrol kơ re\i găr. Kon pơle\i bơ\n dăh chă pơtăm hrau vă đe\i io\k yua sơđơ\ng hlo\h pơtêng hăm pơtăm hơdro# hăp.

3. Re\i găr

‘Long atisô răt tơmơ\t tơ\ te\h đak bơ\n ư\h kơ m^nh kơ loăi, hrau hrăo lơ hơdre\ch, đe\i ple\i ăl phara d^h băl păng tơdrong ‘lơ\ng kơne# phara d^h băl, kơna kăl chă rơ\ih rim kơ loăi găr kră, t^h, hơra\ng kơmau go#h.

 Re\i lơ\m m^nh sơlu\ng 2-3 găr ( lơ\m m^nh găr atăih d^h băl 3-5cm). Mư\h dơđăh đ^ chăt kơ jung 1 hơđa, kon pơle\i bơ\n bu\ch hu\t dơnơm ư\h kơ gan ‘lơ\ng, lăp rong m^nh dơnơm ‘lơ\ng đe\ch, đơ\ng no\h [u\ te\h hơ [ơ\l 3cm. Hơdrol re\i, tơdăh ‘năr to\ păng te\h kre\nh ‘no\h bơ\n pơ ‘ngơ\m lơ\m đak vă ju, tơgu\m ăn găr đăh chăt ‘lơ\ng.

Khe\i ‘năr chă re\i pơtăm ‘lơ\ng hlo\h lơ\m năr blu\ng khe\i 5 tru\h khe\i 6 (m^nh [ar gie\ng hơdrol pơyan ‘mi).

4. Ve\i lăng

Gômơ\ng kơ ‘ngie\t chăt krum kơna kon pơle\i bơ\n chă cho\h pơngoăih ‘ngie\t đơ\ng 2-3 ‘măng tru\h chă phe\, atu\m hăm ve\i lăng năng tông ‘long pơtăm hrau anai. Tơdăh ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng ‘no\h chă prôih pho\ng mơ\r dăh mă mơ\r ^ch rơmo tơ\ dơnơm.

Kơchăng tang găn sơdrông pơra\m. Mư\h dơđăh kơ jung dang 1 hơđa, ‘no\h dăh kơ chăng hăm lep [a, sơdrông hơđa kăt hre\ch tơ ‘mơ\ng dăh mă hla, măng dăk pơra\m hla, kơtăn ple\i. Mă kăl hlo\h rôp pơlôch đơ\ng blu\ng hloi, dăh mă pru\ih pơgang tang găn sơdrông nhen le\ ‘long pơtăm anai, ư\h kơ gơ\h le# sơdrông chek lar char lơ mă chă pru\ih pơgang kơnh pơm ăn đak pơgang hram lơ\m ple\i, pơm ăn ple\i pơkao ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng au kơnh.

5. Phe\ ple\i: Ple\i Atisô đe\i phe\ đơ\ng khe\i 11 tru\h khe\i 12 dương l^ch (adoi phe\ hro#ih tơdăh chă re\i pơtăm hro#ih) mư\h ple\i đum ‘no\h tru\h khe\i ‘năr phe\ io\k: 45-50 năr lăp đơ\ng ro\ng cho#h pơkao blu\ng a, đe\i 30% ple\i đum. Phe\ lơ\m ‘năr to\ vă sơ\k ple\i vă kro [ônh hlo\h; ‘ne\ le# kơ ju, phơ\k pơm ăn ư\h kơ ‘lơ\ng.

+ Trong phe\ ple\i: Tơdăh ple\i ư\h kơ hrơ\p m^nh ‘măng, kon pơle\i bơ\n gơ\h kăt dôm sơdrai ple\i đum păng lak io\k ple\i sơ\k kro; mư\h ple\i kro, io\k ple\i sơ\k hơdro#. Dôm ple\i ôm, phơ\k, kro tơ\ tơm ‘long kăl phe\ hu\t hloi. Phe\ đang kăl ple\h io\k găr sơ\k hloi, mư\h sơ\k chă tơrăih hơtăng, ư\h kơ [ôt lơ, kơnh pơm ăn ôm ... pơm ăn hư tơmam drăm.

6. Sơ\k kro

Tơdrong chă phe\ io\k, sơ\k ple\i ‘no\h tôch g^t kăl, kơ yuơ tơdrong au pơm ăn găh ‘lơ\ng kơ ne# tơmam drăm păng găr hơdre\ch. Mư\h phe\ ple\i tơdăh ‘mi, ‘năr yơ\p kăl hơdre\ng tơtom vă ve\h ver phơk, ôm. Kơto\ng ple\i kơmau găm ‘no\h ư\h kơ ‘lơ\ng kơna kăl hu\t hloi; dăh mă kơto\ng ple\i ư\h kơ kro kre\nh ( oe\i đe\i ju 10%) je\i [ônh pơm ăn phơ\k.

 Mư\h sơ\k kăl tơ răih hơtăng, sơ\k tơ\ chơng rơng kơ jung kơ te\h 20cm dăh mă sơ\k lơ\m kơ đum, kơ [at; ư\h kơ gơ\h sơ\k hloi tơ\ cham ximăng, to\ dêh hnang. Dôm tơmam sơ\k kăl rơgo\h ư\h kơ [ruih [ra\m. Tơdăh ‘năr to\ hlơ hle\ng, đơ\ng ro\ng 4-5 ‘măng sơ\k tơ\ to\ ‘no\h kro bơih. ‘Lơ\ng hlo\h ‘no\h kon pơle\i pơ jing an^h sơ\k mong kơ d^h lơ\m u\nh hnam, atu\m hăm sơ\k păng hơdre\ng.

7. Ve\i răk

Lăp đơ\ng ro\ng kơto\ng ple\i kro, kăl tăh lơ\m [i [ar blăh ( ‘no\h kơdu\ng nilon găh lăm tang găn phơ\k, [i găh ‘ngoăih s^t pơ ‘lơ\ng). Mong răk tơ\ an^h mong ‘lơ\ng hơ iă.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Zứt