VOV4.Bahnar - Dang ei, tơ\ lơ pơgar cà phê tơ\ plei tơm Pleiku, Gia Lai oei đei lơ tơdrong hơlu\ng plei ‘la#p păng đei lơ tơdrong tơplih ưh kơ ‘lơ\ng hăm tơm, xơdrai, hla tơm. Tơdrong mă âu pơrăm tih tên truh tơdrong pơyua găh plei, tơdrong to\k giơ\ng pran hăm tơm cà phê.

{ok Phạm Văn Đạo, hnam tơ\ jăl trong Kim Đồng, plei tơm Pleiku ăn tơbăt, pơhlom 1 [lon kơ âu, 1 ha cà phê kơ unh hnam [ok [ơm tơdrong ruh plei pơda. Kiơ\ tơdrong hơlen đơ\ng [ok Đạo, adrol kơ ruh plei, hla tơm đơ\ng jơk tơplih jing dreng tơ\ kơpal hla. Atu\m hăm noh, tơm, xơdrai cà phê đei anih găm đom, păng đei kơman ie\ pơrăm. Đơ\ng ro\ng lơ năr ruh plei, minh [ar tơm lơ\m pơgar oei pă tong ane# kơxo# plei mă blu\ng. Tơdrong mă âu pơm ăn [ok Đạo pơngơ\t kơ đon: “Tơdrong mă tơm dreng hla, lơ\m kơ ‘nhu\m plei noh ruh 2/3, plei ie\ noh ruh pơđ^. ‘Nguaih kơ to\ng ôm, đei tơm ruh oei pă to\ xe\t plei đe\ch. Pơyan ‘mi pơdui đunh năr, đei tơm ruh đơ\ng 60 truh 70%, xơdrai ưh đei hla, ưh kơ băt tơm a hla chă kiơ mă ruh, noh ưh kơ băt tang găn thoi yơ.”

Duh nhen pơgar hnam [ok Đạo, pơgar cà phê kơ [ok Lê Bá Thắng tơ\ phường Phù Đổng, plei tơm Pleiku duh oei ruh plei pơda. {ok Thắng ăn tơbăt, hơnơ\ng lơ\m dôm xơnăm nai, adrol kơ pơyan ‘mi, [ok Thắng kơdih tuh pho\ng đei lơ kali hloh vă tơgu\m ăn hla păng plei pơda gơh đom kơjăp lơ\m xơdrai. Mă lei xơnăm âu, pơyan ‘mi truh hrôih hloh, [ok Thắng tam mă tom tuh pho\ng kali ăn pơgar ‘long, pơm ăn plei ruh lơ hloh dôm xơnăm adrol. Atu\m hăm noh, minh ‘măng ‘mi đunh truh 10 năr hloi pơm ăn hơ iuch lơ lơ\m pơgar, noh hiôk pơm ăn pơrang chêk lar păng to\k lang xă xa xơdrai tơm păng kơ ‘nhu\m plei ôm. {ok Lê Bá Thắng ăn tơbăt: “Ưh kơ tom tuh kali ăn ‘long pơtăm noh hăp ruh plei. Hơ iuch lơ, ‘mi lơ hram lơ đak noh ‘nhe\t hon tenh, teh tuh lơ pho\ng, xơdrai hla hon lơ, cham char rơngơp hơ iuch, hăp ruh plei dơ\ng. Tơ\ hla đei pơrang xa jing dreng păng pơtơm ruh plei. Tơdrong ruh plei, mă ba tuh kali noh hăp roi ruh lơ hloh dơ\ng.”

Hăm tơm cà phê, đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei pơyan adrol, truh ăh kơtuen ăn pơyan đơ\ng ro\ng noh jing tơdrong tuh pho\ng huach lơ hloh. Đơ\ng ruih đak, hleh xơdrai, tuh pho\ng, truh tang găn pơrang pơrăm. Truh ăh pơgar tơm cà phê chôh pơkao, kơtuen plei xơđơ\ng rim bơngai adoi chơt. Cho\ng mă, truh ăh khei rong plei nhen dang ei, pơgar cà phê hơnơ\ng kơ ruh plei mă ưh kơ băt kơlih kiơ, ưh đei trong hơmet noh kon pơlei jang mir pơngơ\t kơ đon tơpă.

Kiơ\ đơ\ng Kih sư Lê Bá Nghiêm, An^h tơm Pơtru\t cho\h jang sa dêh char Gia Lai, hơlu\ng ple\i ‘lơ\p tơ\ chehphe đe\i lơ tơdrong pơm ăn. Rim tơngla mir pơgar kăl lăng hơlen tơ\ dơnơm ‘long. ‘Nau jing tơdrong kăl hlo\h vă băt hơdăh păng tơchă đe\i trong hơmet pơ ‘lơ\ng: “Hơlu\ng ple\i ‘no\h tơdrong ngăl [o#h rim sơnăm đe\ch. Tơdrong au đe\i 2 tơdrong pơm ăn, mă blu\ng hơlu\ng kơ yuơ ple\i trem, to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng, mă 2 ‘no\h hơlu\ng kơ yuơ ư\h kơ măh pho\ng mơ\r. Hơlu\ng kơ yuơ to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng ‘no\h lơ lau, pơyan to\ ‘mi kial Tây Nguyên tôch chr^h chre\ng, t^l pơgê hmă hmă tơngie\t păng ‘mi ie\, dang tru\h 12 jơ tru\h 1 jơ ling glơ\h, 2 jơ kơsơ\, ‘no\h yu\h to\ hlôi to\k 30 tru\h 35 độ, tơ\ kơsơ\ ‘no\h đe\i ‘mi. Tơdrong to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng lơ lo\h hăp pơm ăn ple\i hơlung, kơna tơdrong ‘no\h ư\h kơ chr^h chre\ng yă kiơ ôh.

Mă [ar hơlu\ng kơ yuơ ư\h kơ măh kơchơ\t ‘lơ\ng ‘no\h jing ư\h kơ măh pho\ng mơ\r. Hre\i au, rim u\nh hnam jang chehphe pruih pho\ng hla, đe\i u\nh hnam ư\h kơ pruih, pơm ăn dơnơm ư\h kơ măh m^nh [ar kơchơ\t ‘lơ\ng nhen sắt, phốt-pho, kẽm lơ\m dơnơm. U|nh hnam ayơ chă pruih pho\ng hla vi lượng 2 ‘măng lơ\m 1 pơyan, m^nh ‘măng lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi, m^nh ‘măng hơtuch pơyan ‘mi ‘no\h tơdrong chă hơlu\ng ple\i au tôch to\ se\t. Kơ yuơ lơ lo\h, tơ\ rim pơgar mir chehphe kon pơlei bơ\n, đe\i u\nh hnam hơlu\ng ple\i lơ, đe\i u\nh hnam hơlu\ng to\ se\t. Tơdrong hơlu\ng ple\i kơ yuơ to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng ‘no\h tơdrong joăt joe đe\ch kơ to\ ‘mi kial tơ\ Tây Nguyên kơna ư\h kơ gơ\h chă hơmet ke\ ôh.

Tơpă yan au, vă hơmet pơ ‘lơ\ng tơdrong hơlu\ng ple\i au ‘no\h ^nh đe\i chă pơkă ăn kon pơlei bơ\n dăh răt yua rim kơ loăi pho\ng pruih hla đe\i kơchơ\t sắt păng bo, kẽm lơ, chă pruih lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi păng hơtuch pơyan ‘mi vă pơm dă [iơ\ hơlu\ng ple\i kơ yuơ ư\h kơ măh pho\ng mơ\r. Găh tơdrong chă hơlu\ng ple\i ‘no\h ư\h kơ gơ\h vă hơmet pơ ‘lơ\ng ôh. Kơ yuơ lơ lo\h, ‘me\h vă chă ve\i lăng năng tông kiơ\ trong ayơ tơ\ Tây Nguyên lơ\m pơyan ‘mi oe\i đe\i ple\i hơlu\ng kơ yuơ to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng. Bơ\n lăp gơ\h chă hơmet pơ ‘lơ\ng hơlu\ng ple\i kơ yuơ ư\h kơ măh kơchơ\t ‘lơ\ng đe\ch.”

Vă ato\k kơtang ke\ krơ\ng, adoi tơmơ\t dơ\ng kơchơ\t ‘lơ\ng tơgu\m ăn dơnơm rong ple\i, Tiên sĩ Phạm Công Trí, Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng Khoa ho\k Kih thuơ\t Cho\h jang sa Bri ‘long Tây Nguyên akhan, rim tơngla mir pơgar je\i kăl chă prôih, tu\h pho\ng mơ\r, puih pho\ng hla mă tro\ [lep: “Prôi pho\ng tu\h mơ\r ‘no\h jing tơdrong kăl hlo\h vă kơ chehphe, tiu ple\i ăl, adoi jing trong jang mă kon pơlei tơhoach kon jên tơmơ\t jang lơ hlo\h. Đe\i ‘măng trong jang au nhen le\ săng [ar pla, tơdăh bơ\n chă prôi [lep le\i dơnơm ‘long jing ‘lơ\ng, tơdăh prôi ư\h kơ [lep le\i [o#h đe\i tơdrong răm dang e\i hloi. Kon pơlei dăh kơchăng, hre\i au mơ\r u\h atu\m hăm pho\ng mơ\r kăl chă tu\h ăn pơgar vă pơm ăn te\h jing ‘lơ\ng, rơ\h granh kơtang, ke\ krơ\ng hăm pơrang pơra\m, ‘no\h kon pơlei kăl kơchăng mă bre\. Kơ yuơ te\h jing ‘lơ\ng, rơ\h granh kơtang le\i tơdrong ve\i lăng năng tông dơnơm ‘long pơtăm rơvơn ‘no\h hăp ple\i ăl păng jang sa io\k yua kơ jăp.

Mă [ar găh prôi NPK, đơ\ng ki he\i kon pơlei lăng tru\h găh N-P-K hơn jing tơdrong hơto\ hơnơ\ng kơ pho\ng. Tơdrong prôi N-P-K ‘no\h tôch g^t kăl kơ yuơ hăp đa lương, mă le\i rim trung lương, vi lương ăn chehphe lơ\m pơyan au je\i tôch g^t kăl. Tơdăh kon pơlei [o#h akhan, bơ\n lăp prôi hơdro# N-P-K mă le\i hiơt hiong chă prôi kẽm, bo, ma-giê, lưu huỳnh,… le\i dơnơm păng ple\i ‘long pơtăm jei ư\h kơ ‘lơ\ng mơ\n. Ư|h kơ măh tơ\ chehphe pơm ăn ple\i hơlu\ng lơ. Kơna chă prôi pho\ng kăl đe\i tôm ‘no\h kăl hlo\h. Mư\h chă prôi pho\ng tơ\ tơm le\i bơ\n je\i kơchăng chă pruih ăn pho\ng hla pơkao hloi, mă kăl lơ\m khe\i ‘năr ư\h sơđơ\ng to\k bo\k ‘mi ‘no\h hăp tơpl^h jing prăng, to\, to\k bo\k to\, ư\h kơ tom băt tă ‘mi he#. Pơgar ‘long pơtăm hlôi prôi pho\ng vi sinh ‘no\h pơm ăn te\h jing ‘lơ\ng păng rơ\h granh kơtang. Mă le\i lơ\m tơpl^h to\ ‘mi kial ư\h kơ măh ê, bơ\n [o#h dơnơm ple\i ăl le\i kăl pruih pho\ng hla ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Mă le\i ‘ne\ chă pơj^p dêh hnang păng chă pruih [lep kiơ\ nơ\r pơkăp, pơtho tơbăt đơ\ng an^h pơm tơle\ch ‘ne\i mă đe\i io\k yua kơ jăp.”

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt