VOV4.Bahnar - Tây Nguyên to\k bo\k ăh khei tong ane# kơ pơyan ‘mi. Hăm tơm caphê, ăh khei mă âu noh kăp g^t hloh kơlih âu jing khei năr tơm kăl lơ kơchơ\t ‘lơ\ng hloh vă rong plei tenh tih, pơjing răh xơdrai pran vă đei lơ plei păng găr ‘lơ\ng. Yuơ noh, tơdrong tuh pho\ng, vei hơlen pơrang pơrăm lơ\m khei năr âu noh bơngai jang ca phê athei tơre\k hơlen tơnăp

Hăm tơdrong hlôh vao lơ\m 20 xơnăm jang caphê, [ok Y Prum Niê, tơ\ pơlei Pôch A, th^ tra#n Ea Pôch, apu\ng Chư\ M’gar, dêh char Đăk Lăk ăn tơbăt: mă hlôi yua lơ trong jang, duh nhen chă hơlen kơtơ\ng ang tơroi tơbăt, mă lei ăh tong ane# pơyan ‘mi, dang ăh khei mă tơm caphê rong plei, noh tơdrong ruh plei duh oei [ôh lơ. Pơgar ca phê 1 ha 4 sao kơ unh hnam [ok, dang ei đei 100 tơm ruh plei, 50% lơ\m kơxo# noh ruh hloh tong ane#: “Jo# hơlen ăh chôh pơkao noh plei iăl, truh ăh plei noh kơ ‘nhum plei hăp ruh pơđ^. Plei roi tih noh ruh roi lơ. Dang ei lơ\m pơgar caphê hnam inh ruh lơ dêh hnang, rim bơngai jang khoa ho\k pơm thoi yơ chă hơlen tơgu\m vei hơlen pơgar caphê hơmet tơdrong ruh plei.”

Ưh adro# ruh plei nhen pơgar ca phê hnam [ok Y Prum Niê, pơgar ca phê 1 hectar kơ unh hnam [ok Y Lui Niê, tơ\ pơlei Pôch A, th^ tra#n Ea Pôch, apu\ng Chư\ M’gar oei tơjra#m lơ tơnap tap yuơ hơdrông pơrăm: “Tơnap mă mônh noh ruh plei, mă [ar noh hơdrông pơm ăn tơm lôch. Dang ei pơgar hnam inh [ơm măng dăk yă de pơrăm, gơnơm đe jang khoa ho\k pơtho vă pơlôch pơrang pơrăm âu.”

 Hăm tơm ca phê, dôm khei tong ane# pơyan ‘mi âu noh kăp g^t hloh kơlih âu jing khei năr tơm kăl lơ kơchơ\t ‘lơ\ng vă rong plei tih tenh, atu\m hăm noh oei klăh xơdrai tơm ‘nao  - âu jing xơdrai hla ‘măn ăn xơnăm đơ\ng ro\ng, mưh ưh đei tôm đơ\ng pơyan âu noh duh gô tơjur kơtang lơ\m pơyan jang xơnăm đơ\ng ro\ng. Yuơ noh tơdrong axong kơchơ\t ‘lơ\ng ăn tơm caphê lơ\m khei năr âu jing tơdrong mă bơngai pơtăm ca phê kăl tơre\k truh. Pơmai  H’Pluen Niê, tơ\ pơlei Triă, xăh Ea Tul, apu\ng Chư\ M’gar ăn tơbăt, pơgar ca phê 2 hectar kơ unh hnam pơmai oei hơmet tuh pho\ng ‘măng mă [ar, mă lei pơmai duh tam mă băt vă tuh pho\ng mă yơ păng tuh thoi yơ vă mă [lep: “Lơ\m khei rong plei hơnơ\ng tơ[ơ\p tơnap noh hơdrông pơrăm, kơmot xa păng ruh plei, khei mă âu ruh plei tôch lơ. Vă xek tơlang tơdrong mă âu kăl đei tơdrong pơtho tro\ [lep găh tuh pho\ng mă tro\ ăn kon pơlei păng trong vei hơlen pơtih nhen khei năr dang ei tơm caphê kăl kơchơ\t yă kiơ, tơblang hơdăh vă kon pơlei gơh băt tôm.”

Tơdrong hơlu\ng plei păng tang găn sơdrông pơra\m ‘no\h dôm tơdrong mă kon pơlei jang chehphe tơ\ Dak Lăk hrei au tơtăm kơtang hlo\h. Vă tơl hơdăh dôm nơ\r ap^nh jet gia đơ\ng kon pơlei păng tơbăt d^h băl m^nh [ar trong kih thuơ\t vei lăng năng tông chehphe lơ\m pơyan ‘mi ‘lơ\ng hơ iă, bơngai ch^h tơdrong tơroi kơ Radiô Nơ\r Pơma Việt Nam oei tơ\ Tây Nguyên chă pơma dơnu\h hăm Tiên si Đặng Bá Đàn, Kơdră tang măt ăn An^h bơ\ jang Pơtru\t cho\h jang sa Te\h đak tơring Pơbăh To\k bo\k păng Tây Nguyên găh tơdrong au.

- Tiên si Đặng Bá Đàn ăi, nhen [ai ch^h tơbăt hei ‘no\h tơdrong hơlu\ng ple\i chehphe khei năr au pơm ăn bơngai pơtăm chehphe tơ [ơ\p tôch lơ tơdrong tơnap tap, kiơ\ đơ\ng Tiên si kơ yuơ kă kiơ pơm ăn tru\h hơlu\ng ple\i chehphe lơ\m pơyan au koh?

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Tơdrong hơlu\ng ple\i chehphe đei lơ tơdrong tơm pơm ăn, m^nh lơ\m dôm tơdrong tơm kăl lăng tru\h ‘no\h găh tơdrong chă prôi pho\ng tu\h mơ\r ăn dơnơm ‘long, mă [ar lơ\m khei năr au ple\i đ^ vơ\ t^h kơtang. Tơdrong chă tơgar d^h băl trep io\k pho\ng mơ\r kơ hla, plei, sơdrai tôch kơtang. Mă [ar dơ\ng ‘no\h kơ yuơ sơdrông pơrang pơm ăn, khei năr au yă de jơk, kul jei pơm ăn tru\h hơlu\ng plei kơna bơ\n kăl lăng hơlen lơ\m tơdrong chă prôi pho\ng tu\h mơ\r lơ liơ mă [lep, gơ\h chă tu\h prôi tơ\ dơnơm dăh mă pru\ih pho\ng hla vă pơm dă [iơ\ hơlu\ng plei”.

- Tiên si ăi, ‘ngoăih tơdrong hơlu\ng plei ‘no\h tơdrong sơdrông pơrang pơra\m dơnơm chehphe lơ\m khei năr au je\i kơtang, Tiên si đei nơ\r chă pơtho pơkă ăn kon pơlei pơtăm chehphe lơ liơ vă tang găn ke\ sơdrông pơrang pơra\m khei năr au?

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Hrei au mă kăl sơdrông pơrang pơra\m chehphe lơ\m pơyan ‘mi ‘no\h hơrơ\ng jơk. Hmă hmă hăp pơra\m lơ\m pơyan ‘mi mư\h dơnơm ‘long đei chăt blu\h tơ ‘mơ\ng, hla ‘lơ\p, mă kăl dôm chehphe ‘nao pơtăm hăp pơra\m kơtang hlo\h. Mư\h đei hơrơ\ng jơk ‘no\h hmă hmă đei [o#h hmôch păng pơmau găm. Mư\h đei hơrơ\ng jơk pơra\m ‘ngoăih kăt hu\t hơdrai, hle\h hu\t tơ [ie\ng ‘lơ\p păng vei lăng hrong hmôch trit au to, tơdăh mư\h hăp pơra\m kơtang dêh hnang lei bơ\n io\k pơgang pruih pơlôch hăp hloi. Bơ\n gơ\h io\k yua pơgang Mát xa, Movento dăh mă Actara. Mư\h chă pru\ih ‘no\h pruih lơ\m ‘năr to\ prăng.”

- Tiên si ăi, đei [ơm tru\h tơdrong pruih pơgang pơlôch sơdrông ‘no\h kon pơlei akhan mư\h pơgar chehphe hlôi đei sơdrông pơra\m ‘no\h đe sư năm tơ\ an^h te\ch pơgang vei lăng ‘long pơtăm vă răt păng pruih ăn dơnơm chehphe răm sơdrông pơra\m. Mă lei lăp m^nh khei năr đơ\ng ro\ng sơdrông pơra\m dơ\ng. Kơ yuơ kă kiơ mă đei tơdrong lơ lau dơ\ng ho\ Tiên si?

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Mă tơpă ‘no\h m^nh kơ loăi sơdrông pơra\m ‘long pơtăm tơdăh bơ\n hơnơ\ng chă pruih lơ ‘măng lơ\m m^nh kơ loăi pơgang lei pơm ăn kơ hăp lơn pơgang kơna bơ\n jei kăl chă pruih tơpl^h kơ loăi pơgang anai ‘ne\i mă ke\. Mă [ar dơ\ng ro\ năng bơ\n chă tu\h hrau pơgang ư\h kơ [lep lơ to\ se\t, mă kăl hăm hơrơ\ng jơk ‘no\h mư\h pruih to\ se\t hlo\h [ar ‘măng kơ yuơ dôm hơrơ\ng au hăp che\h ư\h kơ hrơ\ch m^nh ‘măng. Pơ t^h gia ‘măng mă au bơ\n chă pruih ke\ pơlôch hơrơ\ng t^h, mă lei hơrơ\ng oe\i ie\ dăh mă kơtăp hăp tim mă che\h kơna hăp pơra\m dơ\ng.”

- Tiên si ăi, lơ\m pơyan ‘mi ‘no\h jing pơyan plei chehphe t^h vơ\ tôch kơtang kơna chehphe kăl đei trep io\k lơ pho\ng mơ\r vă rong ple\i. Mă lei prôi pho\ng yă kiơ păng lơ to\ se\t dôm yơ jei jing tơdrong mă kon pơlei pơtăm chehphe ngăl tơtok mơ\n.

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Lơ\m ve\i lăng chehphe hmă hmă chă prôi pho\ng 4 ‘măng, khei năr au jing klhei ‘năr prôi pho\ng mă [ar. Lơ\m khei ‘năr au ‘ngoăih chă prôi đạm vă hăp blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng ‘no\h bơ\n prôi kali. Prôi kali vă kơ hoei hơlu\ng plei kơ yuơ khei năr au ple\i t^h vơ\ koăng, mă [ar kali tơgu\m ăn dơnơm ke\ krơ\ng tang găn sơdrông pơrang pơra\m. Kơna khei năr au dăh kơchăng bơ\n prôi 30% đạm, 30% kali kiơ\ tơdrong pơkăp, ‘no\h jing prôi kali dang ei hlôi lơ [iơ\ pơtêng hăm prôi ‘măng mă blu\ng păng kiơ\ ako\p pho\ng bơ\n chă prôi kiơ\ pơkăp rim sơnăm”.

- Tiên si ăi, đei m^nh tơdrong [o#h yan au lơ lau, hrei au lơ kon pơlei jang chehphe to\k bo\k chă prôi pho\ng mơ\r ăn chehphe kiơ\ mơ\ng lơ\m u\nh hnam đei, đei jên ‘no\h prôi lơ, jên to\ se\t ‘no\h chă prôi to\ se\t. Lơ lo\h tơdrong au hăm đei pơm kơ ne# lơ liơ tru\h tơdrong blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng kơ dơnơm chehphe?

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Mă tơpă tơdrong ‘me\h vă chă trep pho\ng mơ\r kơ dơnơm ‘long kiơ\ ‘moi tơring phara d^h băl, groi te\h phara d^h băl, mă kăl tơdrong phe\ io\k đei rim sơnăm. Tơdăh ple\i lơ ‘no\h bơ\n chă prôi pho\ng mơ\r lơ mă lei tơdrong chă prôi pơyan au lei pho\ng đạm hăm pho\ng kali prôi dôm a\i d^h băl. Rim sơnăm bơ\n chă prôi 2 k^, mă lei dang ei bơ\n prôi pă 1 k^ 1 poăt pơ t^h gia mă lei oe\i sơđơ\ng hơto\ vă hoei pơm kơne# ăn dơnơm blu\h vơ\. Mă [ar bơ\n kăt hu\t dôm sơdrai blu\h ư\h kơ [lep, sơdrai ư\h kơ plei, pơra\m hu\t sơdrông au to vă mư\h bơ\n prôi pho\ng mơ\r hăp rong dôm sơdrai ‘lơ\ng. Bơ\n jei chă ko\h chre dôm sơdrai ‘long hơyơ\k, chă hle\h hu\t tơ [ie\ng mă tơtom vă kơ hăp ‘lơ\ng”

- Nhen Tiên si chă pơtho ăn, ‘ngoăih chă prôi pho\ng, pơlôch sơdrông pơrang ‘no\h tơdrong chă ko\h chre sơdrai ‘long hơyơ\l păng cho\h ‘ngie\t mir pơgar chehphe lơ\m khei năr au jei jing tơdrong kăl hlo\h, ih hăm đei nơ\r chă pơkă ăn kon pơlei lơ liơ găh tơdrong au?

-Tiên si Đặng Bá Đàn: “Lơ\m pơyan ‘mi ‘ngie\t chăt tôch kơ koăng, mă kăl dôm mir pơgar chehphe pơtăm ming tim mă hơyơ\l te\h kơna ‘ngie\t chăt tôch koăng kơna bơ\n chă cho\h ‘ngie\t hơdrol. Tơdăh ư\h kơ tom lei bơ\n io\k yua kơmăi chong ‘ngie\t hơdrol kơ prôi pho\ng. Găh mir pơgar đei ‘long hơyơ\l ‘no\h bơ\n chă ko\h chre sơdrai ‘long vă kơ hăp gơglang ‘lơ\ng, pho\ng mơ\r hram lơ\m te\h koăng, adoi dôm hla ‘long au mư\h hăp ôm ‘no\h jei jing pho\ng kali tôch kơ ‘lơ\ng dơ\ng.”

- Lei ah, bơnê kơ Tiên si  Đặng Bá Đàn hlôi pơtho tơbăt dôm trong jang kih thuơ\t lơ\m vei lăng năng tông chehphe pơyan ‘mi au.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt