VOV4.Bahnar - Kơ ‘năr to\ pơđang păng đe\i hloi dôm ‘măng ‘mi tơ ngie\t lơ\m khe\i năr au ki hlôi pơm ăn lơ pơgar chehphe hơlu\ng hla hơ prev hơ prônh. Atu\m hăm dôm ‘măng ‘mi hơdrơ\k pơyan đunh năr tru\h hơdrol kơ têt pơm ăn kon pơlei tơtăm găh tơdrong vei lăng năng tông chehphe lơ\m khe\i năr to\ ‘mi kial ư\h sơđơ\ng nhen hre\i au. Vă kon pơlei dă [iơ\ to\ đon au, nhôn đe\i chă ap^nh jet Tiên sih Lê Ngọc Báu, sơ\ pơm Kơdră che\p kơ\l An^h chă tơche\ng hơlen khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên găh dôm tơdrong kơchăng mư\h ve\i lăng năng tông chehphe lơ\m khe\i ‘năr to ‘mi kial ư\h sơđơ\ng.

- {ok tiên si Lê Ngọc Báu ăi, dôm sơnăm tơ je# au, tơdrong tơ pl^h to\ ‘mi kial hlôi đe\i pơm kơne# t^h tên tru\h tơdrong đe\i ple\i ăl, ple\i ‘lơ\ng kơ rim ‘long pơtăm pơma atu\m păng chehphe pơma hơdro#. Bơngai pơtăm chehphe roi năr roi sơ\l vơ\l lơ\m tơdrong ve\i lăng năng tông chehphe mư\h to ‘mi kial tơ pl^h ư\h kơ tom băt. Mă kăl ‘nao au kơ ‘năr đe\i ‘măng ‘mi, đe\i ‘măng to\ kơtang atu\m hăm ‘măng kial jăng hơnơ\ng pơm ăn dơnơm ‘long hơ prev hơ prônh, lơ lo\h bơ\n chă ve\i lăng năng tông chehphe lơ liơ?

Tiên si Lê Ngọc Báu: Sơnăm au to\ ‘mi kial tơ pl^h tôch kơtang đe\i hloi ‘mi ư\h kơ tom băt đơ\ng no\h dôm ‘măng tơ ngie\t atu\m hăm to\ pơđang hlôi pơm kơne# tru\h tơdrong ple\i ăl kơ chehphe. Pơ t^h gia nhen dôm ‘măng cho#h pơkao blu\ng pơyan ‘no\h nhen le\ ư\h kơ ge\i kơtăn ple\i. Mă [ar ‘no\h kial jăng hlôi tơ hlu hơlu\ng hla chehphe. Bơ\n je\i băt hla ‘no\h jing lơ\m dôm tơdrong kăl hlo\h vă ako\m rim kơ chơ\t rong ple\i đơ\ng ro\ng au kơnh. Mă le\i hla hơlu\ng ư\h kơ jor pơkao cho#h blang păng kơtăn ple\i gô ư\h kơ tang. Dôm kơtăn ple\i bơih mă le\i hla hơlu\ng le\i tơdrong ple\i hơlu\ng tôch kơtang. Kơ yuơ lơ lo\h găh tơdrong đunh đai ‘no\h kon pơlei kăl đe\i iung jang mă hrơ\p m^nh ‘măng. Pơt^h gia nhen kăl chă pơtăm ‘long tơ\ tơ nglăng mir vă bing kial ăn chehphe. Păng m^nh trong jang dơ\ng ‘no\h kiơ\ kơ ^nh tôch kơ kăl ‘no\h chă pơtăm plăh sơlam dôm ‘long sa ple\i lơ\m pơgar mir chehphe nhen pơtăm ‘long sâu riêng, [ơ, tiu le\i dôm ‘long pơtăm au m^nh păh hăp bing kial păng pơm yơ\p ăn dơnơm chehphe păng lơ lo\h hăp ke\ ve\i ge\i kơ jăp hla ăn kơ dơnơm chehphe.

- Âu ki to\ ‘mi kial tơ\ Dak Lăk đe\i rim ‘măng tơngie\t đunh năr, m^nh [ar tơring oe\i đe\i hloi dôm ‘măng ‘mi jur, tơdrong mă au hăm đe\i pơm kơne# yă kiơ tru\h tơdrong ple\i ăl, ‘lơ\ng kơ chehphe lơ\m pơyan tru\h au kơnh dăh mă ư\h păng kon pơle\i kăl pơm yă kiơ vă hơmet pơ ‘lơ\ng ho\ tiên sih?

Tiên si Lê Ngọc Báu: Dôm ‘măng tơngie\t au ki hoe\i đe\i pơra\m kơtang tru\h tơ\ dơnơm chehphe kơ yuơ mư\h hơyu\h to\ dang đơ\ng 14-15 độ C ‘no\h je\i tim mă ke\ pơm kơne# tru\h chehphe mơ\n. Mă le\i, dôm ‘măng ‘mi hơdrol kơ têt pơm ăn pơkao kơtăn ple\i ge\i ư\h kơ lơ păng je\i ư\h hơmo\ ple\i hăp ge\i kơ jăp tru\h pơyan bơ\n phe\ ple\i ôh. Dôm ple\i au, tơdăh đum hrôih le\i găh lơ răm kơmot koer sa kơ yuơ lơ\m khe\i ‘năr au tơ\ mir pơgar đe\i to\ se\t ple\i kră, kơna kơmot koer ple\i hăp ako\m tơ\ ple\i đum hrôih au. ‘Năr tơngie\t je\i hoe\i pơm kơne# kơtang păng je\i ư\h kơ đe\i trong ayơ pơm tơno\ ăn pơgar chehphe. Trong gơlong vă pơm pơ ‘lơ\ng dang e\i hloi ‘no\h j^ yơ\r ti đe\ch bơih; mă le\i găh đunh đai tơ\ dôm pơgar đe\i dơnơm ‘long pơm yơ\p, đe\i chă pơtăm hrau ‘long pơtăm anai le\i ư\h kơ jor lơ\m pơgar ‘long pơtăm hăp đe\i tơno\ [iơ\ pơtêng hăm dôm mir pơgar ‘long pơtăm ư\h kơ đe\i chă pơtăm ‘long pơm yơ\p, kơ yuơ hăp đe\i ako\m hơyu\h đơ\ng te\h păr. Kơ yuơ lơ lo\h trong gơlong đunh đai ‘no\h j^ ‘long pơtăm plăh sơlam.

- Lơ\m pơyan phang ‘no\h tơdrong lăng ba kơtang hlo\h kơ bơngai jang chehphe ‘no\h j^ đak tơruih, tơruih đak lơ liơ mă [lep, mă măh păng đe\i jơne\i. Hre\i au vă pơkom đak, lơ kon pơlei rơ\ih jang kiơ\ trong tơruih đak to\ se\t mă le\i tơruih lơ ‘măng, trong jang au hăm [lep ư\h tiên sih?

Tiên si Lê Ngọc Báu: Tơdrong tơruih m^nh ‘măng to\ se\t đak mă le\i lơ ‘măng năm tơruih ‘no\h j^ tôch kơ [lep, tôch lăp hăm trong jang tơruih đak pơkom. Mă le\i, hăm ‘long chehphe, kon pơlei kăl kơchăng m^nh tơdrong tôch g^t kăl lăp hơdro# đe\i tơ\ ‘long chehphe ‘no\h lơ\m ‘măng tơruih blu\ng a kăl chă tơruih to\ se\t hlo\h ‘no\h 300 kơlich đak lơ\m 1 dơnơm. Bơ\n tơruih [lep lơ\m khe\i ‘năr ‘no\h j^ bôp pơkao hăp đ^ hơra\ng, dôm hơpăng tuch luch kơ sơdrai chehphe hlôi đe\i bôp pơkao kơ jung dang 1cm, lơ\m mă no\h bơ\n mă tơruih đak ‘măng mă blu\ng hloi. Ve\h ver tơdrong pơngơ\t, tơruih hrôih ‘no\h pơkao ư\h kơ đe\i cho#h pơkao hrơ\p m^nh ‘măng ôh. Lăp đơ\ng ro\ng cho#h pơkao bơih ‘no\h, dôm ‘măng tơruih ‘măng mă 2, ‘măng mă 3 ‘no\h bơ\n gơ\h chă tơruih đak to\ se\t [iơ\ vă pơkom đak. 

Mih ma duch nă to\k bo\k mơ\ng Tiến sĩ Lê Ngọc Báu, sơ\ pơm Kơ dră che\p kơ\l An^h jang khoa ho\k ki thuơ\t cho\h jang xa Tây Nguyên roi tơ [ôh 1, 2 tơ drong mưh pruih đak ăn che\h phe lơ\m pơ yan phang. Đơ\ng ro\ng âu j^ nơ\r tơ roi găh trong tuh mơ\r ăn che\h phe lơ\m khei ‘năr âu.

-& ah, ‘ngoăih kơ tơ drong pruih đak, tơ drong săy pho\ng, tuh mơ\r ăn ‘long đei lơ kon pơ lei tơ re\k ‘năi. Lei, Tiên si đei nơ\r tơ tă kiơ hăm kon pơ lei mưh săy bơ\n pho\ng lơ\m khei ‘năr âu ki?

-Tiên si Lê Ngọc Báu: Đơ\ng ro\ng kơ phe\, ‘long kăl đei lơ mơ\r, tơ drong săy pho\ng, tuh mơ\r ăn ‘long vă ‘long bluh pran, jing ‘lơ\ng ‘no\h tôch g^t kăl. Pơ tih gia nhen kơ chơ\t Kali, tơ gu\m ăn ‘long ke\ tơ jră hăm to\ phang ‘lơ\ng [iơ\, hla, dơng ‘long ku\m đei vei lăng kiơ\ đơ\ng săy pho\ng đam. Bơ\n tuh thim mơ\r ăn ‘long kiơ\ trong tuh ăn te\h păng pruih tơ\ hla. Kơ lih yoa mưh te\h kro ‘long ưh gơ\h trep io\k mơr lơ ‘no\h bơ\n pơ truh mơ\r kiơ\ đơ\ng pruih dôm kơ loăi pho\ng tơ\ hla, pơ truh tôm kơ chơ\t kăl lơ\m te\h ưh kơ đei. Te\h che\h phe hrei ‘nâu đơ\ng ro\ng lơ sơ năm jang ‘no\h kơ chơ\t iu\ lơ. Sư đei [ôh kiơ\ đơ\ng độ PH lơ\m te\h to\ se\t kơ na bơ\n gơ\h tuh thim vôi vă hơ to\k độ PH thoi no\h vă ‘long gơ\h trep io\k mơ\r ‘lơ\ng.

-Nhen tiên si ‘nao pơ ma ‘no\h tơ drong tuh thim mơ\r ăn ‘long tôch g^t kăl. Mă lei, mă tơ pă lơ kon pơ lei tơ roi, đe ưh kơ đei săy pho\ng ăn che\h phe khei ‘năr âu mă pơ gar che\h phe oei jing ‘lơ\ng đe\ch. Đe sư jang thoi no\h hăm tro\ ưh păng tiên si hăm đei nơ\r tơ tă kiơ ăn kon pơ lei găh trong vei rong che\h phe khei ‘năr âu vă gơ\h đei yoa ‘lơ\ng hlo\h ưh?

-Tiên si Lê Ngọc Báu: Găh ki thuơ\t săy pho\ng kiơ\ trong đei tơ le\ch, ku\m nhen tơ pă tơ\ yăn âu nhôn [ôh, săy pho\ng lơ\m pơ yan phang tôch đei yoa. Lơ\m trong jang đơ\ng An^h tơm vei lăng cho\h jang xa hrei ‘nâu ku\m đei nơ\r pơ tho ‘no\h athei săy pho\ng ăn che\h phe 4 vât lơ\m 1 sơ năm. 1 vât lơ\m pơ yan phang păng 3 vât lơ\m pơ yan ‘mi. Lơ\m pơ yan ‘mi săy pho\ng lơ\m dôm khei 5,7,9 păng lơ\m pơ yan phang săy pho\ng ‘lơ\ng hlo\h păng săy [ât ‘măng pruih đak mă 2. Mă lei, săy pho\ng lơ\m pơ yan phang to\ se\t [iơ\ pơ têng hăm dôm ‘măng săy pho\ng lơ\m pơ yan ‘mi. Kơ lih yoa Kali săy lơ\m pơ yan phang tơ gu\m ăn ‘long ke\ tơ jră hăm to\, rơ\h trep io\k đak pran. Mă lei lơ\m pơ yan phang ‘long che\h phe bluh ưh pran, kơ na ưh gan kăl đei lơ Kali. Đam kăl, lân kăl mă lei Kali kăl to\ se\t đe\ch. Săy pho\ng lơ\m pơ yan phang to\ se\t ră mă lei tôch g^t kăl vă sư pơ truh mơ\r ăn ‘long che\h phe đơ\ng ro\ng 1 khei ‘năr ako\m mơ\r rong plei. Tơ yăn âu ku\m đei mơ\n, lơ pơ gar che\h phe ưh đei săy pho\ng mă lei oei bluh jing ‘lơ\ng, mă lei năng atu\m tơ dăh adrin săy pho\ng lơ\m pơ yan phang, inh lui sư roi ‘lơ\ng [iơ\.

-Lei ah, bơ nê kơ ih hơ.

Amazưt păng Dơ\ng: Tơ blơ\